Алтын урда чоры ?д?биятында дини д?нья сур?тене? бирелеше сочинение

Обновлено: 10.01.2023

Почему так сказал однажды Михаил Пришвин: «. Настоящее зло — хромое и ходит всегда на костылях добродетели»? Что вы об этом думаете?

Я думаю, есть Бог и Сатана. Добро — от Бога, зло — от Сатаны. Бог имеет власть над всем и вся, в том числе и сатаной, который искушает людей разными способами и приводит их к злу. Поэтому зло оно не всегда полноценно, оно обречено на подавление и в конце концов терпит крах. Есть ведь так называемые законы бумеранга. Можно понять это выражение и как например добрый человек он всегда добрый (если у него добро от сердца идет), и на зло он ведь не ответит злом, можно сказать «ударили одну щеку, подставь другую», именно так поступаю добрые чистые люди.Поэтому зло как бы опирается на костыли, ведь костыли это способ помочь человеку, тем самым костыли дает злу добрый человек, которому причиняют зло, ведь он не отвечает злом на зло.Убери костыли и упадет хромое зло.примерно так в моем понимании.

вопрос реторический почему вы думаете что есть зло а что добро если у вас все хорошо и вы приуспиваете в бизносе вы думаете что это добро а если вы в нужде в стродании то это неспроведливое зло но веть иногда чтобы выжеть и жить нужно мучится и стродать только мы это понимаем потом и где сдесь добро или зло.

Это, конечно, дикий, нелепый случай. Разве может нормальный человек в борьбе со злом применять те же методы, что и преступные элементы? Клин клином вышибать, что ли? Не очень верится в его версию мотива такого поведения.

Что мешало ему действовать цивилизованно, в рамках закона и не в одиночку, а заручившись поддержкой неравнодушных жителей дома? В результате он сам стал источником зла для людей. Это путь в никуда. Никакими благими намерениями это нельзя объяснить. Видимо, какие-то нарушения психики присутствуют у данного гражданина, подтолкнувшие к такому неадекватному способу наведения порядка в доме.

Возможно, сказалась усталость от перегруженности работой, повышенная возбудимость нервной системы, последствия тяжёлых жизненных испытаний, заболеваний, травм и т.п.

Думаю, дать верную оценку и разобраться в этом деле должны специалисты(психиатры, криминалисты и др.)

Представления о добре и зле формируется у человека в детстве, когда ребёнку объясняют родители:

Понятие «хорошо» означает положительный результат в каком-то деле, что не противоречит морали и государственным законам. В понятии «хорошо» заложен принцип «Не навреди другому человеку». Понятие «плохо» означает, что всё наоборот.

Логика в этом вопросе всё же есть. В зависимости от политических убеждений и вероисповедания родителей, они могут ребёнка воспитывать иначе, чем в какой-то другой семье. Кроме того, человека дополнительно воспитывает окружение в разное время его жизни. А значит, что в обществе всё относительно, что для одного «добро», для другого может быть «злом». Одному человеку всем людям не получится угодить.

Подобие можно считать злом, если сегодня человек кому-то пакость сделал, а спустя много времени совершил преступление.

Для одного круга общения, где все люди понимают друг друга, добро не может быть подобным злу.

Конечно,искупают.Если их достаточно.Бог взвесит.Мы все тут всего лишь игрушки.И наша жизнь -роли,спектакль ,где мы играем самих себя.Любая чужая жизнь тоже -роль.Смысл их -только понять,что было нужно делать,когда и как.Только и всего.Для этого все страдания,боль,опыт жизни.Понял,покаялся,научился делать иначе -исправил.А замолить грех можно расплатой «тем же самым по тому же месту»,отдав ее другим людям,если прежним уже не возможно,-это не так важно,как понять,в чем именно был ты неправ!

Конечно. Президент РФ Владимир Путин. Кто бы как к нему не относился,но это великий человек. Он уже сделал не мало,и думаю сделает ещё больше. И он сам войдёт в историю как один из величайших людей планеты, и присоединение Крыма войдёт в учебники,как без прецедентная операция,без единого выстрела. Лично я им восхищаюсь,как впрочем и многими из его команды Шойгу,Лавров. И не надо тут рассказывать что живём мы хреново. В России никогда средний человек шикарно не жил. А вот заслуги Путина огромны и неоспоримы.

Добро и зло — основные понятия морали, проблема противостояния которых всегда будет волновать человечество. Казалось бы, эти слова совершенно противоположны по смыслу, однако добро и зло всегда идут рука об руку. Любые добрые поступки — это зачастую действия, приносящие тепло и счастье. Именно они защищают общество от морального разложения. М. Пришвин писал: «Настоящее зло всегда ходит на костылях добродетели».

Под этими словами он, возможно, подразумевал, что пороки, скрывающиеся под маской добра способны принести обществу большой вред, нежели открытое проявление зла.

Часто люди считают, что какими-либо действиями они способны сделать мир лучше, однако получается наоборот. Так, в одном из рассказов А. П. Чехова «Человек в футляре» главный герой Беликов является таковым. Он живет под девизом «как бы чего не вышло»: всегда ходит в калошах и с зонтиком на случай дождя и скрывается от жизни. Герою комфортно в своем «футляре», он уверен, что он защищает его от различных происшествий и не является чем-то отрицательным. К сожалению, его жизнь настолько ограничена какими-то правилами, что он, по мнению Чехова, является воплощением истинного зла, которое заключается в социопатии, отсутствии целей и интересов в жизни, эгоизме, исключающем всякую возможность искренне любить и чувствовать свободу. Обычно общество таких людей не ценит и даже порой опасается. По словам автора, смерть Беликова сделала его счастливым, потому что гроб стал для него тем вечным «футляром», в котором ему ничто не помешает.

Также, размышляя над темой добра и зла, трудно не вспомнить роман Ф. М. Достоевского «Преступление и наказание». Писатель показывает необыкновенную доброту главного героя, он любит семью, помогает Мармеладовым. В это де время его теория гласит о разделении всех людей на два типа: «твари дрожащие» и те, кто «право имеет», способные убивать ради высших целей и принципов. Для того, чтобы доказать свою принадлежность к имеющей на все право «элите». Родион убивает старуху-процентщицу. Это поступок стирает какие-либо границы между добром и злом. Раскольников был убежден, что убивает во благо, а любое убийство, в свою очередь, никогда не воспринималось обществом, как добродетель.

Таким образом, можно сделать вывод, что зачастую некоторые поступки считаются ошибочно истинным проявлением добра. Действительно, сложно предугадать, какие последствия повлекут за собой наши решения. Мы сами создаем те «костыли», благодаря которым расцветает и движется вперед зло. «Высшая мудрость — различать добро и зло», — писал Сократ. Эти слова отражают тот факт, что контролировать добро и зло дано не каждому, потому что эти понятия неразрывно связаны между собой.

Внимание!
Если Вы заметили ошибку или опечатку, выделите текст и нажмите Ctrl+Enter.
Тем самым окажете неоценимую пользу проекту и другим читателям.

ц, он заключил, что это верно, ключница. Предположен-ие Чичикова многозначительно. Подобно ключнице, Плюшкин раб вещей, а не хозяин их. Ненасытная страсть приобретательства привела к тому, что он утратил реальное представление о предметах, переста-вая отличать полезные вещи от ненужного хлама. Плюшкин гноит зерно и хлеб, а сам трясется над маленьким кусочком кулича и бутылкой настойки, на которой сделал пометку, чтобы никто воровством не выпил. Даже от собственных детей Плюшкин отказался. Где уж тут думать о просвещении, искусстве, нравствен-ности. Г показывает, как постепенно распадаются человеческие личности. Когда-то Плюшкин был простым бережливым хозяином. Жажда обогащения за счет подвластных ему крестьян превратила его в скрягу, изолировала от общества. Плюшкин прервал всякие отношения с друзьями, а затем и с родствен-никами, руководствуемый соображе-ниями, что дружба и родственные связи ведут за собой материальные издержки. Окруженный вещами, он не испытывает одиночества и потребности общения с внешним миром. Крестьян Плюшкин считает тунеядцами и мошенниками, лентяями и ворами, и морит их голодом. Крепостные у него мрут, «как мухи», спасаясь от голодной смерти, они бегут из усадьбы помещика. Плюшкин жалуется, что крестьяне от праздности и прожор-ства «завели привычку трескать», а ему самому есть нечего. Этот живой мертвец, человеконенавистник, пре-вратился в «прореху на челове-честве». В «М-ых душах» Г выставляет напоказ все человечес-кие недостатки. Несмотря на то, что в произведении присутствует не малая доля юмора, «М д» можно назвать «смехом сквозь слезы». Автор упрекает людей в том, что в этой борьбе за власть и деньги они забыли о вечных ценностях. Жива только внешняя оболочка, а души людей мертвы. В этом виноваты не только сами люди, но и общество, в котором они живут. Забываются даже такие русские традиции как гостеприимство и хлебосольство. Все Г это не смог игнорировать и в полной мере отразил в «М-ых душах». Люди мало изменились, поэтому «М-ые души» — это предостережение и для нас.

• ЖАНРЫ 360
• АВТОРЫ 282 328
• КНИГИ 670 143
• СЕРИИ 25 812
• ПОЛЬЗОВАТЕЛИ 621 238

Михаил Михайлович Пришвин

В природе рождается человек, и потому мы часто говорим: мать-природа. В природе человек умирает от нападения на него видимых и невидимых врагов. Значит, природа человеку и мать, и злая мачеха.

