Ангыр оолдун тоожузу сочинение

Киирилде:      

Эки – бакты  ылгап билир, кажан-даа бодун өрү көрүп болбас, кижилерге эриг баарлыг боор деп чагып – сургаашкынныг  философчу утка  тыва езу – чаңчылдарда  сиңген.

Темазы:  «С. Сарыг-оолдуӊ «Аңгыр-оолдуң тоожузу» деп романында езулалдарныӊ амгы үеде ажыглалы».

Сорулгазы:

  • романда хүндүткелдиң езулалдарын көргүзери;
  • амгы үеде ажыглап турары;
  •   С.Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузу»      улусчу чаңчылдарның кезээде быжыг баганазы болгаш шимчедикчи күжү.  

Дерилгези : С. А.Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуӊ тоожузу»

Ажылды кылып эгелээрде   хүндүткелдиӊ чылынга тураскааткан «Бичелдей номчулгазы» аттыг эртем – шинчилел  конференциязынга киржири-биле А.С.Сарыг-оолдуӊ «Ангыр-оолдуӊ тоожузу» деп романында кол хүндүткелдиӊ езулалдарын ушта бижип, оон кижизидикчи утказын сайгарып көргүзерин оралдаштывыс.

             Ажылдың бирги эгеде, эгелерни ушта бижээш, оон амгы үеде ажыглалының канчаар чоруп турарын шинчилеп, өскерилгелер бар бе тодараттывыс.

Ажылдың чугулазы:  Бо чылды хүндүткелдиӊ чылы кылдыр чарлааны-биле тыва литературада хүндүткел езулалын шинчилээн бис.

Ажылдың теоретиктиг болгаш  методологтуг үндезиннери:

Ч.Чаптын «Шагаам- сүзүглелим», М.Кенин – Лопсан «Улусчу ужурлар», М.Кенин-Лопсаннын «Тыва чанчыл», М.Б.Кенин-Лопсан «Тыва чоннун бурунгу ужурлары», Тыва улустун чанчылдары болгаш езулалдары.

          Үстунде айыткан сорулгаларны боттандырарда, дараазында методтарга даянган бис:

1. Дилеп тыварынын методу;

2. Тайылбырлап бижииринин методу;

3. Хайгаарал методу;

4. Шинчилел методу.

Ажылдың шинчилээр объектизи: С.А.Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң  тоожузунда » хүндүлел езулалдарын коргүскен эгелер.

Чаа чүүлү: С.А.Сарыг-оолдуң «Ангыр-оолдуң тоожузу» деп романында хүндүлел езулалдарының амгы үеде ажыглап турарарын деңнеп коргүскени.

Ажылдың практиктиг ажыглалы: тыва дыл чогаал башкыларынга, өөреникчилерге, ада – иеге өөредиглиг материал болур.

Ажылдың тургузуу: киирилдеден, 1-ги эгеден, түңнел кезиинден, литератураның даңзызындан тургустунган.

      I-ги эге.

Кандыг-даа чон чурттап орар черлиг, чугаалажыр тускай дылдыг болгаш онзагай ылгалыр хүндү — езулалдыг болур. Тыва чон эрте-бурунгу шагдан бээр Соңгу Саянның, Башкы Таңдының аразынга, Азия диптиң товүнге чурттап чорааннар. Ада – өгбенниң биске арттырып каан эң улуг байлаа болза тыва дыл, ынчангаш чүс-чүс чылдарда туруп келген, сайзырап келген болгаш салгал дамчып келген хүндүлел езулалы тыва чоннуң бир ыдыктыг чаңчылы болгаш сагыыр сүзүглели болур [4].

        Тыва литератураныӊ үндезилекчилериниӊ бирээзи, Тываныӊ Улустуӊ чогаалчызы Степан Агбаанович Сарыг-оолдуӊ «Аӊгыр-оолдуӊ тоожузу» деп сураглыг чогаалы тыва  прозаныӊ чаа бедикче көдүрлүрүнүӊ илдеӊ демдектери көстүп келген үеде чырыкче үнген роман болур.

        «Ангыр-оолдун тоожузу» тыва улустун социалистиг сайзыралыныӊ чаа үе-чадазында төөгүге сонуургалдыӊ чайгаар күштелгенинден база үежилеринге болгаш келир үениӊ кижилеринге эрткен чуртталганы болгаш тыва чаӊчыл-езулалдарын авторнуӊ чугаалап бериксээн күзелинден бижиттинген. А ындыг сорулганы боттандырарда, чаӊгыс кижиниӊ – чогаалчыныӊ бодунуӊ амыдыралыныӊ төөгүзүн ажыглаан. Ынчангаш «Ангыр-оолдуӊ тоожузу» бот-намдар чогаал деп санаттынар.

           … Чогаалдыӊ бирги номунда элээн хөй эгелерде философтуг  утка-бодал кирген-даа болза, өске арткан эгелери ханы социал уткалыг. Хенче чажындан өскүс арткаш, чежемейниӊ –даа хөлечиктиӊ ажыг- човулаӊын ол эдилезе, ажылга кызымаккай,долгандыр болуп турар чүүлдерни эскерип, хөйнү сонуургап  билип ап чоруур. Ындыг сонуургак болгаш ол кырган-авазы Чейзен- Кадайдан тыва улустун шаг-шаандан тура сагып келген чаагай чаӊчылдарын, езулалдарын,сагылгаларын бо-ла айтыра берген олурарын эгелерден номчуур бис. Ол дугайын «Аӊгыр-оолдуӊ тоожузунуӊ» бирги номунда «Дагаа чылдыг мен», «Бажым кыргытканым», «Оюннар», «Авам өлүп калган», « Ием төрели оюнзак улус» , «Шагаа», «Куда» деп эгелерни номчааш, таныжар бис.

           Бурунгу улустуӊ чаӊчылы-биле чыл бүрүзү тус-тузунда бот-шынарлыг болур деп бижип турар.Чижээ, Аӊгыр-оол — дагаа чылдыг. Ол бодунуӊ чылыныӊ тускай шынарын билир, аажок үнелээр…

Түңнел: Бо эгени номчааш кижи чылга кирген дириг-амытаннарга хамаарылгазын өскертип, ханы боданып, хөйнү билип алыр.

           «Бажым кыргытканым». Бо эгеде бичии уруг бажы кыргыыры база бир тускай дүрүмнүг  байырлал деп чүвени билиндирип көргүскен.

Үш харлыынга чедир черле чаңгыс хыл-даа кезип болбас. Үш хар  чеде бээрге, тускай, кандыг хүн кыргыдып болурун лама-башкыларга судур аштырып – айтырып алыр. Ол байырлалдыӊ кол ужуру болза үш харлаан уругну өнчүлендирери болур. Тыва кижиниӊ  амыдыралы бөгүнгү  хүн-биле кызыгаарлаттынмас, ажы-төлдүӊ келир үези дээш сагыш-човап хайгаарап чорааны чаагай чаӊчылды бо эгеде көргүскен.

Эки-ле сактырым чүвем – авамның торгу кезер төгерик кара хачызыныӊ будунда кадак баглааш, аптара кырында салып каан чыткан чүве. Өгде улустуң эӊ-не үстүнде олурган даайым ол хачыны алгаш:

          — Хураганныг хой бээр мен, бажыңны чыттап каайн, чээн оол, кай – дээн. Арай аайын тыппайн, дезер сагыштыг, ачамнын артынче чаштынар деп чорумда, ачам:

             — Шымда ,хой алыр сен, даайынга чыттат, оглум! – дээш, мени куспактап алган. Солагай талакы кастыымдан ( сай-чажымдан) бир дүргек дүк кескеш,ачамга тутсуп берди. Ачам ол дүктү бир кадакка боггаш, хомду иштинде ыдык-окка баглап кагды.

Түңнели: төл уш харлаптарга бажын хылбыктаар. Баш хылбыктаар хүннү ламалардан  судур аштырып – айтырып алыр. Хачыны актаар(кадак баглаар), даайы кижи солагай кастыындан хылбыктап- кезип эгелээр. Ол дүктү ак кадакка боггаш, ыдык-окка баглап каар.

Саңын салган черге чордум.

… Кежээ имир дүжери билек-ле чула тудуп каар, ооӊ саржаа эвээжей бээрге-ле, немеп каап турар.

            — Чүге даады-ла чула тудуп турар апарганывыс ол, ачай? Азалар келбезин дээш бе? – деп, бир кежээ ачам чула кылып олурда, айтырдым.

 Ачам баштай корткан чуве ышкаш, ыӊай-бээр өг иштин көргулей каапкаш, харыылады:

           -Чок, оглум, азалардан корткаш эвес, аван хөөкүйнүң сүнезини бурган оранынче баарда, чырыткы болзун дээш чула үспейн турарывыс ол-дур ийин – дээш, чулазын кывыскаш, хомду кырынга аппарып салып кагды.

 — А авамның сүнезини ынаар бурган оранынче барбайн, бээр  — өөнче дедир чанып келир болза але, ачай?

 — Ынча дивес! Өлген кижиниң сүнезини дедир кээп болбас… Ам удавас аванның дөртен тос хонуунуӊ саӊын салып, эӊ сөөлгү үделгезин кылыр бис. Оон соонда чула тутпас – шуудап чоруй баар…

— А саӊын каяа салыр бис, ачай?

— Аваӊныӊ хөөрүнге барып салгай бис аан, оглум. Че, дүне када өлген кижи дугайы чугаалашпас чоор.

Түңнел: Дөртен тос хонуунга чедир кежээ имир дүжери билек чула кыпсыр. Чүге дээрге, Бурган оранынче, чырыткы болзун дээш.

Шагаа. Шагаа дээрге бүгү чоннуӊ база бир сеткил сергеп, көдүрлүр байыр-дою чораан чүве.

Шыырак өг бүрүзү күзүн кыштагга көжүп кел сал-ла, кончуг семис ирт ийикпе, сергени өлүрүп,эъдин бүдүнге доорааш, хырнынга суп доңуруп каар – ону  доорамчы дээр боор. Оон башка шагаага чедир мал арыптар-ла болгай.

Өшкү хою чок ядыы улус-ла хөөкүйлер шагаага дой дооравас, бар-ла шаа-биле кадык хайындырып, шай-суксун кудуп эрттирер. Ол-ла Бел одурту кожа-кожа кыштагларлыг алды кодан аалдарның дугуржуп алгаш, үш хонукта улаштыр дойлаар болган шагаазынга дөгерезинге барып, хамык оюн-тоглааны көрүп, эки-даа дайнап алдым!

      Хамык өглер бүдүүнүӊ хүнүнде-ле эки-бак эжик-ширтээн, өөнуӊ өрегезин дүжүрүп, силгип кактааш, өгнүӊ ыжын аштап кааптар.

Өгнүӊ ыдык огун ужулгаш, бажынга бүдүн ирт кудуруу шашкаш, сыртык бажы үзүкке тургускаш, мурнунга саӊ салып каар. А бурганныг өглер база-ла оозун аштап-чүлгүп, мурнунга дагыл-байлаӊын чемнеп, өргүп каар. Чула – кужу  үргүлчү хып турар.

Өгнүӊ ынаалар арты-биле долгандыр  «челе» хериптер. Челе дээрге ак чүӊнү ээрип туруп кылган кулун, бызаа челези ийикпе, анай, хураган хөнезин өттүндүр кылган; ында чок-ла чүве чок: челениӊ савактары, хөнениӊ салбактары, согааш, бала, деспи, хууӊ, чүген, чулар дээш ыяштан чазап-даа каан, чүӊ удазындан аргып, баглап-даа каан.

Дагдан бадар үш чунгунуӊ бажын доштап, суг-биле шаптап белеткеп алган. Аал коданында тевектээр, баг кагар, баг адар, ааттынып ойнаар черлерни дөгерезин аштаан.

         Бир өгнүң кадарчызы эжим оолдуң чанынга баргаш:

  • Бо эртен чүге ыяап-ла эрте туруп чунар ужурлуг чүве ирги, эжиким? – дидим.
  • Шагаад черле ындыг-ла болгай. Ам удавас маңаа бо душка–дээш, демги «Сан-Салыр» кырынче айыткаш – «Эжен» чаларап келир, аңаа уткуй барып тейлээр бис. Аңаа тейлевейн удуп калырга , бачыт-даа арывас аксының кежии тудаар чүве-дир ийин. Билдин?…

Түңнел: Кандыг-даа чоннуң улуг байырлалдарында хамыктың мурнунда ук чоннуӊ бурунгу культуразы, үе-дүптен сагып, хумагалап чорууру чаӊчыл-езулалдары көстүр, хей-аъды, национал чоргааралы илерээр аӊаа бистиӊ щагаавыс үндезилеттинге[2].

               Куда. Кижи өзер, кидис шөйлүр деп чүве бар болгай. Куданың «дөрт херээ» дээрге, баштай-ла аас – белээ бээри. Ол болза даштындан көөрге, онза шоолуг байырлал – даа чок.Оолдуӊ ада – иези боттарыныӊ эптиг, таарымчалыг эдержип болуру, харын – даа ха – дунма — бот-боттары, каш шагдан куда-баар дээр ийикпе, арбан-дөрбен дижир кижилерин бодап, шилип, кымда кыс барын билип алгаш, оларже бир-ле топтуг – томаанныг: ужур – чөптү билиндир чугаалаптар аастыг-сөстүг кижини айбылап чорудар. Азы оолдуӊ ада-иезиниӊ кайы-бирээзи боду барып чедер.

           Ол баарда кудар сөӊнуг, тудар актыг болур; тудар агы дээрге кадак, дадаазын ышкаш чүве-ле…Ындыг болза-даа ол актыӊ артында, шыырак улус болза аът, шарыдан ара чокту аазаар чүве.

                Аас белээ сунуп барган кижи сөӊүн ажыдып, бурганга дээжилеп, отка чашкан соонда адазынга арагазын туткаш, агын сунгаш, келген херээн чугаалаар. Оон кадайга  кудар. А кыстың ада-иези ол дораан-на «болур, болбас» дээн харыыны берип-даа болур. Азы тыртылчак болза, «бис боданып, ха-дуӊма, ажы-төл бүгүдээ-биле сүмележип чөпшээрешкеш, чогуур харыыны  ынчан-мынчан берээли» деп болчаг хуусаа-даа салыр-ла. Ол душта оол биле уруг көрүшпээн-даа болур-ла, кавайлыг-даа чыдып болур.

Куданың ийиги херээ болза «шайың бузары», «дүгдээри», бо ийи херек хары угда болур чүве чораан. База-ла оолдуң талазындан шыдаар шаа-биле арага хымызын чыып, эът-чемин дөгернип – байырлалга белеткенгеш, кудаларынга чеде бээр.

Ол баарда оолду эдертип алыр. Кыстыӊ-даа ада–ие  талазы байырлалга дөгернип, келги дег ха-дуӊма, чоок–кавы  улузу чыылган, манап турарлар. Уругну-даа ыӊай-бээр барбас кылдыр угба-дуӊма, эш-өөрү үттеп-сургап, белеткээр.

              Уругнуӊ ада-иезиниӊ өөнге оолдуӊ ада-иези баштап, кол-кол кудалар өг кырынга бөле баглап каан хаактар салгаш, кирип кээп башкы сөӊүн кудуп мендилежип шайлаарлар.

            Келин кыс ол хүнге чедир бажын кежегелей өрүп  чоруур. А ол хүн оолдуӊ кежегези-биле холуй дырап езулааш, оон соӊгаар кыстыӊ кежегезин үш чаш кылдыр чара өрээш, боошкун дээр ийикпе, чавага, салбак–чачак,чалаа – кара, баглаар.

           Шору улгады берген болза, бодунуӊ чөпшээрели-биле бүрүн дериин баглаар. А бичии болза, хөй-ле чүве баглавайн, анаа-ла езулап, салбак баглап каар. Чавага баглаан соонда кыс кыс эвес, дугдектиг, азы кадын болганы ол.

Кудээ оол катының өөнге киргеш, бурганга тейлээн соонда, эът доораан быдаа кудуп бээрге, оозун дөгере чипкеш, аяан-таваан хойлап алгаш үнер! Өнчү айыткан соонда, оол «кудээ аъды» деп аът албышаан, хой кажаазындан барып туралаан кошкарын тудуп алыр чораан.

Ынчаарда келген кудалар кижээ: «Он берттиг, чүс кара малдыг бис» дээн дижик. Ол чүнү аазааны ол? «Он берт дээрге он бода холу-дур: беш аът, беш шары» дээн ышкаш. А «чүс кара мал» дээрге, чүс лаӊнын барааны бооп болур; бир шай – бир «кара мал», бир даалымба – бир «кара мал». Чүге «кара мал» дээнил. Кыс садыы негээн кижи «малдаан» кижи дээр, ынчангаш мал боду-биле эвес, а ону бараанга шилчиткен ады-дыр.

Аргажок ядыы кижи кыс кудалаан дижик, «үш берттиӊ, үжен кара мал тудайн» дээн-дир: үш бода, үжен шай  апаар ышкаш чүл.

Оон арткан сес бода, тозан «кара малды» кыстыӊ акылары, даайлары болгаш өске-даа төрелдери база-ла дүк-чүзүннер адап тургаш, малдап алгаш баарлар.

Уругнуӊ ада-иези кызыныӊ бүрүн дериглиг өөн дөгербишаан, кыстыӊ өнчүзүнге хой малын сүрүп бээр болгай.

Ча, малдаашкын – алчыр-бержир езулал доозулган соонда, ниити чыылган чонну олут чазадыр,найыр-наадым-даа эгелээр.

Шай бузуп, дугдээшкин дооступ, келген кудалар чанган  соонда үш хонгаш, эвээш кижи база-ла сөӊнүг, «бөдей чавырып келдивис» дижип, биеэги өг кырында салып каан хаактарын дүжүргеш, найырлааш баарын-даа көрген мен. Кыстың үш херээ-даа бүттү, «хооралын» негеп келдивис дижип-даа арагалыг кээп турар боор.

Адактыӊ сөөлгүзү – куданың дөрткү херээ болза, кысты аппарып бээри дээр ийикпе, кенин дүжүрүп – алгап алыры. Эӊ-не улуг, эӊ-не солун найырлал болуру ол.

Түңнел. Куда «Дорт херектиг» болур:

1. Аас-белээ бээри;

2. Шай бузары, дугдээшкин;

3. «хооралын» негээри;

4. куда найыры.

Оюннар:  Уруглар чеди–сес  хар чедип орда-ла, ат-шолазы дээр чүве бе, азы хүлээлге чүктелгези  тодарап кээр: кадарчы, чылгычы, чээргеннээр, ыяштаар дээш-ле баар, «дүне боорга дүктүг сыртык, хүндүс боорга мадар-аяк» азы «хырын ээзи» дидиртири оон дүжүп калыр – дижээн диштери ышкаш чоорту чидер.