С этого начались все наши сказки.

У края дороги, среди лиловых колокольчиков цвел кустик мяты. Я хотел сорвать цветок и понюхать, но небольшая бабочка, сложив крылышки, сидела на цветах. Не хотелось расстраивать бабочку из-за своего удовольствия, и я решил подождать немного и стал записывать, стоя у цветка, одну свою мысль в книжку.

Вышло так, что я забыл о бабочке и долго писал, а когда кончил, опомнился – оказалось, что бабочка все сидела на цветке мяты в том же положении.

Но так не бывает! – и чуть-чуть кончиком ноги я толкнул стебелек мяты. Бабочка сильно качнулась, но все-таки не слетела Неужели она умерла на цветке?

Осторожно я взял бабочку за сложенные крылышки. Бабочка не рвалась, не билась в пальцах, не двигала усиками. Она была мертва.

Не ясно ли, что природа никак не гармонична, но в душе человека рождается чувство гармонии, радости, счастья.

В природе то, что у человека считается постыдным борьба за существование, пол, бешеная злоба и все прочие прелести бытия – обнажены. Спрашивается, почему же мы, входя в природу, чувствуем радость?

Мы в природе соприкасаемся с творчеством жизни и соучаствуем в нем, присоединяя к природе прирожденное нам чувство гармонии. Все это – какое-то чистое и единственное человеческое чувство и мысль, соприкасаясь с природой, – вспыхивает, оживает; сам человек встает весь – происходит какое-то восстановление нарушенной гармонии.

Итак, милые люди, усталые горожане и дачники, вы правы тем, что не хотите видеть в природе ту самую борьбу, от которой так устали в городе.

В природе вода лежит, и ее зеркало отражает небо, горы и лес. Человек, мало того что сам стал на ноги, он поднял вместе с собой зеркало, и увидел себя, и стал всматриваться в свое изображение.

Собака в зеркале видит в себе другую собаку, но не себя.

Понять себя самого в зеркальном изображении скорее всего может только человек.

Вся история культуры и есть рассказ о том, что увидел человек в зеркале, и все будущее наше в том, что еще в этом зеркале он увидит.

Человек, организуясь в веках, захватывает в состав своего тела всю природу, во всем ее составе, как вселенную, и так, что части, более близкие к животным и растениям, называются телом, а части, более близкие к самому человеку или к тому, что нет в природе остальной и присуще только ему, называются душой.

Многие силы природы, обращаясь у человека в его душу неузнаваемо преображаются. Так, например, ветер, способствующий перенесению пыльцы с мужского пестика на женское рыльце, называют половой страстью в телесном определении, а в душевном – любовью.

Во свидетельство такого преображения любви поэты с незапамятных времен говорят о любовных бурях.

Дело человека – высказать то, что молчаливо переживается миром. От этого высказывания, впрочем, изменяется и самый мир.

В природе нам дорого, что жизнь одолевает смерть, и человек в природе подсказывает существование бессмертия и на том торжествует.

В природе осенью все замирает, а у человека в это время рожь зеленеет. В природе жук простой жундит о бессмертии, а у человека – Моцарт и Бетховен.

Счастье везде одинаково: и в природе, и в человеческом обществе. Это неведомая нам рука бросает тысячи семян, чтобы одно проросло, и когда оно прорастает – это счастье.

Так елки сеют своими шишками, осинки, одуванчики. Так тысячи тысяч людей берутся за кисть, за перо, за смычок, чтобы один вырос и дал новый посев.

Даже лишь созерцающий природу мысленно вносит в нее свой порядок. Вот в том-то и дело, что человек, в большинстве сам того не зная, переделывает природу с каждым шагом своим, и сама сущность его революционна. Обижаться на человека нельзя. Потому что наша мера жизни коротка. Мера берется на веру.

Небо безоблачное, травы достигли высоты, дошли до своего предела и зацвели, кипит жизнь пчел, шмелей, шиповник цветет. Но я, все зная, не смотрю на меру, я царь природы и делаю больше, чем все они.

Не надо смотреть туда, в сторону умирания, – надо создавать, надо рождать царя природы, не подчиненного законам умирания: он существует в нашей душе, а воплощать его – значит творить.

Это не равнодушие, а большой широкий путь человека.

Природа для меня, огонь, вода, ветер, камни, растения, животные – все это части разбитого единого существа. А человек в природе – это разум великого существа, накопляющий силу, чтобы собрать всю природу в единство.

Когда глядишь на цветок в природе, то думаешь – не может такого живого прекрасного цветка создать человек. Когда глядишь на венецианскую люстру, то думаешь – не может природа создать такого бессмертно-прекрасного.

Значит, творчество природы и творчество человека различаются отношением ко времени: природа создает настоящее, человек создает будущее.

Природа раскрывается в наших желаниях: полетел бы! – и видишь летающую птицу, и ей удивляешься; лег бы отдохнуть, – и вот тебе мягкий луг, покрытый цветами.

Но планов человеческих нет в природе: планы человеческие составляют природу самого человека.

Душа человека похожа на море: вечные бури на поверхности, и в глубине тишина. Как бы я рад был уйти от бурь в тишину, но там, в глубине, и темно, и воздуху нет. Нечего делать! Приходится бурю принять.

Говорят, из моря вышло все, на земле живущее, и море всем мать. Люблю море с берега, но плавать по морю мне скучно: вечно тот же круг горизонта, обнимающий голубое.

Да, я вышел когда-то из моря и обратно туда не хочу. Но с берега я все люблю на море – и бурю и тишину. Люблю на камне сидеть на берегу и думать, глядя в море, о жизни на земле.

Поля пустеют, и по мере этого короче дни и раньше спать ложатся в деревне, зато ярче звезды на небе.

Выйдешь на крылечко, – такой покой! – и вдруг падучая звезда: обрезано все небо на два полунеба, метеор, мчащийся во вселенной, коснулся нашей атмосферы и открыл нам, каким сумасшедшим движением дается этот деревенский покой.

Все недаром! Какая масса людей проходит даром, как тени, и кажется, все это не настоящие, не интересные люди. Между тем в действительности все они настоящие, все интересные. Стоит только попасть с любым из них на одну тропинку, как откроется неизбежно их природа в ужасающей силе, и тогда понимаешь действительность, все равно как, глядя на мелькнувшую падучую звезду, догадываешься о действительной, мчащейся природе неба, а не спокойной, как кажется нам.

На мой взгляд, прекрасный пример того, что нужно делать со злом и несправедливостью, и как отвечать на них, описан в древнем индийском священном писании под названием Бхагавад-Гита. Я вам вкратце объясню, в чём там было дело, чтобы вы лучше поняли и тему статьи и цитату писателя Михаила Пришвина.

Главный конфликт в Бхагавад-Гите можно описать так: «злые люди», материалисты пошли войной против «добрых», духовных людей. При этом обе стороны связаны между собой родственными узами. И как это часто бывает, «добрых» меньше и они слабее.

Сразу уточню, что это разделение на добрых и злых — условное. И на той и на другой стороне были как хорошие, так и плохие люди, и разница заключалась в приоритетах.

И в этом конфликте участвовал один величайших просветлённых мастеров за всю историю человечества по имени Кришна, и он находился на стороне сил добра.

И самое парадоксальное в том, что он по идее должен был призывать к ненасилию, а он наоборот уговаривал своего двоюродного брата Арджуну сражаться в великой битве, которая унесёт жизни тысячи людей. А Арджуна, будучи так сказать добрым и хорошим, будучи пацифистом, конечно же, отказывался от этого.

И один из аргументов Кришны сводился к следующему: нужно обязательно избегать войны и прикладывать все усилия для достижения мира, НО только до определённого предела.

И если после этого предела продолжать избегать войны — это будет означать потакание злу, и из-за этого зла станет ещё больше. И если без войны никак не обойтись, то надо идти в бой смело, храбро, уверенно и с праздником на душе.

Кто-то может сказать, что Кришна был не прав, но история Индии потом доказала его правоту. Дело в том, что во времена Кришны Индия была одной из величайших держав на планете, её все боялись, и это была очень богатая страна. А после Кришны в Индии появились учителя, проповедовавшие ненасилие, и одними из самых известных стали Будда и Махавира.

И вот после их учения в Индии наступил колоссальный упадок: эта страна примерно 2 тысячи лет была в ужасном рабстве. Кто только не захватывал Индию, кто только не причинял ей вреда. И она до сих пор остаётся слабой и бедной.

Поэтому определите предел, до которого вы готовы смиряться, терпеть, быть дружелюбными, стараясь уладить всё миром. Но если этот предел всё равно переходят, то действуйте жёстко и забудьте о страхе и слабости. Иначе превратитесь в Индию (шутка).

И в завершении приведу обещанную цитату Михаила Пришвина, которая красиво подытожит всё сказанное:

От себя добавлю: и мягким тоже надо обязательно уметь быть. Просто оба эти состояния — и жёсткость и мягкость — должны соответствовать ситуации и обстоятельствам.

Если статья вам понравилась, то буду благодарен за лайки к ней. Здесь можете подписаться на мой канал.

Читайте также:

  

• За что можно полюбить обломова сочинение

  

• Опера в переводе с итальянского opera это труд произведение сочинение

  

• Сочинение рассуждение 6 класс презентация

  

• Алтын урда чоры әдәбиятында дини дөнья сурәтенең бирелеше сочинение

  

• Русский язык наше национальное достояние сочинение

Алтын Урда әдәбияты

Дәүләт 1242-43 елларда оеша.