          Ойнаар деп эӊ-не чымыштыг «хүлээлге» безин өйлеттинип чеме-халалыг, уржук-түвектиг бооп бар чыдар. Ындыг болза-даа ол оюн деп чүве чер-ле хоруттунмас, харын-даа чаштыӊ өзүп доругарынга, кижи бооп хевирлениринге дыка салдарлыг хире. Уругнуң назыны өрүлээн тудум-на оюнунуӊ хевири өзүп, көвүдеп, чаартынып орар чүве [1].

         Тыва кижиниӊ  аажы-чаӊыныӊ  бир чараш талазы – ооӊ хүндүлээчел болгаш төрелзек чоруу.

           Түӊнел

Чаңчыл болза чүс-чүс чылдарны ажып эрткен болгаш кандыг-бир чоннуү бодунуң үре- салгалынга арттырып каан ыдыктыг чагыы  болур [3].Ынчангаш ажылымны доозуп тура үндүрген түңнелимни кезектер аайы-биле түңнедим.

        «Дагаа чылдыг мен» деп эгени номчааш кижи чылга кирген дириг-амытаннарга хамаарылгазын өскертип, ханы боданып, хөйнү билип алыр. Амгы үеде база шажын – чүдүлгевис  сагып, чылдарывыс салдарын сайгарып, кичээлдерни-даа эрттирип турары дээштиг бооп турар.

        «Бажым кыргытканым» деп эгеден төл үш харлаптарга бажын хылбыктаар. Баш хылбыктаар хүннү ламалардан  судур аштырып – айтырып алыр. Хачыны актаар(кадак баглаар), даайы кижи солагай кастыындан хылбыктап кезип эгелээр. Ол дүктү ак кадакка боггаш, ыдык-окка баглап каар. Бо езулал база сагыттынып турар. Ону боттарыныы-биле,  чер-чер аайы-биле кыс уругну – даай-авазы хылбыктаар, оол уругну –даайы (адазының) хылбыктаар  деп-даа турар апарган. Улус боттарыныы-биле сагып хылбыктап-ла турар.            

                 «Саӊын салган черге чордум» бо эгеде база-ла өлген кижиге хүндүткел сөөлгү дою – Дөртен  тос хонуунга чедир кежээ имир дүжери билек чула кыпсыр. Чүге дээрге, Бурган оранынче, чырыткы болзун дээш. Хам-башкы чалап, сөөлгү езулалын кылып турар. Чамдык орусчаан чаӊчылдарны холуп – бүлүп хөй сагылгалар база кылып турар апарган бис.

              Шагаа байырлалын түӊнеп тура шагаа айы үнүп келирге-ле кижилерниң сөс-домаа эвилең-ээлдек чымчак болур, каржы-хажагай чорук черле турбас. Тыва чон хүндүлээчел чымчак сеткилдиг, сүзүктүг чон деп чүвени херечилеп турар шаг-үе эргилдезин демдеглээн,национал байырлалывыс.

        Куда. Душтук оолдуң ада-иези куда эрттиреринге үнер чарыгдалдарны бүрүнү – биле боттарынга алыр. Аалчыларны олурткаш, душтук кыстың ачазынга тыва чоннуң хүндүлүг чеми хой ужазын салыр[5]. Аас-белээ, шай бузары,  дүгдээшкин, куда найыры. Бо дөрт чаагай хүндүткелдиң куда езулалы улуг дыка өскерилбейн шагдан шагже салгал дамчып чоруп орар. Амгы үеде куда езулалының элементилери колдуунда арткан деп болур. Ол үениң аайы-биле бичии нарыыдай берген деп болур.

        Оюннар. Хүндүлел езузуң сагыыры дээрге ажы-төлдү эптиг-эвилеӊ, ак –сеткилдиг болгаш мөзүлүг кижилер кылдыр кара чажындан кижизидип доруктурарда оюннар улуг рольду ойнап чоруур. Ада- өгбениӊ хүндүлел езулалдарын ылап  шын сагып чоруур болза, бодунуң мөзүлүүн, биче сеткилдиин, кижизиин көргүзүп чоруур хамааты болур[4] . Бо бүгүге оюннарның салдары улуг.

                   Ынчап кээрге, өгбелеривистиң салгал дамчыдып эккеп берген алдын эртинезин кадагалап, улаштыр дараазында салгалче дамчыдары бистиң хүлээлгевис болур.

        Ангыр-оолдуӊ тоожузу» тыва улустуӊ  чаагай чаӊчылдарының кажан кезээде быжыг баганазы болгаш шимчедикчи күжү  бооп чорааны  делегейниӊ янзы-бүрү дылдарлыг номчукчуларынга таныштырган тыва литератураныӊ  алдын фондузунче кирген шыгжамыр чогаалы  деп илеткелим доостум.

           Ажыглаан литературазының даңзызы:

1. С.А.Сарыг-оол.Аңгыр-оолдуң тоожузу.

2. Чүлдүм Чап. Шагаам – сүзүглелим, Кызыл – 1999

3. Монгуш Кенин-Лопсан.Тыва чаңчылдар, Кызыл – 2000

4. Монгуш Кенин-Лопсан. Тыва чоннуң бурунгу ужурлары,

5.Тыва улустуң чаңчылдары болгаш езулалдары, Кызыл – 1991

Аңгыр-оолдуң тоожузу — Степан Агбаанович Сарыг-оолдуң бижээни, чечен чугаалардан тургустунган ийи номнуг тоожу. Бирги ному 1961 чылда үнген, ында ниитизи-биле 43 чечен чугаа киирттинген. Ийиги ному 1966 чылда үнген, ында 39 чечен чугаа бижиттинген. Ийи ном долузу-биле катай-хаара 1979 чылда чамдык немелделиг үнген.

Утказы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

«Аңгыр-оолдуң тоожузу» деп романың кол утказы мындыг, Аңгыр-оол 1928-29 өөредилге чылында, нам сургуулунга Буян деп Чадаана чурттуг элээди оол-биле найыралдажы бээр. Аңаа ол бодунуң чаш турганын, элээди болгаш шору апарганын төөгүп чугаалап турар. Ооң өскен-төрээни, феодал үезинде байларга дарлаттырып чораанындан эгелээш, Таңды Ураңхай үезинде улус революциязының болуушкуннарын, бодунуң элээди чорааш нам сургуулунга, Араттың Революстуг шериинге турганын ийи номнуң чечен чугааларында тоожулап турар. Херек кырында, чогаалчы С. Сарыг-оол бодунуң амыдыралын бижип турар. Хувискаал мурнунда тыва чоннуң амыдыралын шыны-биле бижип көргүскен хөй эвес тыва чогаалдарның бирээзи.

Эгелер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

«Аңгыр-оолдуң тоожузунуң» бирги номунда 43 чечен чугаа киир бижиттинген, а ийиги номунда 39 эгелер бар. Ниитизи-биле 82 чечен чугаа бар. Чечен чугаа бүрүзүнде аңгы-аңгы болуушкуннарны көргүскен, ынчалза-даа олар шупту Аңгыр-оолдуң амыдырал-чуртталгазын, көрген-билген болуушкуннарын бижип турар.

Бирги номда эгелер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Чугааның эгези
  2. Дагаа чылдыг мен
  3. Эргин кырында
  4. Көжүп чораанывыс
  5. Бедик даг бажынче үне бергеним
  6. Бажым кыргытканым
  7. Тарытканым
  8. Асканым
  9. Хайырныкканым
  10. Азаларга таварышкан бис
  11. Бук деп чүл?
  12. Кижи чүге оът чивезил?
  13. Оюннар
  14. Ием төрели оюнзак улус
  15. Дуза када бергеним
  16. Үш оран бар
  17. Авам аараан
  18. Өлүр деп чүве ол-дур
  19. Авамга чордум
  20. Саңын салган черге чордум
  21. Черликпен апаар
  22. Саржаг дажыглаан
  23. Халап болган
  24. Четки аргааш, салып каар
  25. Тамы
  26. Чаашкын медээчилери
  27. Хөмээ
  28. Эдер амытаннар
  29. Үңгүр иштинге
  30. Чылбыга сыырыпкан
  31. Пөш бажынга
  32. Диригге өрттенип чыдар кижи-дир!
  33. Арыглаары ол чүвең иргин
  34. Кончуг халап
  35. Шагаа
  36. Бардамнаар
  37. Хүрээге чордум
  38. Чыыш «дидир-дидир»
  39. Эрээ-шүүлде эгелээн-дир
  40. Бергедээн
  41. Акыларым кижи аксынга кирген
  42. Куда
  43. Дургуннапкан бис

Ийиги номда эгелер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Чиктиг солун чугааалар
  2. Казахтар
  3. Тараачы үдээн
  4. Тараачының чугаазы
  5. Даайым балыг келген
  6. Сиген шөлүнге
  7. Кода-суурлар өрттенген
  8. База бир аар албан
  9. Көк шары-биле мени чоруткан
  10. Бол-ла часкан
  11. Кижилер өскерилген
  12. Даайым балыг келген 2
  13. Карактарым улам-на чыраан
  14. Араттың чазаа доктааган
  15. Бараан-оол акым Хем-Белдири барган
  16. Балыктап-ла чоруур мен
  17. Элчи келди
  18. Сонам-Байырның хөдели мен
  19. Оттуг-терге
  20. Аревэге кирип алдым
  21. Буу-хаа кудалажыг
  22. Бузут чокка буян турбас
  23. Туткууш биле бийир
  24. Нам сургуулунче
  25. Кызыл хоорай
  26. Шөлээлеп чандым
  27. Дириг бурган
  28. База-ла Кызылда
  29. Сайгылгаанның имнээни-биле
  30. Улаатайга
  31. Бора-Шай
  32. Аткылашканывыс
  33. Чадаанага
  34. Өртээлдер дамчып Кызылче
  35. Чорбаан орукче
  36. Баштайгы медээлер
  37. Бистиң дидим, хөглүүвүс-даа барган
  38. Чаа дужаал
  39. Ланчыыны карандаш солаан

Дөс[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. С.А. Сарыг-оол «Аңгыр-оолдуң тоожузу». — Кызыл, Тываның ном үндүрер чери, 2008 ч.