Төп халкы – төркиләр, угро-финнар, Кавказ халыклары, славяннар

Төп сәяси һәм хәрби көч – татарлар

Аралашу теле – татар теле, шуңа күрә татар атамасы киң чагылыш таба.

Шәһәрләре – Хаҗитархан, Сарытау, Камышлы, Болгар, Казан, Үргәнеч, Гөлестан, Сарай, Кафа (Феодосия)

Алтын Урда чоры әдәбияты истәлекләре

1. Ярлыклар (указ, приказ, грамота)

Туктамыш хан ярлыгы, Тимер Котлыг ярлыгы

2. Каберташ язмалары

3.Фән ( галим Котбеддин Рази, философ Тәфтәзани, табиб Ибне Нәҗам, астроном Камледдин Төркмәни)

4.Сәяхәтнамәләр (Плано Карпини, Вильям Рубрук, Марко Поло, Ибне Батута сәяхәтчеләр Алтын Урда турында язып калдыралар)

5.Сүзлекләр . Ике, өч телле сүзлекләр төзелә.

” Кодекс-куманикус”( 1303) — латинча- фарсыча –команча сүзлек. Коман дип кыпчакларны(половец) әйткәннәр.

Хас сыйфатлар:

• Жанр төрлелеге (хикәя, дастан, шигъри роман, мәсәл, поэма)
• Поэзия дә, проза да үсә.
• Нәзыйрә формасында язалар. Бу охшатып язу дип атала.
• Суфыйчылык хас.

Суфыйчылык – шәрык телләрендә суфый “акыллы кеше”, “изге” мәгънәсендә йөри. Кеше үз-үзен рухи яктан камилләштерү юлы белән Аллага якынаюы.Ул дини карашлар җыелмасы.

Аларга пассивлык хас. Илаһи мәхәббәтне мактыйлар, ялгызлыкны яраталар, төшенкелеккә биреләләр. Юмартлык, гаделлекне идеаллаштыралар.

Әхмәт Ясәви, Сөләйман Бакырганый, Өмми Камал. Утыз Имәни, Шәмседдин Зәки иҗатларында суфыйчылык бар.

Русча мәгълүмат:

Корень » суфи » имеет значение «чистый». Оно соответствует сути суфийского учения и духовному облику лучших его представителей. Подлинные мастера суфизма, подлинные суфии, действительно чисты от догматизма и фанатизма, свободны от кастовых, вероисповедных, национальных предрассудков. Присущее суфиям сильное стремление к этической чистоте и безупречности способствовало закреплению за ними в арабском мире ещё одного названия — Рыцари Чистоты ( Сахаба-и-Сафа ).

Алтын Урда шагыйрьләре

Рабгузый.

Чын исеме Борһанеддин углы Насреддин. “Кыйссасел-әнбия”(Пәйгамбәрләр тарихы”) дигән әсәре бар. Пәйгамбәрләр турында яза. Элек ул мәдрәсләрдә уку китабы булган.

Харәзми

“ Мәхәббәтнамә” поэмасын яза. (намә –китап, хат, әсәр)

Котб – иң танылган шагыйрь. “Хөсрәү вә Ширин” поэмасы бар. Поэманың кулъязмасы Парижда саклана. Мәхәббәт поэмасы. Әсәр Алтын Урда ханы Тенибәккә һәм аның хатынына багышланган.

Хисам Кятиб – “Җөмҗөмә солтан” поэмасы бар.

“ кисекбаш” поэмасы- халык авыз иҗаты әсәре

Әхмәт Үргәнчи –сукыр шагыйрь. Өч шигыре билгеле.

Иң күренекле язучылар – Сәйф Сараи, Мәхмүд Болгари.

Көнчыгыш рәсемнәре “Хөсрәү вә Ширин” буенча

Рейтинг:   / 12

         Әтнә муниципаль районы муниципаль белем бирү учреждениесе

                        «Күшәр төп гомүми белем бирү мәктәбе»

Сафарова Зөлфия Гарифулла кызы, I квалификацион категорияле тарих һәм җәмгыять белеме укытучысы

   Тема: Алтын Урданың чәчәк ату чоры

Максат:

—         XIV гасырның беренче яртысында Алтын Урданың хуҗалыгы һәм мәдәния-тына характеристика бирү;

—         Алтын Урда дәүләтенең казанышлары һәм үзенчәлекләре белән таныштыру;

—         укучыларның карта, текст белән эшли белү, нәтиҗә ясый белү күнекмәләрен үстерү.

Җиһазлау, кулланылган материал:

1.     Карта,презентация, Хуҗин Ф.Ш. “Татар халкы тарихы һәм мәдәнияте”6нчы сыйныф өчен уку әсбабы

Яңа төшенчәләр: глазурь, инкрустация, бәкләри бәк, дарухачы,диван.

 Дәрес барышында сингапурча укыту структуралары кулланыла, шуңа күрә укучылар 4 кешедән торган төркемнәргә берләшә.

1.                    Актуальләштерү:
2.      Хуҗалык тормышы.
3.      Алтын Урда шәһәрләре.
4.      Алтын Урда мәдәнияте.
5.      Дәреслек һәм карта белән эш. (Ф.Ш.Хуҗин, В.И.Пискарев “Татарстан тарихы борынгы заманнардан XVIгасыр уртасына кадәр, 47-49нчы бит) слайд 5

Кереш әңгәмә: без үткән дәрестә Идел буе Болгар дәүләте, аның Бату хан гаскәрләре тарафыннан яулап алынуы турында өйрәндек.

Бу ил нинди дәүләт составына керде? ( Алтын Урда)

Алтын Урда дәүләте турында без кайчан өйрәндек? ( Рус дәүләте тарихын өйрәнгәндә)

Алтын Урда дәүләте кайчан төзелде? Кем төзеде?(1243, Бату хан)

Алтын Урда турында без күбрәк рус чыганакларыннан, Рус дәүләтенең Алтын Урдага булган мөнәсәбәте аша таныштык.  Бу чыганакларда Алтын Урда Рус дәүләтен  изүгә дучар иткән явызлык чыганагы булып, кыргый күчмә кабиләләр буларак кабул ителә. Ә чынбарлыкта нинди ил булды икән ул Алтын Урда дәүләте? Әйдәгез бүген бу дәүләт белән якыннанырак танышыйк.

Моның өчен без 14 нче гасырга – Алтын Урданың чәчәк аткан чорына сәяхәт итәрбез. Ләкин сәяхәткә чыгып киткәнче бу ил турында белгәннәребезне искә төшерик әле. Бирем: Алтын Урда темасына төшенчәләр һәм даталарны искә төшерү(Сингапурча укыту структурасы СТЁ ЗЕ КЛАСС: Укытучы сорау бирә, билгеле бер вакыт аралыгында укучылар мөмкин кадәр күбрәк төшенчәләр һәм даталарны искә төшереп язалар.Җаваплар астына сызык сызыла. Укучылар баса, кулларын күтәреп пар эзләп табалар.Бер-берсенә җавапларны укыйлар, үзләрендә булмаган җавапларны сызыктан аска өстәп куялар). Мәсәлән,

( Бату хан, Чыңгыз хан, Темучжин, төмән, ярлык, яса, баскак, сарай, корылтай, Жучи олысы, татарлар, монголлар, 1236, 1223. 1237-1238, 1239 – 1240 …)

Сәяхәтебезне Болгардан башларбыз һәм Бөек Идел юлы аша барырбыз.

(презентация, слайд 2-4)

Бөек Идел юлы – Төньяк  Европаны Азия белән тоташтыручы сәүдә юлы

План:

1. Үзбәк хан вакытында Алтын Урда дәүләте.

2. Дини сәясәт.

Сәяхәт барышында без “Сәяхәтнамә” тутырырбыз.(кушымта 1)

Төзелгән вакыты	XIII  гасыр уртасы
Территориясе	Көнчыгышта – Иртыш елгасы, Көнбатышта – Днестр һәм Дунай елгалары; Төньякта – Көнбатыш Себер, Идел Болгары, мордва, мари, урдмурд җирләре; Көньякта – Арал,Каспий,Азов һәм Кара диңгез буйлары
Халкы	Кыпчак,болгар,маҗар,хәзәр,татар,монгол

    Үзбәк хан  1312нче  елда  Алтын Урда белән идәрә итә башлый. Ул дәүләт эчендәге фетнә-чуалышларга чик куя, каты кулы белән анда тәртип урнаштыра.

Үзбәк хан вакытында Алтын Урданың халыкара абруе үсә. Хан Византия импера-торы кызына өйләнгән була. Мисыр солтаны  белән туганлаша. Үзенең сеңлесе Кунчакны Мәскәү кенәзе Юрий Даниловичка кияүгә бирә. Үзбәк хан идарә иткәндә Алтын Урда чәчәк ата һәм ныгый.

Дәүләт идарәсе. Слайд 6

Алтын Урда феодаль дәүләт була. Әйдәгез, феодаль дәүләткә хас булган билгеләрне искә төшереп китик әле:

—         җиргә  дәүләт һәм эре җирбиләүчеләр хуҗа;

—         крестьяннарның кечекнә җир биләмәләре бар, алар җиргә хуҗа түгел, ә  файдаланалар гына;

—         крестьяннар йөкләмәләр үтиләр: барщина,оброк;

—         натураль хуҗалык өстенлек итә.