Обновлено: 08.01.2023

Цели урока: обобщить и систематизировать знания учащихся о С. Сарыг-ооле; развитие навыков выразительного чтения, памяти, мышления, творческих способностей, познавательного интереса учащихся; пробуждать учащихся чувства гордости, восхищения многогранным талантом народного писателя Тувы, пополнение круга знаний школьников; воспитание у школьников чувства патриотизма, любви к родному краю, гордости за прославленных земляков.

Оформление урока: оформление доски – тема, портрет С. Сарыг-оола, эпиграфы, презентация к уроку.

Эпиграфы:

«Степан Агбанович Сарыг-оол – человек современный – был глубоким, тувинским патриотом: он любил все тувинское, даже юрте, отжившей уже в наше время, он находил оправдание, некий смысл и некие преимущества и даже опоэтизировал ее. Хороший он был человек! И уж до чего хороший самобытный поэт, истинно тувинский. Певец Саян, певец Улуг-Хема, певец своей Тувы. (М. Скуратов)

«Сарыг-оол, несомненно, занял очень достойное место в литературе, как поэт, прозаик, драматург, как деятель культуры. Ему было много дано: умение выражать душу родного народа, любить до самозабвения свою тувинскую землю, любить Россию. Ему было дано глубоко понимать душу друга, умение отвечать истинной дружбой, ему было дано высокое чувство мужской и гражданской чести. (Н. Шундик)

Ход урока

I. Вступительное слово учителя

На уроке мы обобщим наши знания о народном писателе благословенной земли тувинской, классика тувинской литературы.

II. Проведение конкурса.

(Учитель читает первые строки стихов для второй команды)

В этом ящичке хранятся словесные портреты персонажей знакомых вам произведений С. Сарыг-оола. Я познакомлю вас с некоторыми. Вы должны назвать литературного героя по его словесному портрету, определить, в каком произведении он действует.

(Учитель по очереди читает командам отрывки из произведений)

Учитель. За плечами Степана Сарыг-оола длинный и богатый жизненный путь. Вспомним некоторые из них. Приглашаю команды принять участие в викторине. Правило игры: внимательно слушаем вопрос и поднимаем руку для ответа.

Вопросы к командам

5. Конкурс чтецов

Комментарий. Подготовившиеся заранее учащиеся – члены команд выразительно читают наизусть стихотворения С. Сарыг-оола.

(Жюри подводит итоги конкурса чтецов и игры в целом)

6. Награждение победителей

III. Заключительное слово учителя

– Сегодня на уроке мы с вами убедились, что Степан Сарыг-оол, благодаря своим личным качествам, уму, необыкновенному трудолюбию, целеустремленности достиг вершин культуры и

искусства. Его яркая личность и неутомимая творческая деятельность оставил глубокий след в истории тувинской литературы. Читайте Сарыг-оола, восхищайтесь его талантом.

Кадыгоол Чооду

Бодал бар ийин: мен ам-даа чаа тыва номнар номчуурун кузеп ор мен. Интернеттен. Чугле мен база эвес, улус эвээш эвес боор.

Азы болза, аас-биле номчуп кылзывысска кандыг ирги? Демги ол аргавыстан ушчок белен ышкаш.
Утказы: бир кижиде дыка солун тыва ном бар дижик, ол кижи ону ажыткаш, микрофонга доозазын номчуп каар (бичиилеп, чижээ, хунде бир чечен чугааныН 30 хуузун). Оон ону доо ол Аудиозаписи деп арынга-даа болза салып аар бис.
Холда ном чок улус болза, ном саНындан-даа ап болгай. Саян артында Москва-Питерде-даа бар чоржук, чижээ, «Российская национальная библиотека»-да.

Кадыгоол Чооду

[Ангы арын ажыткаш, ынаар богунгу-дуунгу бижиктерни кожуруп калдым]
—————————
Biama Biama
вчера в 5:09
Солун бодал-дыр. Аудионом дээн ышкаш бе, Крице? Ынчаарга ))) аянныг номчуур улустар болза эки-дир.

> аянныг номчуур улустар болза эки-дир.
Албан аянныг номчуур улус манап орар болзувусса чуу-даа кылдынмас. Пропоссионал ыыткыр номчукчулар аравыста барынга арай дадагалзап тур мен. :))))
Ынчангаш, думчукка тулганда бызаа сугжу. Эмин эрттир уен палырап номчувайн, оода бичииден кызып номчупса кандыг деп.
Чангыс ок-биле 2 дугаар койгун база аттынар — кижинин чугааланыры, дикциязы экижиир ышкал.

Па, па даадай. Тывада чыдар кижи ынча дээрге кайын боор, Лаанды. :))
Оода эш-ооруНде, торелдериН бажыНында кайын чок болду.
Бижидери-даа кай баар, удавас аргаларын сумележиптер бис.

> Шынап канчаар бижидер чувел?
Адыр ша. Боданыптайн кезек.
ШилилгеН баштай чугаалаар сен ша, ийиспей.

Парлаарынга ынак мен дээр болзуНза: сканерлеп шыдаар семе? Ынчангы бистин кылып турган аргавыс ажыглап кылыр сен аан. Кижи номчуурга эвес, а сканерлеп каан соонда эде-хере тыртып, парлаар сен аан.

1. Е. Танова
а)»ИениН салым хуузу» — тоожу
б) «Дошкун чылдарныН чазы» — тоожу
в) «Кара-Бай» — роман

2. Александр Даржай
а) «СагыштыН ыстап аарыыр эрээзи»

3. Шангыр-оол СуваН
а) «Хемчик нояны» — тоожу

4. К-Э. Кудажы
а) Уйгу чок Улуг-Хем (шупту)

5. С. Сарыг-оол
а) «Ангыр-оолдуН тоожузу» — роман

6. В. Монгуш
а) «Каш каттап ынакшаан сен» — чечен чугаалар болгаш шулуктер.

Кайызындан эгелептер бис? ШилиНер че))

Кадыгоол Чооду

Бодал:
Шупту номнарны номчаан ажыы чок нян дидим але.
А ол ышкаш, бир номну алгаш, ол номнун доозазын база эвес, чугле аразында эН шилиндек чечен чугааларны/тоожуларны аптар болзувусса айпас ышкаш. Оонам, дыка улуг чогаалдарны (роман ышкаш) амдыызында дегбээли, баштай бичежек чогаалдарга шенеп аар. Поэзия база соонда болур нян.
Бо-ла-дыр. Бети дизе амдыызында.

Чижээ, бодум болза, Александр Даржайнын «СагыштыН ыстап аарыыр эрээзи» деп номунда шак-ла ындыг аттыг («СагыштыН ыстап аарыыр эрээзи») деп тоожуже шыгаап ор мен. Мээн мындаа садып алганым номнар аразында дээре чогаал ол-даа ышкаш. (СээН даНзыНда ол база бар чо-дур.)

> Кайызындан эгелептер бис? ШилиНер че))
Кыска-кыска чогаалдардан мында чугле В. Монгуштун чечен чугааларын коруп тур мен, ол кандыгыл? Азы болза, бичежек тоожулар аразындан кайызы солун болду сенээ? Е. Танованын тоожулары кандыг-дыр, улуг-дур бе, база солун-дур бе? Мен оларны арай сагынмайн тур мен.

Сен кайы арга-биле кылыр болдуН, ийиспей? Баштайгы аргавыс — сканерлээш бе азы чаа аргавыс — номчуур болдуН бе?

Е. ТанованыН тоожулары «СагыштыН. » чиНгесимээр.

Че, ынчаалы че, «Сагыштан» эгелептээли))

В. МонгуштуН номунда араай анаа хос арыннар (чангыс-даа ужук чок) бар.
—————————

Кадыгоол Чооду

Ун бижидер аргалар:
1. Виндоустун бодунда тускай программажыгаш бар. «Пуск — Стандартные — Развлечения — Звукозапись».
Азы дорту-биле: «Пуск — Выполнить»: sndrec32.exe
Бир эвес бо арга хей (программа тывылбас) болза, дараазында оске программаны ажыглаар.
Шынап, чамдык эрги виндоустарда (чижээ, Виндоус2000) ук программа багай ажылдаар — чугле каш минута бижитирер, оон соксап каар ышкаш чуве.
Ынчангаш 2 дугаар арга колдуунда ажыглаттынар боор.

3. Оске-даа аргалар энмежок. Херек болза, телефон диктофонун-даа ажыглап болгай, бижидип-ле шыдаар болза.
——————————————————

ЗЫ. Кандыг-бир чечен чугааны шуптузун чангыс угда (чангыс файлга) бижидерин кыскан ажыы чок. Чижээ, 15-20 абзацтарга чарып ап турза чул.