Дәүләт башында Батый хан нәселе ханнары тора. Ханзадәләр – олыслар белән идарә иткәннәр.XIV гасырның беренче яртысында Алтын Урда үзәкләшкәнтерелгән дәүләткә әверелә.Яңа төшенчәләр сүзлек дәфтәренә яздырыла:

Үзәкләштерелгән дәүләт – бер җитәкчесе һәм ил белән бер үзәктән идарә итү системасы булган дәүләт.

Корылтай – XIII-XIV гасырларда төки-монгол дәүләтләрендә югары катлау вәкилләре җыены.

Диван – дәүләт советы (ханның туганнары, эре җирбиләүчеләр, югары дәрәҗәдәге руханилар, гаскәр башлыклары)

Бәкләри бәк – диван башлыгы

Баскак – ясак җыючы, хан наместниклары

Дарухачы— ясак җыюны күзәтүчеләр

1.      Дини сәясәт.
2. 3.     Хуҗалык тормышы. Сорау: илнең халкы ни белән шөгыльләнгән?
3.      Шәһәрләр. Сарай Бату турында видеоролик карау. Слайд 9
   1.      Сарай  Бату шәһәре кайчан төзелгән?
   2.      Ни өчен Бату хан  бу урында шәһәр төзегән?
   3.      Беренче тапкыр шәһәр кайчан елъязмаларда искә алына?
   4.      Шәһәрнең икенче исеме нинди?
   5.      Археологик табылдыклар безгә шәһәр турында ниләр сөйли?

Сорау: Алтын Урда дәүләтендә нинди дини сәясәт алып барылган?

Гарәп сәяхәтчесе Ибне Баттута язмаларыннан өзек укыла ( Татар халкы тарихы һәм мәдәнияте, 40 нчы бит) Фикер алышу( СИНГЛ  РАУНД  РОБИН – куелган сорауга түгәрәк буенча һәр укучы үз фикерен әйтеп чыга)

  Нәтиҗә: 1312-1313нче елларда Үзбәк хан ислам динен рәсми дәүләт дине дип игълан итә. Ләкин Урда халкы үзе теләгән теләсә нинди динне тота алган. Алтын Урдада шулай ук мәҗүсиләр дә яшәгән. Халык арасында христианнар, буддизм һәм яһүд дине вәкилләре дә булган.

Шулай итеп А.Урда ислам диненә корылган дәүләткә әверелә. Бу дәүләт төрле милләт һәм дин вәкилләренең тыныч һәм тату яшәү үрнәгенә әверелә ( толерантлык) Нәтиҗә сәяхәтнамәгә языла.

Дәреслек белән эш. ( 55-56 нчы бит, ОЛ РАЙТ РАУНД РОБИН: Билгеле бер вакыт аралыгында укучылар дәреслекне укыйлар,сорауга җавапны язалар,һәр укучы тү-гәрәк буенча үз җавабын укый, калганнар үзләренең җавапларын тулыландыралар)

Нәтиҗә сәяхәтнамәгә языла. слайд 7-8

Видеоязмага карата сораулар:

Майолика – төсле балчыкны изеп эшләгән һәм өстенә калын ялтыравык йөгертелгән керамик әйберләр.

Глазурь – керамиканы саклау һәм бизәү өчен астагы язу яки бизәк өстенә салына торган үтә күренмәле калын, пыяласыман катлам.

Мозаика- төсле ташлардан, керамик плитәләрдән, тонык пыяла кисәкләреннән эшләнгән сурәт. Биналарның эчке һәм тышкы стеналарын бизәкләүдә кулланыла.

Нәтиҗә: Бай шәһәрләрнең күп булуы Алтын Урда цивилизациясенең зур үсешкә ирешүен күрсәтә.

5.Алтын Урданың мәдәният    слайд10

Алтын Урда мәдәнияте Урта гасырларда иң алга киткән мәдәният булган, тарихта күренекле сәнгать әсәрләрен мирас итеп калдырган.

Ныгыту. Синквейн  “ Алтын Урда”

Өй эше. П.4-5 укырга, сәяхәтнамәне тутырып бетерергә.

Йомгаклау. Безнең  Алтын Урда дәүләтенә сәяхәтебез тәмам. Алтын Урда дәүләте Урта гасырлар тарихында мөһим урын алып торган. Үзбәк хан идарә иткән чор Алтын Урданың кодрәтле һәм чәчәк аткан чоры була.

Кушымта 1                  Сәяхәтнамә

Төзелгән вакыты
Территориясе
Халкы
Идарә итү
Хуҗалыгы	1.
2.
3.
4.
Дин
Шәһәрләре
Мәдәнияте	Фән
Мәгариф (белем бирү)
Әдәбият

Атамасы

Нигезе

Бату хан чоры

XIII йөз уртасы – XIV йөз

Идарә системасы

Социаль катламнар

Гаскәр

Шәһәрләр

Хуҗалык тармаклары

Беренче башкала

Икенче башкала

Алтын Урда дәүләте халкының төп шөгыльләре

Халыкның этник составы

Тел

Дин

Мәдәният

Тышкы сәясәт

Тәхет чуалышлары

Туктамыш хан дәвере

Таркалуы

Йогынтысы

Алтын Урда дәүләте ханнары

Чыганаклар

Әдәбият

Слайд 1

Алтын Урда чоры әдәбияты

Слайд 4

Сәйф Сараи “Сөһәйл вә Гөлдерсен”

Слайд 5

Дәрес планы: Сарай Бату шәһәре һәм Сәйф Сараи; әдипнең иҗат мирасы; С.Сараиның “Сөһәйл вә Гөлдерсен” дастанын анализлау.

Слайд 6

С әйф Сараи төрки – татар әдәбиятын, аеруча шиг ъриятне үстерүгә , язма телне камилләштерүгә үзеннән зур өлеш кертә. Галимнәр аның әсәрләрен XIV йөз төрки әдәбиятының “ иң гүзәл үрнәкләре”ннән саныйлар.

Слайд 7

Аерым мәг ъ лүматларга таянып, Сәйф Сараиның туган елы 1321 ел дип фараз кылына. 1396 елда ул вафат була.

Слайд 8

Әдипнең иҗат мирасы

Слайд 9

“ Китабы Гөлестан бит-төрки” Кул ъ язмасы Голландиянең Лейден университеты китапханәсендә саклана.

Слайд 10

“ Ядгярнамә” 1960 елларда Үзбәкстанның Коканд районында табылган. Аны китап иясенең XVIII гасырда яшәгән ерак бабасына Гарәбстанга хаҗ сәфәренә барганда бер сәүдәгәр бүләк иткән. ”Ядгярнамә”нең 4-12 битләрен С.Сараиның өч робагые,ике икеюллыгы һәм “ Сөһәйл вә Гөлдерсен” дастаны алып тора. Әсәр 1394 елда языла.

Слайд 11

Бу язма бер хыял җимеше түгелдер, Ике гашыйк турында,булган эш бер. Булыр бу сүзләрем тарихка ядкар ь, Аларның ялганы юк, бар да хаклар.

Слайд 12

Чиләбе өлкәсендәге мәшһүр “Тимерлан манарасы” янында уздырылган археологик тикшеренүләр дә манара төбендә хатын – кыз күмелгәнлеген раслый.

Слайд 13

Әсәрнең темасы

Слайд 14

Мәхәббәткә дан җырлау

Слайд 15

Әсәрнең сю ж ет сызыклары

Слайд 16

Аксак Тимернең Үргәнечкә һөҗүм итүе, кансызлыгы; Сөһәйлнең тоткынлыкка эләгүе; Гөлдерсеннең Сөһәйлне күрүе, ошатуы; Гөлдерсен белән Сөһәйлнең качуы; Гөлдерсен һәм Сөһәйлнең үлеме.

Слайд 17

Сөһәйл һәм Гөлдерсенне сурәтләгәндә автор нинди алымнар куллана ?

Слайд 18

Сөһәйл бик чибәр. Каһарманның исеме дә зур мәг ъ нәгә ия. Аның исеме күктәге якты йолдызларның берсенең Шәрыктагы атамасы. Автор егетне гөл белән тиңли.

Слайд 19

Гөлдерсен – гөл кебек матур дигәнне аңлата. Кыз шундый гүзәл ки. Хәтта аның сыйфатларын әйтергә телең әйләнмәс. Ул сокландыргыч, гүзәл, ай кебек. Фарсы поэзиясендә хатын- кызлардагы гадәттән тыш матурлыкны пәри образы аркылы бирү таралган.

Слайд 20

Кыз әйләнде бу батыр яш ь тирәли, Җир әйләнгән кебек Кояш тирәли.

Слайд 21

Дөнья фәнендә Җирнең Кояш тирәсендә әйләнүен Николай Коперникка һәм Джордано Брунога нисбәт итәләр. Әмма галәмдәге бу күренеш Шәрык дөньясында күптәннән мәгълүм була. С. Сараи әйткән бу фикер фәнни фикер буларак түгел, ә гаҗәеп көчле поэтик образ буларак кулланылган. Н. Коперник С. Сараидан 150 ел соңрак яшәгән. Аны үлем җәзасы белән янап, бөтен халык алдында үз фикерләреннән ваз кичәргә мәҗбүр итәләр. Ул ваз кичә. Әмма соңыннан әйтеп куя, “барыбер Җир Кояш тирәли әйләнә”, — ди. Ә 200 елдан соң Бруноны учакта яндырылар.

Слайд 22

Әсәрдә гуманлылыкны нәрсәдә күрәбез?

Слайд 23

Гуманизм — Кешелеклелек, кешеләргә һәм аның эшенә яратып, үз итеп карау; Кеше сөючелек.

Слайд 24

Нәтиҗә Ызгыш-талаш табигый күренеш түгел, кешеләр, халыклар арасында дуслык, татулык мөнәсәбәтләре урнаштырыга мөмкин; Хатын – кызларны зурларга, аларга хөрмәт белән карарга чакыра; Мәхәббәт хисенең кешене дә , яшәешне үзгәртү , камилләштерү көченә ия булуын күрсәтә.

XIII гасырның II яртысында монгол ханнары тарафыннан оештырылган Алтын Урда дәүләте тарихын начар өйрәнелгән дип әйтеп булмый. Әлбәттә, заманына карап әлеге тарихта төрле концепцияләр өстенлек иткән. Советлар чорында, мәсәлән, Алтын Урданы буйсындырылган халыкларның изгән варварлар дәүләте дип санасалар, хәзер, киресенчә, аны урта гасырның цивилизацияле дәүләтләре исәбенә кертеп, бераз идеаллаштыра да башладылар кебек. Чынбарлык исә алтын урталыкта булырга тиеш.

Алтын Урда ул монгол-татар гаскәрләре тарафыннан Урта Азия һәм Көнчыгыш Европа җирләрен, шул җирләрдә яшәгән халыклар­ны басып алганнан соң барлыкка килгән дәүләт. 1236 елның көзендә монгол баскыннары Идел Болгары дәүләтен дә җимереп ташлыйлар. Болгар цивилизациясе яшәүдән туктый, борынгы бабаларыбызның дәүләтчелеге юкка чыга.

Алтын Урда ханын тәхеткә утырту тантанасы. «Шахнамә». 1330нчы еллар.

«УГЛАННАР БЕРГӘ КУШЫЛА…»

Советлар чорында монгол-та­тарлар алып килгән фаҗигане күпертеп күрсәтәләр иде. Имеш, Болгарда да, рус кенәзлекләрен­дә дә дистәләрчә, хәтта йөзләрчә шәһәрләр яндырылып юкка чы­гартылган, халкы кылыч аша үт­кәрелгән һ.б. Әйе, Рус дәүләтенең Көнбатыш Европа илләре белән чагыштырганда күпкә көчсезле­ге, артталыгы сәбәпләрен аңлату өчен монгол яуларын сылтау итеп алырга кирәк иде. Хәзер Мәскәү тарихчылары үзләре үк мондый карашның дөреслеккә туры кил­мәвен таныдылар. Әмма ни генә димә, сугыш сугыш инде ул, кан коюсыз гына булмый: җи­мерәләр дә, үтерәләр дә. Шул чорда яшәгән елъязмачыларның хәбәр­ләренә генә күз төшерик: «Болгар җирендә угланнар (монгол ханы уллары) бергә кушыла; гаскәрләр шулхәтле күп була ки, җир гөрел­дәп һәм ыңгырашып тора, дошман явы тудырган шау‑шудан кыргый хайваннар һәм ерткыч кошлар ка­тып кала. Башта монголлар штурм белән Олуг шәһәрне (Биләрне) ал­дылар. Бу шәһәр халкының күплеге, ныгытмаларының көчлеле­ге белән бөтен дөньяга билгеле була. Башкаларга гыйбәрәт итеп, шәһәр халкының бер өлешен үте­реп бетерделәр, икенче өлешен әсир иттеләр». Бу сүзләрне фарсы тарихчысы Җүәйни язып калдырган. Шуңа охшаш мәгълүматны рус елъязмачысы китерә: «Шул ук көзне көнчыгыш илләрдән Бол­гар җиренә алласыз татарлар (мон­голлар) килә һәм Олуг шәһәрне яулап ала, картлардан алып имчәк балаларына кадәр барысын да ко­рал аша уздыра. Бик күп товарлар кулга төшерә, шәһәрне яндыра һәм бөтен җирне әсир итә».

Кече манара янындагы төрбә. Болгар шәһәре. Җүчи Олысы. XIV гасыр.

Биләр шәһәрлегендә ул су­гыш эзләре әлегә кадәр саклана. 1236 елны бик күп болгар шәһәр­ләре һәм авыллары талана, ян­дырыла һәм мәңгегә юкка чыга. Күренекле археолог Равил Фәхрет­динов туплаган мәгълүматлардан күренгәнчә, монголларга кадәрге Идел Болгарындагы 100дән ар­тык шәһәрнең бары тик 20се генә, 600ләп авылның 100 гә якыны гына Алтын Урда чорында яшәвен дәвам итә. Бу хәлне, теләсәң-теләмәсәң дә, монгол яуларының нәтиҗәсе, болгар тарихындагы олы фаҗига дип аңлатырга кирәк, минемчә.

ЯҢАРЫШ ҺӘМ КҮТӘРЕЛЕШ

Әмма тормыш туктап калмый бит ул, нинди генә канкоюлы сугышлар булмасын, халыкның бер өлеше исән кала һәм, бераз тынычлык урнашуга, торгызу эшләренә керешә. Тулысынча Ал­тын Урда дәүләте составына кушыл­ган Болгар җирләрендә дә шулай була. Ике дистәгә якын шәһәр-кре­пость, йөздән артык яңа авыл үсеп чыга. Хәтта нигезенә кадәр җимер­телгән Биләрнең халкы да, элеккеге башкаладан ике‑өч чакрым гына төньяккарак китеп, Чирмешән елгасына якынрак бер урында яңа шәһәр торгыза башлый. Дөрес, бу шәһәрнең ныгытмалары булмый (монголлар рөхсәт итми), әмма тер­риториясенең мәйданы ягыннан – 180 га чамасы – русларның иң эре дип йөртелгән Владимир, Суздаль, Мәскәү, Ростов ише шәһәрләреннән дә өстенрәк тора ул. Хәзерге Татар­стан җирләрендә генә түгел, башка өлкәләрдә дә яңа шәһәр һәм авыл­лар калкып чыга (әмма ничек кенә булмасын аларның саны монгол­ларгача чор белән чагыштырганда күпкә аз).

Алтын Урда чорында Болгар олы­сының алга китешен ачык күрсәтеп торучы атаклы тарихи-археоло­гик истәлек, әлбәттә, барыбызга да мәгълүм булган Болгар шәһәрле­ге. Аның гөрләп чәчәк атып утыру чоры нәкъ менә XIV гасырга туры килә. Башлыча шул гасырның бе­ренче яртысында хәрабәләре генә булса да бүгенге көннәргә кадәр сакланып калган Җәмигъ мәче­те, Кара пулат (хөкем бинасы?), Ак пулат (җәмәгать мунчасы), Кече манара, таштан салынган төрбәләр һәм әлегә җир астында сакланып ятучы башка күпсанлы архитектура корылмалары төзелә. XIV йөзнең икенче яртысында, тиздән илне һәлакәткә китерәчәк хан тәхете өчен көрәш – «бөек чуалышлар» башланган чорда, Болгарның яңа ныгытмалары торгызыла. Монголларга кадәрге чор белән чагыштырганда Бол­гарның территориясе 10 тапкыр диярлек киңәйтелә – 380 гектарга җиткерелә. Алтын Урданың башка төбәкләре арасында Болгар олы­сының тагын бер өстенлеге була. Биредә халык элек-электән иген­челек белән шөгыльләнгән, һәм ул хәзер дә Урда шәһәрләрен, беренче чиратта, әлбәттә, башкала булган Сарай халкын яхшы сыйфатлы аш­лык белән тәэмин итеп торган.

Болгарның күзгә күренеп баюы күпләрне кызыктырган, әлбәттә. Аңа юлбасар рус ушкуйниклары да тынгы бирмәгән, вакыт‑вакыт талап китә торган булганнар, Сарай хакимнәре алып барган сәясәткә каршы күтәрелгән әмир-ханзадәләр дә (мәсәлән, Булат-Тимер) Болгарны үзләренеке итәргә омтылган.

АЛТЫН УРДА ФЕНОМЕНЫ

Соңгы елларда тарихчы галим­нәр Алтын Урданы (рәсми телдә – Җүчи Олысы) урта гасырларның иң югары үскән, цивилизацияле дәүләтләре исемлегенә кертәләр, дигән идек. Бу чыннан да шулай. Алтын Урда феномены беренче ка­рашка аңлашылып та җитми кебек. Ничек инде малчылыктан һәм су­гыш эшеннән башканы белмәгән кыргый монголлар икътисады да, мәдәнияте дә шулкадәр алга киткән дәүләт төзи алганнар? Әйе, алар – күчмәннәр, башлыча терлек асрау белән шөгыльләнгәннәр. Әмма, тупас көчкә нигезләнгән булса да, XIII йөз башында ук үзләренең дәүләтләрен дә төзеп куйганнар ич. Дәүләтнең башкаласы итеп 1207 елда Каракорым шәһәренә нигез салганнар. Тиздән тагын берничә шәһәр барлыкка килгән. Тора‑бара ул шәһәрләр һөнәрче­лек үзәкләренә әверелеп киткән. Димәк, монголларга утрак тормыш та, күчмә терлекчелектән башка шәһәр һөнәрчелеге дә күптән та­ныш булган икән.

Туктамыш ханның Тархан ярлыгы. 1392 ел.