Кадыгоол Чооду

Пиик,
> МээН аргам болза, парлаар!) сканер чок((
Ун бижитпес, анаа дорту-биле парлаар деп турар ышкал сен?
Ынчал че азы.
Ол арга арай берге деп бодаарым ол-дур ийин, ылангыя сканер чокта. Бергезинмес болзуНза ынчал че. :)
Чугле тыва ужуктерни кагбас сен шыва! Шак бо «Ө,Ү,Ң» сугларны аан.

Виктория Сат

хех, сен мынчап оруНда, тыва ужуктер чок кылдыр кааш чуве парлай тыртыптым. Че, ам канчаар, башайтгы билиин ОртеН болду шежил.)))

дуу, кырында арганы бза ажыглап коонь)) ун бижидип аан))

Виктория Сат

Чурттап турар кудумчувус арыг-силиг, чараш болзун дээш субботник эттирерин неделя буруНгаар чарлап каан бис. АНаа он пенсионер, бирги бОлуктуН бир, ийиги болуктуН дорт, ушку болуктуН чеди инвалидтери даяНгыыштарын, демир-хууректерин, ширбииштерин, дырбааштарын тудуп алган келгеш, уелап-човууртап турза-даа бар шаа-биле кызып ажылдааннар. Болуп алган боктарын тергеге чудургеш, ырадыр соортуп каапканнар.
Аныяктар чуге субботнике келбээнин каш кижиден сонуургап айтырган мен:
Алдын-оол: — Мен компьютерге ойнааш, субботник болурун шуут уттуп алган болдум.
Салбакай: — Мен холум дыргактарын чап чаа будуп алган кижи мен. Ындыг чараш салааларлыг Кижи канчап кара ажыл кылыр мен…
Шолбан-оол: — Дуне эмин эттир танцылап каапкаш, эттир удуп калган болдум ышкажыл. Келир чылын таптыг ажылдаар мен ыйнаан…

Виктория Сат

***
БистиН кудумчувус бедик культураныН кудумчузу деп атты чедип алыр дээш шын-на сеткиливис-биле ажылдап кирипкен бис. Будун чартык километр хире узун кудумчуда кандыг Кижи чок дээр: сумунуН эН узун назылыг хоочуну сезен чеди харлыг Норбу акыйдан эгелээш, бир ай бурунгаар торуттунген АйлаНга чедир салган сорулганы боттандырар дээш туржуп эгелээнивис ол деп билир. Бистин кол даяныр улузувус кодээ интеллигенцияныН Озээ – башкылар турган. Олар чугле бичи уругларны ужуглелге, математикага, чечен чогаалга, географияга, ботаникага болгаш оске-даа эртемнерге ооредиири-биле кызыгаарлаттынмайн оларныН ада-иелери-биле кижизидилге ажылдарын доктаамал чорудуп турар. Чамдык ада-иелерни кижизидери оларныН уругларын ооредиринден Берге турганы кымга-даа чажыт эвес-ле болгай.
БажыНнарныН ишти-даа, дашты-даа кылаН тас арыг турар. Бир кол негелдевис ол. Ужуп калган херимнерни, ойбак-чирик кыршаларны, бузук соНгаларны бир дугаарында септээню Кудумчувус аян кирип келгенин улус эскерип эгелээн. Бо чорук бистерни оортуп, улам хей-аът киирип турган. БистиН улегеривисти кожавыста турар Малчын кудумчузунуН чурттакчылары база сонуургай бергеннер. Олар бистерге херек кылып келгеш, ажылды кайыын чууден эгелээрин айтырып турар апарган. Ол аразында суму чагыргазыныН талазындан база эскерип, бистерни мурнакчы дуржулганыН кижилери кылдыр чарлаар деп барган. Хей-аъдывыс улам бедий берген.
Уш хире ай эрткенде бистиН кудумчувусту бир ужундан оске ужунга чедир хынап коргеш, бистерни мактап. Харын шаНнал тыпсыр хире апарганын буду билип каапкан бис. Уш кижиден тургустунган тускай болукке бистиН кудумчувустун уш чурттакчызын немеп каан. ОларныН аразынга мени база киирип каан мындыг. Хыналда-даа эгелээн. Алды Кижи таваар кылаштажып, чамдыкта доктаап туруп алгаш, бо турар бажыНны септээринге эргежок чугула шилдерни коммерсант Арбай-оол, дараазында бажыНнф=ыН крышазын септээр дорт ама шиферни сайгарлыкчы Долаана берген деп тайылбырлап чораан мен. Балдыр кирип байый берген улус ядыы улуска дузалап турарын онзалап чугаалавас аргажок.
Кудумчунун ужунга унуп келген бис.
— Силернин бо Октябрь кудумчузунда корум-чуру талазы-биле байдал багай эвес Але? – деп, суму чагыгразыныН ажылдакчызы айтырган.
— Таан багай эвес бис. Соолгу уеде шош-содаа эвээжээн. Арагалаар чорук база кызырылган – деп, бистиН кудумчувустун чурттакчызы пенсионер Даваа харыылаан. – Улусчу дружинавысты база катап диргизип алган бис. Кандыг-бир ог-булеге алгыш-кырыш уне бээрге дораан чеде бээр апарган бис.
Кырган чугаазын дооскалак чыдырда, дужувуста бажыНда алгы эвес алгы уне берген.
— Бо чуу кончуг аштай берген аскыр хаван ышкаш алгырып турар чуве бар апарды? – дээш, бисти хынап чораан болуктуН удуртукчузу Доруг-оол Сугежикович алгы унуп турган бажыНныН хериминиН иштинче далаш базыпкан.
БажыН иштинче, эжик-даа соктавайн, шуужуп алган мурнувус былаажып кире берген бис. БажыНныН эр ээзи, школада башкы Начын Демир-оолович кадайы Шончалайны азыгла сыындырып алган чудуруун чайып турган.
— Бо чуу болу берди, Начын? — деп бажыН долдур алгырыпканымны бодум безин эскербейн барган мен.
Башкы бистерни коруп кааш, иштинде хейи хенертен ожуп калган бомбук ышкаш, балбыраарып бады барган.
— Буруулуг болдум – деп, башкы арай багаай чугаалааш, щимчевейн турган.
— Буруулуг болдум, буруулуг болдум деп аштып, мегеленип турба, Начын! Даштындан коорге тас кылыгар-даа болза иштиН ирик деп чувени бо келген улус эскерип тур ышкажыл. Ыянчыг чуве-дир. Чуве болза-ла кижиге хол чеддер мындыг кижи-дир бо. Бугу-ле чуве ооН чугаалааны-биле болзун дээр. Айтыышкынны бээр кижи мен мен , кууседир кижи сен сен дээр-ле болгай. Даштындан коорге найыралдыг ашак кадай кылдыр костур, а херек кырында Начын феодал, мен оон кулу бооп чоруур кижи мен. Чарлып алыр дээримге чаш уруум бар, ынчангаш шыдажып чоруур-дур мен!
Шончалай чугаазын дооскаш, бистерни залче чалаан. Шай ижип олурувуста чугаа шору шуудай берген.
— Силер кандыг институт дооскан силер? – деп, Даваа акый бажыНныН ээзинден айтырган.
— Культура институду дооскан мен – деп, Начын дыНналыр, дыНналбас харыыла

Виктория Сат

***
Ажы-толдернин эртем-билигге чедирип алыр дээш ада-иелер дыка-ла кызып чоруур ЫндыгларныН бирээзи мээн кожаларым Дебирел суг. ОларныН улуг уруу Оля бо чылын школаны доозар. Багай эвес ооренир уруг. Дээди ооредилге черинче кирериниН экзаменнеринге белеткел кидин-тулук. Репетитор башкыларны чалаан, янзы-буру номнар саттынган, интернетти чиндээн холчек-ла турарлар. Кым деп башкылар экзаменнер хулээп алырын билип алыр дээш, ОляныН авазы Олчей база буду ходелип эгелээн.
Оля ийи кырган-авалыг, ийи кырган-ачалыг. Олар база бар шаа-биле дувурээн, сумелешкен холчок турарлар. Пенсияларын алгаш, ай санында чыгдынып эгелээн. Он учуге кылып турарын ОляныН кырган-ачаларыныН бирээзи меНээ чажыды-биле сымыранып чугаалаан:
— Чуве бергедеп келзе башкыларга хээли сунуптар бодап тур бис…