Туктамыш ханның Тархан ярлыгы. 1392 ел.

Яулап алган җирләрендә тарихка Алтын Урда, яки Җүчи Олысы булып кереп калган мөстәкыйль дәүләт барлыкка килгәч (монгол империя­сеннән тулы бәйсезлекне ул Батый ханның оныгы Мәнгү Тимер хаким­лек иткән чорда, ягъни 1266–1282 еллар гына ала), монгол ханнары үзләренең кул астындагы өлкәләр­нең һәм анда яшәүче күпсанлы ха­лыкларның тотрыклы үсеше өчен шартлар тудырырга омтылалар. Ни­чек итеп? Көчле дәүләт – бай дәүләт ул, ә байлыкны тудыручылар – гади халык: игенчеләр, терлекчеләр, һөнәрчеләр һәм сәүдәгәрләр. Һәр­кемгә аңлаешлы шушы принциптан чыгып, монгол ханнары иң беренче чиратта бөтен илдә, шул исәптән, рус кенәзлекләрендә дә халык саны алу үткәрәләр һәм исемлеккә кер­гән һәр хуҗалыктан Сарай казнасы­на еллык керемнең уннан бер өлеше (дисәтинә) күләмендә салым – ясак түләүне таләп итәләр. Күп тә түгел, аз да түгел. Артыгын таләп итсәң, гади халык бөләргә мөмкин – бу кур­кыныч нәрсә. Баесыннар – салым да күбрәк керәчәк. (Исегезгә төше­регез: Татарстан Россия казнасына байлыгының күпме өлешен күчереп бара әле?). Тик шунысы бар: озак та үтми, салым җыюны монгол баскаклары кулыннан алып, кенәзләр кулына тапшыралар. Болар инде тунапмы-туный үз халкын, кирәк кадәресен хан казнасына озата­лар, калганын – үзләре файдасына (Мәскәү кенәзе Иван Калита менә шулай баеган бит инде).

СӘҮДӘСЕЗ ДӨНЬЯ – ФАЙДАСЫЗ…

Байлыкның байтак өлешен, әлбәт­тә, һөнәрчелек тармаклары җи­тештергән продукция тәшкил итә. Һөнәрчелек дигәннән. Аның үсеш дәрәҗәсен күрсәтүче төп мәгълү­мат, һичшиксез, археологик казу эшләре вакытында туплана. Алтын Урда шәһәрләре ярыйсы гына өй­рәнелгән. Һөнәрчелек бистәләрен без монголларга кадәр яшәгән шәһәрләрне казыганда да табабыз. Артык зур булмаган чүлмәк янды­ру, тимер кою мичләре – кирпечтән өеп ясалган горннар, һөнәрчеләрнең эш кораллары, ярымфабрикатлар… Ә менә Алтын Урда шәһәрләрен­дәге һөнәрчелекне нишләптер хә­зерге заман термины белән сәнә­гать дип, ә аларның остаханәләрен чын заводлар дип атыйсы килә. Әлеге «заводлар», мәсәлән, Сарай әл-Мәхрүсәдә (Әстерхан тирәсен­дәге Селитренное шәһәрлегендә) табылган чүлмәк ясау, кирпеч сугу һәм яндыру остаханәләре дистәләрчә гектар мәйданны биләп торган. Ме­таллургия «заводларында» Көнчы­гыш Европада беренчеләрдән булып чуен коя башлыйлар (дөрес, чуенны безнең ерак бабаларыбыз һуннар әле б.э.га кадәр II гасырда ук кой­ганнар). Эре шәһәрләрдә зәркән әй­берләре, пыяла савыт-саба, сугыш кораллары ясау осталары, күнчеләр яшәгән. Ләкин шуны искәртеп үтәргә кирәк: остаханәләрдә монголлар да, татарлар да түгел, бәлки Болгардан, Хәрәземнән, Кавказ якларыннан ки­терелгән тәҗрибәле һөнәрчеләр – сугыш әсирләре эшләгән.

Хатын-кыз баш киеме бизәге. Алтын. Җүчи Олысы. XIV гасыр башы.

Каеш бизәкләре. Алтын. Җүчи Олысы. XIV гасыр.

Коръән савыты. Көмеш. Җүчи Олысы. XIV гасыр.

Чылбырга асылган кулон. Алтын. Җүчи Олысы. XIV гасыр.

Икътисадның хан казнасына иң күп керем бирүче өлкәсе – сәүдә. Бигрәк тә тышкы сәүдәгә нык игъти­бар бирелгән. Әле Токта хан зама­нында ук, 1311–1312 елларда, илдә акча рефомасы үткәрелә. Сарай дирһәме тотрыклы акча берәмле­генә әверелә. Ул Алтын Урдада гына түгел, күрше дәүләтләрдә дә әйлә­нештә йөри. Үзбәк хан (1312–1342) сәүдә үсешенә мөмкин кадәр күбрәк ирек тудырган тәртип урнаштыра. Йөзләрчә чакрымнарга сузылган сәүдә юллары төзекләндерелә, кәрван-сарайлар төзелә, юлбасарлар­ның сәүдә кәрваннарына һөҗүм итү, талау ихтималы юк дәрәҗәсенә җит­керелә. Ә иң мөһиме – чит ил сәүдә­гәрләре өчен таможня салымы бик аз күләмдә билгеләнә һәм сатылачак товар бөясенең 3–5 процентыннан артмый. Сәүдәгәрләр өчен махсус юлкүрсәткечләр, Сodex Cumanicus тибындагы икетелле сүзлекләр чы­гаралар. Тышкы сәүдә төп ике транс­порт юлыннан алып барыла. Бөек ефәк юлы (коры җирдән) һәм Бөек Идел юлы буйлап Алтын Урда шәһәрләренә рус кенәзлекләрен­нән, Көнбатыш Европа, Балтыйк буе, Кытай, Һиндстан, Урта Азия, Кав­каз һәм Якын Көнчыгыш илләрен­нән бай сәүдә кәрваннары агыла. Хан казнасына тупланган байлык шәһәрләр коруга, хан гаскәрен то­туга, сарай чиновникларын асрауга, мәдәниятны үстерүгә тотыла.

ШӘҺӘРЛӘР ҺӘМ БАЗАРЛАР МӘМЛӘКӘТЕ

Бүгенге көндә Алтын Урданың ар­хеологик картасына 100дән артык шәһәр билгеләп куелган. Сарай әл-Мәхрүсә (Сарай-Бату), Сарай әл‑Җә­дид (Сарай-Бәркә), Кырым (Солхат), Хаҗитархан, Маҗар, Үкәк аларның иң зурларыннан саналган.

Сарай әл-Мәхрүсәгә Батый хан ни­гез сала. Ул Алтын Урданың икенче (Болгардан соң) башкаласы була. Хәрабәләре Әстерхан тирәсендә, бү­генге көндә дә Казан археологлары тарафыннан тикшерелә. Шәһәр үзе­нең матурлыгы һәм зурлыгы белән замандашларын таң калдырган. Ибн Баттута, шул заман сәяхәтчесе, болай дип язган: «Сарай шәһәре – аеруча зур, тигез җирдә урнашкан, халкы тулып торган, матур‑матур ба­зарлы һәм киң урамлы гүзәл шәһәр. Бервакыт шәһәрнең бер олуг кешесе белән без, атка атланып, шәһәрне әй­ләнеп чыгарга ниятләдек. Без шәһәр­нең бер читендә яши идек, аннан иртән чыгып киттек, ә икенче читенә төштән соң гына барып җиттек… Бу шәһәр урамнары тоташ йорт­лардан гына тора. Биредә җәмигъ гыйбәдәте өчен 13 мәчет бар. Ан­нан кала башка мәчетләр дә гадәт­тән тыш күп». Сарайда 75, ә кайбер исәпләүләр буенча 100 меңгә якын кеше яшәгән – бу урта гасырлар өчен искитәрлек зур сан.

Археологик материаллар күрсәт­кәнчә, башка шәһәрләрдән Сарай үзенең төзеклеге, уңайлыклары белән аерылып торган. Монда ке­рамик торбалардан сууткәргечләр һәм канализация системалары эшләгән. Шәһәр кешеләре эчәр өчен суны арыклар белән тоташтырыл­ган чыганаклардан алганнар. Шәһәр мәйданнарында фонтаннар атып торган. Тышлары балчыктан сырлап ясалган бизәкләр, ялтырап торган төсле плитәләр белән бизәлгән ма­тур сарайлар һәм башка җәмәгать биналары, бай кешеләрнең торак йортлары яндырылган кирпеч­тән салынган. Диварларга, бинага керә торган төп (парадный) ишек өсләренә зәнгәр фонга ак буяу белән матур итеп Коръән сүрәләре язып куелган. Бүлмәләр мичтән торбалар аша идән астыннан җибәрелгән эссе һава белән җылытылган. Биналар эчендә яисә ябулы ишегалдында еш кына су бассейннары да ясалган.

Алтын Урда шәһәрләренең шул вакыттагы күренешен күз алды­на китерү кыен түгел. Үзбәкстанның Сәмәрканд, Бохара шәһәрләрендә булган кешеләр шул чорда салын­ган биналарга охшаш архитектура истәлекләренә карап сокланалар. Менә шундый гүзәл биналарны инде XIV йөздә үк төзергә өйрәнгәннәр икән. Һәм бер Сарайда гына түгел.

Мәдрәсә. Солхат. XIV гасыр.

Җаникә ханым төрбәсе. Кырк-Ер. XV гасыр.

Түрәбәк ханым төрбәсе. Күнә-Үргәнеч. XIV гасыр.

УРДА – ӘДӘБИ БОСТАН

Алтын Урданы чын цивилизацияле дәүләт ясаган факторларның бер­се – аның югары үскән мәдәнияте.Үзәкләштерелгән дәүләт, куәтле икъ­тисад, күпсанлы шәһәрләр, чит илләр белән тыгыз бәйләнешләр мәдәни­ят үсеше өчен уңай шартлар туды­ра. Алтын Урда хакимнәре, бигрәк тә Бәркә, Үзбәк, Җанибәк ханнар, үз тирәләренә ерак илләрдән чакы­рып китерелгән зур галимнәрне, дин белгечләрен, шагыйрьләрне, башка гыйлем ияләрен җыйганнар, аларга эшләрендә, иҗатларында ярдәм итеп торганнар. Бу хакта аларның замандашлары язып кал­дырган. Мәсәлән, «Бәркә үз халкы арасында ислам дине тарата башлый, үз биләмәлеренең барысында да мә­четләр ача, галимнәрне һәм закон белгечләрен үзенә якынайта, алар белә дуслаша» (Ибн Халдун). Үзбәк хан вакытында ислам дине дәүләт дине дәрәҗәсенә күтәрелә, ул «га­лимнәр өчен өчен мәдрәсә төзи, гыйлемгә, фән кешеләренә бик тугрылыклы була» (әл-Омари). Җа­нибәк тә «галимнәргә, белемнәре, суфыйлыгы һәм диндарлыгы белән аерылып торган һәркемгә зур их­тирам күрсәткән» (Абу-л-Гази Баһадур). Урта гасырлар тарихчы­сы Ибн-Гарәпшаһ язганча, Бәркә хан чорында ук инде Сарай «фән үзә­ге һәм рәхәтлек чыганагы булып җи­тешә, кыска гына вакыт эчендә анда мактаулы галимнәр, атаклы телчеләр һәм башка атказанган зыялылардан торган шактый күпсанлы һәм көчле бер төркем оеша». Галимнәр хезмәт­ләрен гарәп, фарсы, төрки телләрен­дә язалар. Әдәби әсәрләр нигездә татар теленә якын торган кыпчак телендә үсеш ала. Рәсми хан ярлыклары, Алтын Урда әдәбиятының иң гүзәл әсәрләре – Котбның «Хөсрәү вә Ширин» (1342), Мәхмүд Болгари­ның «Нәһҗел-фәрадис» (1358), Хисам Кятибның «Җөмҗөмә солтан» (1369), Сәйф Сараиның «Гөлстан бит-төрки» (1391) әсәрләре шушы телдә язылган.

Алтын Урдада мәдәният чәчәк аткан чор озакка сузылмый, ул башлыча Бәркә, Үзбәк һәм Җа­нибәк ханнар идарә иткән елларга туры килә. XIV гасыр урталарында башланып киткән тәхет өчен бер­туктаусыз көрәш, төрле өлкәләр­нең бәкләре-әмирләре арасындагы сугышлар тискәре нәтиҗәләргә ки­терә. Алтын Урда таркалуга йөз тота. Моңа кадәр тыныч кына иҗат итеп яткан укымышлы затларның күп­челеге илне ташлап китәргә мәҗбүр була. Әмма Алтын Урда цивилиза­циясе бабаларыбыз тормышына, яшәешенә үзенең тирән тамырла­рын җибәрергә өлгерә инде. Татар тарихыннан Алтын Урда чорын алып ташлау мөмкин түгел.

Фаяз Хуҗин Фотолар автордан алынды

Алтын Урданың таркалуы мизгел эчендә генә булмаган. Хәзерге көнгә кадәр бу катлаулы процесс җентекләп өйрәнүне таләп итә. Мәгълүм булганча, чыңгызыйлар нигез салган

 Алтын Урданың (Җучи Олысы),ягъни Олуг Урданың ХVIII гасыр азагына кадәр, Кырым ханлыгын Россия дәүләте яулап алганчы, сәяси варислары була. Яңа сәяси үзәкләр – татар йортлары да мөстәкыйль дәүләт буларак тиз генә формалашмый. Казан, Кырым, Хаҗитархан һәм Төмән шәһәрләрендәге түрә-кара һәрберсе элеккеге Алтын Урда җирләрен берләштерүгә дәгъва белдергән.

ХIV гасырның азагында башланып киткән таркалу процессы ХV йөздә дә дәвам итә. Яңа үзәкләр татар йортлары һәм вилаятьләренең башкалалары буларак үсеш ала, ә инде ХV гасырның урталарына алар мөстәкыйль сәяси эшчәнлек алып бара башлый. Тарихчылар татар ханлыклары оешып китү вакытын төрлечә әйтә, әмма барлык бу даталарны да шартлы рәвештә дип кенә кабул итәргә кирәк. Куәтле һәм зур мәйданны биләгән дәүләт аерым йорт-өлкәләргә һәм ханлыкларга таркала һәм, әлбәттә, аларның барысын да Алтын Урданың дәвамчылары буларак карарга кирәк. Хәзерге заман тарихчылары әлеге сәяси берләшмәләрне Җучи Олысының соңгы дәвере, дип тә яза.

Үзләрен хан дип игълан итеп, төрле шәһәрләрдә тәңкәләр суккан һәм Сарай хакимиятен танымаган түрәләрнең барысы да диярлек Алтын Урда тәхетенә дәгъва белдергән. Алар яңа дәүләт төзү турында уйламый, ә Сарай шәһәрен яулап алу турында хыяллана һәм пайтәхеткә үзләре кебек үк дәгъва белдерүчеләрне, еш кына бертуган агайларын яки башка туган-тумачаларын буйсындырырга тели. Яңа үзәкләргә төпләнгән ханнарның барысы да элекке пайтәхет Сарай шәһәре өчен кан койган. Үз йортларында хакимлек итеп, алар халыктан салым җыйган, гаскәр тотып, дәүләт биләмәләрен саклаган. Кайчак үзара сугышып, бер-берсенең өстенлегенә ия булганнар. Шул ук вакытта алар чит дошманнарга каршы берләшеп тә һөҗүм иткән. Шулай итеп, акрынлап геосәясәттә үз өстенлекләрен таныта барып, мөстәкыйль татар ханлыклары формалашкан.

Алтын Урданың таркалуы озакка сузылган, эчке ызгыш-талашлар аерым татар йортларына да күчкән. Әмма бер ханлык үзенең статусы буенча һәрвакыт башкалардан өстенлеккә ия. Башта бу Олуг Урда булган, соңрак «Тәхет иле» Хаҗитарханга, ә аннары Кырымга күчкән. Кырымны Түбән Идел буендагы җирләр кызыксындырмаса да, Олуг Урда таркалганнан соң, үзен пайтәхет дәвамчысы итеп белдергән. Шул вакыттан Кырым ханлыгы да Олуг Урда, ә башка татар ханлыклары «йорт» яки «вилаять» дип аталган. Тарих фәнендә алар Казан, Кырым, Әстерхан, Касыйм, Төмән һәм Себер ханлыклары, Олуг һәм Нугай Урдалары дип языла килә. «Нугай Урдасы» дигән атама мангыт йортына беркетелгән, аның хакимнәре чыңгызыйлар түгел, ә Идегәй нәселеннән булган «кара сөяк» биләр булган.

Шәйбаниларның да тарихта аерым урыны бар. Алар Көнбатыш Себердән күченеп, элеккеге Чагатай олысын яулап ала һәм Урта Азиядә дәүләт оештыра. Шәйбанилар ханлыгының дәвамчысы – Хәрәзем дәүләте 1920 елларга кадәр яшәп, тарих фәнендә Һива ханлыгы буларак мәгълүм.

Көнчыгыштагы Җучи олысы (фәнни әдәбиятта – Алтын Урданың сул канаты) хакимнәре элекке чагатай җирләрен яулап алганнан соң, Казакъ ханлыгы оеша. Үзбәк шәйбанилар Урта Азиянең утрак халкын яулап алса, Казакъ ханлыгы Җучы Олысының көнчыгышында яшәүче күчмәннәрне берләштерү нәтиҗәсендә оеша.

Татар ханлыклары Алтын Урда традицияләрен дәвам итеп, урта гасырларга хас булганча, конфедерация хасил итәләр. Алар арасында иң дәрәҗәлесе пайтәхеткә ия булган Олуг Урда, ә аннары Кырым Олуг Урдасы (Кырым ханлыгы) һәм Дәште Кыпчак була. Казан, Төмән (Туран) һәм Көнбатыш Себердәге Тура (Чымгы Тура) вилаятьләре статус ягыннан бер баскычка түбән булган. Чыңгызыйлар даими булмаган яки башка вилаятьтән торып, алар карамагында булган берләшмәләр «йорт» дип аталган. Шундыйлардан «Мангыт йорты» – Нугай Урдасы, Әстерхан йорты һәм «Мишәр йорты» – Касыйм ханлыгы булган.

Зур дәүләтнең таркалуы котылгысызлыгына карамастан, үзәк хакимияткә омтылучы көчләрнең йогынтысы һәрвакыт булган. XVI гасырда ук Гәрәйләр барлык татар ханлыкларын берләштерү проектын эшли. Мәскәү тарафыннан Казан һәм Әстерхан ханлыклары яулап алынганнан соң да Кырым белән Себер ханнарына татар йортларын урыс әсирлегеннән коткару планы тәкъдим ителә.