***
Сайлыг-Хем чурттуг Саша Сарыглар-биле кодээ ажыл-агый техникумунга кады ооренип турган бис. Дипломну алырым билек мени шеригже алгаш барган, Саша торээн суурунче ажылдап чоруй барган. Чеден чылдарныН ортан уезинде сургакчылап чорааш. Ажыл аайы-биле Сайлыг-Хемге чеде Берген мен. Саша-биле садыг чанынга ужуражы берген бис.
— Найысылал Кызылда амыдырал чазын Унген чечек ышкаш саглаНнаар чуве-ле ыйнаан, эш? – дээш Саша мени куспактап алгаш, кезек када ошкап-чыттап холчок. Оон соонда бажынынче чалаан. Шак ажыр шайлап хоорешкен бис.
— Техникумувуска чедип алган эртемивис ачазында шору ажылдап, багай эвес агроном деп мактадып чор мен, Май-оол. Бир катап Кызылче кожер чоор бе дээш дап бердим. Кадайым дедр тепкеш, чыдыпкан. Оон ара соксап каан мен. Ам маНаа дуурээнивис ол деп дорту-биле чугаалап болур мен. Кадайым эки Кижи, ООН сеткилин хомудадыр болзумза ажалы аар болур. Арагага улуг турам чок, эш. Богун сени коргеш, оорээштиН элээн аптым. Ол-даа ажырбас, даарта сергей бээр мен. ТываныН бир дугаар удуртукчузунуН олудунда чаа дарга келгенин дыНнап олурар-дыр мен. Чаа Кижи чаа езу-биле ажылдаар ыйнаан. Шиитпирни хулээп аарын Ширшин дарга билип ыйнаан деп эштеримге чугаалап олурар-дыр мен.
Саша-биле чылыг-чылыг куспактажып чарылган бис.
Оон соонда ур-ле ужурашпаан мен. Бо чайын база катап СайлыгХемге кирер ужур бар апарган. Саша мени, болчап каан ышкаш.ю магазин чанынга уткуп алган. Бажыннынга барып хоорешкен бис. Сашанын стол кырынга эккеп салып каан уш литр хойтпак арагазы бистин чугаавысты улам аян киирип турган.
— ТывавыстыН дорт дугаар улуг даргазынын телевизорга коор аас-кежиктиг болдум, Май. Чаа келген дарга езу-ибле ажылдаар ыйнаан. Кодээже корнур деп чугаалап турарын дыНнааш, сеткилим ооруп олурду. Кодээде амыдырал хогжувес болза Тыва канчап-даа хогжувес деп бодап чоруур Кижи-дир мен. Алыс бодум пенсионер-даа болзумза сагыжым тараа тарыыр ховулардан, сиген кезер алаактардан, ногаа тарыыр шолдерден ыравас кижи-дир мен. Бир-бир бодаарымга олуп калган соомда безин сунезиним ол-ла черлерни эргип чоруур ышкаш сагындырар. Шаанда багай эвес дужутту ажаап ап чораан бис. Ам ол чашпанга тудуп чиртипкен чрлерни коргеш, бажым аарып келир, баарым ажып келир-дир. Эки шагныН юажы эглип кээринге бузурээр мен. Кандыг шиитпир хулээп аарын Кара-оол дарга бодап орар деп эштеримге чугаалаар Кижи-дир мен.
Саша-биле чылыг-чылыг куспактажып чарылган бис.

Кадыгоол Чооду

Оооо! КашпагайыНны ала! :)))

Парлаан чогаалдарыңны бээр эвес, азы мээң почтамче октап турар семе? Демги чогаалдарывыс ышкаш кылдыр Вордка чыггаш.
Борта чугле дугуржур бис, оон азы сөөлүнде, белеткеттинген чогаалдарны салыптар бис.

> тыва ужуктер чок кылдыр кааш чуве парлай тыртыптым.
> Че, ам канчаар, башайтгы билиин ОртеН болду шежил.)))
Айпас, бо ажылың-даа хилис барбаан эвеспе. Мен-даа болза, боларга тыва үжүктерин оон немептер мен.

ТООЖУДАН РОМАНЧЕ БЫЖЫГ БАЗЫМНАР (Шаңгыр-оол Суваңның чогаалдарындан эскериглер) УВЕРЕННЫЕ ШАГИ ОТ ПОВЕСТЕЙ К РОМАНУ

Аннотация: В этой работе рассматриваются творческие искания одного из ведущих писателей современной тувинской литературы Шаңгыр-оола Суваңа. Его произведения поднимают вопросы морали, нравственности. Особо стоят его исторические повести, которые отличаются высокими художественными достоинствами, сохранением оригинального национального колорита. Последние его повести близки к жанру романа.

Ключевые слова: Ш. Суваң, художественность, повесть, рост, успехи, пример.

Допчулал: Бо ажылда амгы тыва чечен чогаалда көскү черни ээлеп турар прозаик Шаңгыр-оол Суваңның чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының чедиишкиннерин сайгарган. Бо хүннерге чедир хөй-хөй чечен чугааларны, тоожуларны ол бижип, чоннуң мөзү-шынар кижизидилгезинге улуг үлүүн киирип чоруур. Төөгүже чоок тоожуушкуннары бедик уран шынарлары-биле тыва чечен чогаалда онзагай черни ээлей берген. Сөөлгү бижээн тоожулары роман жанрынга чоок бижиттинген деп санап болур барымдаазы бар.

Дүлгүүр сөстер: Ш. Суваң, чечен чогаал, тоожу, өзүлде, чедиишкиннер, үлегер.

Шаңгыр-оол Суваң фантастиктиг чогаалдарга үре-түңнелдиг ажылдап-даа чоруур болза, чаңгыс-ла ол талаже тыртылып кирбээн. Ооң бижээни төөгүге даянган чогаалдары база арбын апарган. Шаңгыр-оол Монгушович фантастиканың оран-делегейинче дүлдүне бергеш, бир чап аразында тодаргай төөгү арыннарынга доктаап, ону сайгарган түңнелинде улуг-улуг чогаалдарны база бодараткан.

Езулуг төөгүнү чечен чогаал бижип, көргүзер дээрзи чөп. Төөгүчү-эртемден биле төөгүчү-чогаалчы чаңгыс-ла болуушкунну, чуртталганы, амыдыралдың бир кезээн бижиирде ийи аңгы арга-методтар ажыглаар: төөгүчү-эртемден чүгле төөгүлүг барымдааларга даяныр, ону чеченчитпес, а чогаалчы төөгүнүң барымдааларынга даянмышаан, ону овур-хевирлерниң, уран аргаларның дузазы-биле дириг кылдыр чеченчиди чуруп көргүзер.

Су Ван Шао деп аттыг разведчиктиң сактыышкыннары – номнуң сюжеттиг шугумун тургузар, ону хөгжүдер.

Ш.Суваңның чогаалдары чүгле кайы-бир, кандыг-бир болуушкунну, амыдыралды көргүзүп тоожуп каар эвес, а номчукчу кижиге улуг-улуг айтырыгларны салып, боданырынче албадаптар. Чечен чогаалдың алыс утказы-даа, сорулгазы-даа ол. Ук сорулганы чедип алырда, Ш.Суваң бодунуң чогаалдарында деталь бүрүзүн – бир-ле чүүлдү, хөөн-сеткилди, байдалды – тода чуруп турар. Чаңгыс шимчээшкин-биле, маадырның чугаазы-биле чогаалчы билдилии-биле хөйнү чугаалап, тоожуп билири – ооң чогаадыкчы арга-мергежилиниң база бир чедимчелиг талазы.

Чогаалчы Шаңгыр-оол Суваңның тоожулал аймаанга чедип алган деңнели – тыва литературада база бир эң дээре үлегер.

Книги Тувинского книжного издательства - для книголюбов

Тувинское книжное издательство предлагает читателям республики, России и зарубежья книги писателей Тувы. В числе изданий, которые реализует издательство, – произведения известных писателей республики в центре Азии Степана Сарыг-оола, Салчака Тока, Кызыл-Эника Кудажы, Монгуша Кенин-Лопсана, Юрия Кюнзегеша, Александра Даржая, а также нового поколения литераторов.

Книги Тувинского книжного издательства

Б. К. Монгуш. ЭНЕ-СЫРЫЫ (СТЕЖКА МАТЕРИ). В книгу сельского автора вошли стихи последних лет, адресованные взрослым и детям. Они в основ­ном посвящены землякам, родной земле, наполнены жи­­­­тейским смыслом, раздумьями о судьбах людей. Стихи для детей раскрывают особенный мир детства, доступны для восприятия.

На тувинском языке. Для массового читателя. (30 руб).

Доржу К. Б. ЧАНГЫС УЖУКТЕН (С ОДНОЙ БУКВЫ:) стихи, рассказы, посвящения. В сборник автора вошли написанные в разные годы стихотворения, рассказы, посвящения землякам, близ­ким друзьям, ученым коллегам, а также частушки, песни, пословицы, собранные ее матерью, обладающие воспитательным значением.

На тувинском языке. Для массового читателя. (50 руб.)

На тувинском языке. Для изучающих буддизм. (50 руб.)

Куулар Ш. Д. БАГЛААШ. (КОНОВЯЗЬ). Роман, 1-я книга. В романе автор рассказывает о судьбе арата Оолакая и его сына Чылбар-оола, о преемственности лучших традиций тувинского народа, о любви к родному краю. На тувинском языке. (40 руб.)

На тувинском языке. Для широкого круга читателей. (180 руб.)

На тувинском языке. Рассчитана на широкий круг читателей. (100 руб.)

К.-Э.К.Кудажы. Бистин Уенин маадыры. (Герой нашего времени). Повесть на тувинском языке.

Повесть о тувинском добровольце Кыргысе Шошкуковиче Чамзырыне.

Маадыр М.С. Тувинскому книжному издательству 80 лет. История становления и развития издательства.

На русском языке. (160 руб.)

А.А. Даржай. Чангыс дээрнин адаанга. (Под одним небом).

Переводы мировой поэзии народного писателя Республики Тыва А.А.Даржая – плоды многолетней переводческой деятельности по велению души. В сборнике – произведения русских, китайских, тибетских, японских, монгольских, древнетюркских, якутских, алтайских, казахских и других поэтов.

На тувинском языке. (190 руб.)

А.С. Бегзин-оол. ШылгалдыН Уш ужууру. (Три высоты испытаний). Стихи на тувинском языке. (80 руб.)

Э.Б.Мижит. Казыргылыг кудуктуН кыйгызы. (Зов взвихренного колодца). Проза, стихи на тувинском языке. (20 руб.)