Идарә итүче ыру һәм кланнар арасындагы каршылыкның да көчле булуын танырга кирәк. Алтын Урданың таркалуы 1395-1396 елларда Аксак Тимер явыннан соң башланган. Соңрак шәһәрләрнең җимерелүенә, сәүдә әйләнешенең, гомумән, икътисадый, мәдәни тормышның зәгыйфьләнүенә төп сәүдә юлының Урта Азиягә һәм Иранга, Тимурилар империясе территориясенә күчүе сәбәп булган. XV гасырның икенче яртысында Госманлы империясенең биләмәләре Балканга кадәр киңәю нәтиҗәсендә Көнбатыш илләренең сәүдәгәрләренә, аеруча венецияле һәм генуэзлыларга Кара диңгез юлы ябыла.

Шадибәк хан заманында татарлар Алтын Урданың территориаль бөтенлеген кайтарырга омтылып карый. Күп шәһәрләр өлешчә булса да тергезелә, әмма Тимернең һөҗүмнәре, талау-җимерүләр, 1395-1398 еллардагы коточкыч ачлык һәм кара үләт чиреннән соң кеше саны шактый кимүе, татарларның күпләп чит илләргә күчеп китүе эшне җайга салырга мөмкинлек бирми.

Аксак Тимер һөҗүмнәреннән соң Урдада ике сәяси төркем барлыкка килеп, алар арасында хакимият өчен кискен көрәш башлана. Татар феодалларының һәр фиркасе, дәүләт бөтенлеген саклап калу өчен, мөмкин булганның барын да эшли. Беренче фиркане Идегәй һәм берничә җучилы җитәкли. Ә икенчесен – Туктамыш җитәкчелегендә уллары һәм башка туган-тумачалары. Боларның һәрберсе үзәкләштерелгән көчле дәүләтнең яңарышы тарафдары була.

Татар феодаллары үзара көрәшне XV гасырда да дәвам итеп, берничә сәяси төркемчәгә бүленә. Әгәр дә аларның берсе Алтын Урданың бар территориясендә хаким буларак таныла һәм ихтирам казана алса, бәлки дәүләт таркалмаган да булыр иде. Нәкъ менә аерым төркемнәрнең үзара ызгыш-талашы Җучи Олысы җирләрендә бәйсез дәүләти берләшмәләр оешуга сәбәпче була да инде.

XV гасырның 40 нчы елларында кечрәеп калган Алтын Урда – Олуг Урда карамагында фәкать үзәк регионнар, Идел белән Днепр елгасы арасындагы җирләр генә кала. Хакимиятне үз нәсел-ыруына алып калырга омтылган Туктамыш ханның кылган гамәлләре башкаларны, аеруча Тукай-Тимерилар һәм Шәйбаниларны канәгатьләндерми. Бер үк вакытта Җучи нәселеннән булмаган кланнар да хакимияткә омтылган. Кырымда шактый йогынтысы булган Шириннәр Гәрәйләр нәселен якласа, Идегәйнең нәсел-ыруы (мангытлар) да үз йортындагы хакимиятне кулдан ычкындырырга теләми. Нәтиҗәдә, Мангыт йорты – Нугай Урдасы XV гасырның азагында мөстәкыйль дәүләти берләшмә буларак аерылып чыга. Аның башкаласы булган Сарайчык каласы Җаек буенда урнашкан.

Дәүләт биләмәләренә дәгъва белдерүчеләр күп булуга карамастан, Сарай ханының хакимияте Алтын Урданың барлык территориясендә дә танылган. Бу хәл Кече Мөхәммәт тарафыннан Сарай яулап алынып, аннан Олуг Мөхәммәтне куганчы шулай булган. Кече Мөхәммәт – Идегәй белән илгә Аксак Тимер афәтен алып килеп, халыкның нәфрәтен яулаган Тимер Котлык хан нәселеннән. Шунлыктан күп кенә татар кланнары аның хакимиятен танымый, акрынлап Кырым һәм Урта Идел буенда үз дәүләти берләшмәләрен оештыра башлыйлар. Кече Мөхәммәтнең тәхеткә килүе җучилылар арасындагы каршылыкны тагын да кискенләштерә, аерым татар ханлыклары барлыкка килүгә этәргеч тудыра. Әмма, алда язганыбызча, бу процесс бик акрын бара һәм башта яңа дәүләтләр оештыру турында берәү дә уйламый.

Олуг Урда хакимнәреннән иң активы 1460 елда тәхеткә утырган Әхмәт хан булган. Ул үзен бөтен татар хакиме дип санап, патшалыгын башка ханнарның бәйгать бирүләрен, ягъни буйсынуларын таләп итеп, аларга илчеләр җибәрү белән башлап җибәргән. Әхмәт ханның максаты – Алтын Урда дәүләтен элекке масштабында яңадан тергезү һәм халыкара мөнәсәбәтләрне җайга салу. Моңа ирешү өчен, ул башка татар йортлары һәм урыс олысы белән актив хәрби-сәяси элемтәләр урнаштыра, әмма аңа каршы Кырым-Мәскәү һәм Нугай-Себер коалициясе төзелә.

1480-1481 елгы Угра елгасы буендагы вакыйгадан соң, Мәскәү татар хакимиятеннән азат ителгән, дип санала. Әмма биредә һич кенә дә тулы мөстәкыйльлек турында сүз бармый, чөнки Кырым, Казан һәм Әстерхан ханлыклары, Алтын Урданың дәвамчылары буларак, урыс кенәзләреннән салым җыюны XVI гасырда да дәвам итә. Кырым ханлыгы XVIII гасырның азагына кадәр Россияне һәм Бөек Литва кенәзлегендәге «урыс» территорияләрен үзенең вотчина биләмәсе, дип санаган. Шулай итеп, Угра елгасы буендагы вакыйга белән генә Мәскәү өстеннән татарларның хакимлеге тәмамланмый, урыс кенәзләре Олуг Урда урынына башка татар ханлыкларына салым түләүне дәвам иткән. Урыслар тулы бәйсезлеккә XVI гасырның уртасында гына ирешкән, дип әйтергә мөмкин, ә Кырым ханлыгына Мәскәү хакимияте салымны 1700 елга кадәр түләгән.

Мәгълүм ки, Угра елгасы буендагы вакыйгадан соң, Әхмәт чигенә һәм Сарай шәһәренә кире кайта. Көтмәгәндә нугайларның Төмән ханы Ибраһим белән берләшеп һөҗүм итүе сәбәпле, аңа көрәшне дәвам итәргә насыйп булмый. Сарай тулысынча җимерелгәннән соң, 1481 елдан башкала статусы борынгы татар шәһәре Хаҗитарханга күчә. Шуңа да карамастан, Олуг Урда бәйсез дәүләт буларак 1502 елга кадәр, аның җирләрен Кырым ханы Миңлегәрәй һәм Нугай Урдасы гаскәрләре яулап алганчы яши. Бу һөҗүмнән соң дәүләт көнбатыштагы җирләрен югалта, үзәк Түбән Иделгә, Әстерхан ханлыгына күчә. Әгәр дә 1481 елда Сарай шәһәре җимерелмәгән булса, бу ханлык алга таба «Сарай ханлыгы» яки «Олуг олыс» дип аталган булыр иде.

Олуг Урданың юкка чыгу датасын 1502 ел дип тәгаенләргә мөмкин. Нәкъ менә шушы елдан Кырым ханлыгы үзен Олуг Урда дип атап, татар ханлыклары арасында Алтын Урданың дәвамчысы дип белдерә. Әмма Гәрәйләр үзләрен артык калкытмый гына Җучи Олысыннан аерылган Кырым ханлыгы белән идарә итүне дәвам итәләр. 1502 елдан соң Хаҗитархан Кырым ханлыгына буйсынган булса да, соңрак нугайларның актив тыкшынуы аркасында, Әстерхан дәүләтен Олуг Урданың дәвамчысы булган, дип санау дөресрәк булыр. 1478 елдан Кырым ханлыгының Госманлы дәүләте йогынтысында яшәгәнен дә әйтергә кирәк.

Казан ханлыгы Туктамыш ханның иң якын мәсләктәше, шулай ук Тукай-Тимериләр нәселеннән булган Олуг Мөхәммәт тарафыннан оеша. Җучи Олысының дәвамчысы булган әлеге дәүләт тарихи чыганакларда «Казан вилаяте» дип язылган. Монда да ханнар үзләрен «татар ханнары», «татар патшалары», ягъни Алтын Урда ханнары дип санаган һәм пайтәхәт өчен көрәшне дәвам иткән. Әмма алар Урта Идел буе һәм Урал алды җирләренә генә хуҗа була алганнар.

Шулай итеп, Алтын Урда дәүләте берничә ханлыкка әверелә һәм Яңа заманга кадәр яшәвен дәвам итә. Империянең соңгы чоры дип дәүләтнең аерым кисәкләргә таркалу вакытын да атарга мөмкин. Кызганыч ки, Алтын Урда өчен бу вакыт урта гасырдагы башка дәүләтләр кебек берләшү һәм үзәк хакимиятнең ныгуы белән түгел, ә аның җирләрен әлеге зур дәүләтнең сәяси, территориаль һәм этномәдәни традицияләрен дәвам иткән Россиянең яулап алуы белән тәмамлана.