Б.М.Кенеш. Черимге ынаам. (Любовь к земле моей). Сборник песен с нотами. На тувинском языке. (20 руб.)

Б.О.Казырыкпай. СеткилимниН челээштери. (Радуги в моей душе). Стихи, очерки, статьи, переводы на тувинском языке.

М.Б.Ховалыг. Поэма гор. На тувинском языке. Книга о покоренных альпинистом высотах родной Тувы. (70 руб.).

Э.Л.Донгак. Кулузун-Шынаазы чурттуг оолдар. (Мальчики из Кулузун-Шынаазы). Повесть на тувинском языке. Для детей среднего и старшего возраста. (25 руб.)

И.В. Принцев. На высоте. Рассказы молодого автора. На русском языке. (30 руб.)

А.А. Даржай. Молюсь утреннему свету. Стихи и поэмы на русском языке.

В книгу известного тувинского поэта вошли стихи и поэмы, написанные за последние годы. Переводчик книги, поэт Олег Шестинский, тонко уловил национальный колорит поэзии А. Даржая, которому присущи философские осмысления проблем времени и человеческой души.

На русском языке. (25 руб.)

Ю.Ф. Вотяков. Старый двор. Стихи известного в Туве барда-исполнителя. На русском языке. (30 руб.)

В.Ч.Монгуш. Поминальный костер. Повесть и рассказы на русском языке. (30 руб.)

Б.С.Дупчур. Кежик-чолдуг Кежиктиг. (Счастливый Кежиктиг). Повесть на тувинском языке.

В коллективный сборник молодых авторов. Знакомит читателей с сегодняшними достижениями молодой тувинской литературы.

З.Ш.Донгак. В стране вечных ледников. Документальные повествования, воспоминания на тувинском языке. (15 руб.)

М.Б. Ховалыг. Чоргааралым херелдери. Лучи моей гордости. Повесть в коротких рассказах на тувинском языке. (90 руб.)

Ч.К. Кара-Куске. Амыдырап ооренилем. (Учимся жить). Стихи на тувинском языке. Книга для детей ясельного и школьного возраста. (40 руб.)

З.А.Намзырай. Казылганын окпен чечээ. (Нежный цвет багульника). Стихи, переводы на тувинском языке.

Книга поэзии известной тувинской поэтессы. (50 руб.)

Ш.М.Суван. Снежный мальчик. Повесть на тувинском языке. Для детей школьного возраста.

Повесть известного в Туве писателя о маленьком снежном мальчике, который остался сиротой, о его приключениях с детьми, проводившими летние каникулы на одной из чабанских стоянок. (70 руб.)

С.А.Сарыг-оол. Бистин малывыс. (Наши домашние животные). Стихи для детей дошкольного возраста на тувинском языке. (15 руб.)

В.К.Даржа. Традиционные мужские занятия. Охота. Рыбалка. На русском языке.

В книге автор исследует и описывает традиционные приемы, орудия охоты, технологии их производства, обустройство стоянок, одежду охотников, умение ориентироваться и др., призывает сохранить хоты бы незначительную часть успешного опыта многовекового проживания тувинцев на сравнительно небольшой территории. (550 руб.)

Драгоценности Тувы.

А.Н. Аксенов. Тувинская народная музыка. Репринтное издание.

Заслуженные люди Тувы. На тувинском и русском языках.

Буклет. Тыва 1921 – 2011. Буклет дает возможность познакомиться с одним из замечательных уголков Земли – Республикой Тыва, расположенной в самом центре Азии.

З.Б.Самдан. Тыва чогаалдын кокпалары-биле (По тропам тувинской словесности). Записки филолога. На тувинском языке.

А.М.-Д. Монгуш. Чуртталгамнын аялгазы (Мелодия жизни). В сборник песен вошли лучшие песни автора, которые стали народными.

Геше Джампа Тинлей. Буддизм. Амыдыралга ажыктыг дорт алыс шын (Четыре благородные истины). Сборник лекций. На тувинском языке.

Это лекции Досточтимого геше Джампа Тинлея по буддийской философии, проходившие в городе Кызыле в 2000 году. Буддийские наставления помогут переосмыслить подход к проблемам, которые часто встречаются в обыденной жизни.

На тувинском языке. (120 руб.)

Тхубтен Г.Л. Будда бурганга сузуглеп тейлээри база хилинчек-човуландан адырлырынын аргалары. (Путь к Будде и способы освобождения от страданий). Религиозно-философское издание. На тувинском языке. (58 руб.)

Т.П.Хертек. Вера Байлак – амгы уенин маадыры. (Вера Байлак – герой нашего времени). На тувинском языке.

Книга о тувинском добровольце фронтовичке Вере Байлак, ее воспоминания о войне. Она является прекрасным примером как мать-героиня и заслуженный животновод-тысячник Республики Тыва. (120 руб.)

Ю.Ш. Кюнзегеш. Чангыс ончум – уян ырым. (Мое богатство – мои песни). Повесть, почерки, стихи на тувинском языке. (20 руб.)

Салчак К.-Х. Т. Улуг ужарже. (К большому порогу). Избранное. На тувинском языке. (10 руб.)

Б.Х.Чулдум-Сурун. ЧУНУ БОДААШ, БАЛЧААН УСТУН… (Почему не пришла на свидание?). Сборник песен. На тувинском языке.

В сборник известного композитора вошли лирические песни о любви, труде, родных просторах Тувы и шуточные частушки-прибаутки, в том числе и песни для детей.

Для взрослых и детей. (50 руб.)

Э.Л. Донгак. МеНниг-Сегел: повесть для детей.

Для детей среднего и старшего возраста. (50 руб.)

Л.П.Кенин-Лопсан. КНИГА ЖИЗНИ.

Сборник известной в Туве журналистки составлен из очерков, репортажей, рассказов, небольших повестей, которые публиковались в разные годы. В основе – размышления, раздумья о воспитании молодого поколения, о жизни, работе, ее волнует судьба простого человека: доярки, врача, учителя, ветерана.

На русском языке. (110 руб.)

Э.Л.Донгак. Кежик-Кыс. Роман. На тувинском языке.

Последний роман тувинского писателя, переданный им в издательство перед кончиной, издается в авторской редакции.

Горьки и почти безысходны размышления писателя о несправедливом устройстве жизни, о социальном расслоении общества. Но находятся люди, которые противостоят злу и могут стать опорой для обездоленных и отчаявшихся. (80 руб.)

А.В.МИНАЕВ. Россия Федерациязынын кызыгаар чанында турар субъектизинин куруне кызыгаары: Тыва Республиканын дуржулгазынын тоогузун болгаш амгы уезин шинчилээри (Государственная граница в приграничном субъекте Российской Федерации: история и современность исследования опыта Республики Тыва).

На тувинском языке. (636 руб.)

С. Серенот. Тыва улусчу эмнээшкин (Тувинская народная медицина) (На тувинском языке)

Автор на основе многолетних изысканий, поисков информации и собственной практики впервые в нашей республике издает большую книгу по тувинской народной медицине. Приводятся описания внешнего вида, лечебных свойств и практического использования многих сотен видов лекарственных растений, трав, лишайников и грибов, растущих на территории Тувы. Особую ценность данному изданию придает параллельное описание их использования в китайской, монгольской и тибетской медицинах. (150 руб.)

Э. Мижит. Расколотый миг

Книга стихов на русском языке известного тувинского поэта ожидала своего выхода в свет около 20 лет. Структура его верлибров многослойна: верхний слой, часто построенный на аллюзиях и реминисценциях, направляет мысль к самому глубинному, метафизическому слою, проникнутому желанием вникнуть во вневременные духовные основы. Глубокие размышления Эдуарда Мижита — это результат завороженности тайной жизни, времени, смерти, души, Бога. (150 руб.)

Б. Чамбыт. Чушкурбейн баарыё ол бе? (Где ты, любовь моя?)

В сборник песен вошли различные композиции о вечных ценностях нашей жизни — о матери, о любви, о родной земли, о дружбе и детстве. На тувинском языке. (120 руб.)

Е. Танова. Иенин салым-хуузу (Судьба матери). На тувинском языке.

В сборник вошли известные произведения народной писательницы Тувы. Каждое произведение отражает переплетение разных судеб. Через героев этих повестей мы можем почувствовать дух того времени. (140 руб.)

К.-Э.К. Кудажы

В сборник, посвященный 80-летию народного писателя Республики Тыва, лауреата литературной премии Союза писателей России и Государственной премии Республики Тыва К.-Э.К. Кудажы, вошли воспоминания о нем, его публицистические статьи, интервью с писателем, некоторые научные статьи о его творчестве.

Издание рассчитано для учащихся школ, студентов, учителей.

(130 руб.)

Куулар Н.Ш. Будда. Эрткен торумелдер тоогулери (Будда. История прошлых рождений. Джатаки)

Перевод известных памятников древнеиндийской лите­ратуры впервые осуществлен на тувинском языке. Для после­дователей буддизма – это возможность прикоснуться к истокам древней религии.

Орус-оол С.М. Матпаадыр

В сборник для детей вошли лучшие образцы тувинского фольклора: колыбельные песни, благопожелания для детей, детские песни, сказки, пословицы и поговорки, игры. На тувинском языке. (140 руб.)

М.Б. Кенин-Лопсан. Традиционная культура тувинцев

Из книги известного тувинского исследователя, писателя вы узнаете, как жили предки тувинцев, как они отмечали важные события в своей жизни, какими традициями и обрядами обставляли радости и горести.

На русском языке. (90 руб.)

Кызыл-Эник Кудажы. Улуг-Хем неугомонный.

На тувинском языке. (140 руб.)

Донгак У.А. Тувинское стихосложение.

В книге на материале современной тувинской поэзии, тувинского фольклора, архивных материалов из Рукописного фонда ТИГИ, а также, основываясь на результатах статистических подсчетов, исследованы особенности народно-поэтической речи, народный стих и своеобразие поэтики стихотворных фольклорных жанров; метрические и ритмические свойства современной поэзии; звуковая организация тувинского стиха, строфические особенности стихотворных произведений современной тувинской поэзии.

На русском языке. (75 руб.)

Т. Норбу. Монолог длиною в жизнь

В книгу вошли воспоминания о ее детстве и юности, о становлении ее как известного общественного деятеля республики, которое совпало с периодом коренных изменений в судьбе родной республики. Один из разделов книги посвящен тувинским традициям.

На русском языке. (50 руб.)

Тува в годы Великой Отечественной войны в документах

В книге собраны интересные материалы из Центрального Государственного архива РТ о ВОВ. На русском языке. (40 руб.)

Е.Т. Танова. История возникновения и развития печати Тувы

Автор пишет о зарождении и развитии печати в Туве, о роли газет и журналов в идейно-политическом и культурном воспитании, и о современном состоянии СМИ республики. В приложении книги-очерки автора, написанные к юбилейным датам радиовещания, телевидения и книжного издательства.

На русском языке. (50 руб.)

Д.С. Куулар. История и современность

На русском языке. (25 руб.)

М.Д. Доржу. Бай-Тайгинский говор в системе диалектов тувинского языка

В книге дано лингвистическое описание разных уровней бай-тайгинского говора в сравнении с материалами других говоров и диалектов, а также близкородственных языков с целью определения его места в системе диалектов тувинского языка.

Работа предназначена для преподавателей средней и высшей школы, студентов, научных работников — тюркологов и всех тех, кто интересуется проблемами истории и формирования тувинского общенародного языка.

(20 руб.)

С.А. Сарыг-оол. Аёгыр-оолдун тоожузу (Повествование Ангыр-оола)

(На тувинском языке). (140 руб.)

Монгуш Кенин-Лопсан. Танаа-Херел

В поэтическом сказании известного народного писателя Тувы сказочный герой Танаа-Херел совершает героические поступки во имя чести, достоинства, дружбы и любви.

Для всех, кого интересует творчество выдающегося писателя, фольклориста. На тувинском и русском языках. (60 руб.)

Книги могут быть отправлены почтой наложенным платежом по поступившим заказам, по сводным заявкам из районов доставлены в административные центры кожуунов республики.

Читайте также:

      

  • Царь рыба итоговое сочинение 2022
  •   

  • Сочинение на тему воля к победе 6 класс
  •   

  • Сочинение загадок 2 класс
  •   

  • Сочинение алексей николаевич плещеев
  •   

  • Напишите сочинение миниатюру о значении слов

Уважаемые посетители! Вы зашли на личный сайт учителя родного языка и литературы Софьи Даваа

04 апреля 2015

Темазы: С.А.Сарыг-оол «Оюннар» («Ангыр-оолдун тоожузу»деп чогаалындан эге).

Сорулгазы:

Херекселдери: С.Сарыг-оолдун портреди, ооредилге ному, И.Самбуунун «Тыва оюннар» деп ному, «Тыва уруглар чогаалы», кажыктар.

Кичээлдин планы:

  1. 1. Уругларнын кичээнгейин хаара тудар.

                      2. Кичээлдин сорулгазы-биле таныштырар.

  1. Чогаалчы дугайында сос.
  2. Чогаалды аянныг номчууру.
  3. Чогаалдын  сайгарылгазы:  1. Утказынга айтырыглар.
  4. Кажык  оюнунун  дугайында:    1. Кажык оюнунун тывылганы.

                                                               2.Кажыктын дурзулеринин янзылары.            

                                                                         3. Кажык оюнун хевирлери. (слайд).

  1. : 1.Кажык   оюнунун хевирлерин ойнаары:

а)Дорт берге.

б)Кажык-биле аът чарыштырары.

       в)Кажык-биле бодалажыры.

  1. Кичээлдин туннели:

 1.С.Сарыг-оолдун «Ангыр-оолдун тоожузу» деп чогаалындан «Оюнннар» деп эгеден  чуну билип алдывыс?

  1. чогаалдын дылынын уран-чечени.

Кичээлдин чорудуу:

  1. : 1. Уругларнын кичээнгейин хаара тудар.

                      2.кичээлдин сорулгазы-биле таныштырар.

  1. 1. Чогаалчы дугайында сос.

Степан Агбанович Сарыг-оол

1908 чылдын ноябрь 17-де  Овур Торгалыгнын Кадыгбай деп черге торуттунген. Тыва чогаалдын баштайгыларынын бирээзи. Шулукчу, прозачы, шиичи, очулдурукчу. Тыванын улустун чогаалчызы. «XX чус чылда  Тыванын алдарлыг кижилери»деп Куруне номунче оон  ады кирген.       

«Ангыр-оолдун тоожузу» деп романы 20 ажыг дылдарже очулдуртунган.

1)      7-8 харлыг уругларга оюн ойнаары чуге кызыгаарлыг апаар-дыр?

2)      Оюн кижиге кандыг салдарлыг боор-дур?

3)      Езу-чанчылдар, байыр-наадымнардан уруглар кандыг оюннар улегерлеп ап турарыл?

4)      Тоожукчу кандыг оюнну езулуг «хову театры» деп санап турар-дыр?

5)      Кышкы оюннардан аданар.

6)      Амгы оюннардан адап корунерем.Олар кандыг ажыктыгыл? Оларнын хоралыг талазы бар бе?

  1. :

 С.А.Сарыг-оолдун «Оюннар» деп чогаалындан  тыва  улустун оюннарынын дугайында ооренген толээде, богун  кичээливиске кажык оюнунун хевирлерин, кажык оюннарын ойнап ооренир бис.

Оон мурнунда кажык оюнунун тывылганынын дугайында эштеринер дыннадыгларын дыннаптаалынар.

                Кажык-биле ойнаар чорук  амгы тываларнын, алтай  болгаш хакастарнын бурунгу огбелеринин ойнап чораан оюннарынын бирээзи. Оон тодаргай херечизи болза, ук черлерден каскан базырыктардан тыпкылаан хой санныг кажыктары болур.

                Кажык-биле ойнаар оюн кончуг хой. Ону ойнаар кижилернин  саны база энмежок. Ынчангаш кажыкты хойу-биле чыыр апаар. Бичии уруглар догерези кажык чыыр, анаа улуг улус дузалажыр. Кажыктын эвээш, хойу ол огнун бай-шыыраан азы ядыызын бадыткап турар. Бир огге кажыкты мун чедир чыыпкан болза, ол огнун кыштаанга хой кажаазынын иштинге ханы онгар каскаш хооп каар, кажыкты катап чыып эгелээр. Хой кажаазында чыып каан кажыкты мал-маганнын кежии деп санаар.  Ан кажыын чыыр чорук арай тыртым. Бир эвес ан кажыы чыыр болза, малы тоне бээр деп санаар бодал турган.тЫнчалза-даа ан кажыы-биле сага, берге тыртар кажыктар кылып аар чоркту кем чок деп санаар  чораан.

                Бурунгу кижилер кажык-биле кандыг-бир оюнну ойнап турган-дыр дээрден башка, чогум-на ындыг оюннар ойнап турган, ады, дуруму ындыг турган деп бадыткаары берге.Ынчалза-даа бурунгу тоолдарда «кажык кагар», «кажык адар» «кажыктаар »деп состер таваржып турар. Кажык ойнаарынын  янзы-бурузун, оон чонну иштинге ханы ынакшылдыг оюннарынын бирээзи болуп чораанын кижи ортузу назылыг кижи бурузу билир болгаш сонуургалдыг. Ол ышкаш девискээр аайы-биле янзы-буру хевирлерлиг дээрзин чугаалаары чугула.

Кажыктын дурзулеринин янзылары.

Тура душсе —  хоюн ол-дур.

Ойта душсе- ошкун ол-дур.

Дашкаар душсе- аъдын ол-дур.

Ишкээр душсе – инээн ол-дур.                         

                                                                  Бажын ору тудуптар сен-

Маажым теве сагындырар.

Бажын куду тудуптар сен –

Бардам сарлык хертейип кээр.

Корбес сен бе, хензиг кажык

Ковей янзы – алды чузун.

Малывысты дурзуленген –

 Магалыг аа, хуулгаазын аа?

  1. Дорт берге.
  2. Кажык-биле аът чарыштырары.
  3. Кажык-биле бодалажыры.
  4. Кажыкты дужуруп кагары.
  5. Кажыкты чыттырып кагары.
  6. Кажыкты хожулап кагары.
  7. Кажык адары.
  1. 1. Кажык оюнунун хевирлерин ойнаары:

Кажык дээрге дурзу эвес.

Каш янзы оюн-дур ол.

Бистер база чамдыктарын

Биче када ойнаптаалы.

  1. Дорт берге.

Дорт кажык-биле берге тыртар деп    оюн бар. Кажыктын дорт талазын дорт чузун мА л ады-биле адаан – хой, инек, аът, ошку. Ойнакчы кижи дорт кажыкты холга аспактап алгаш черге дужурер. Бир эвес душкен кажыктар дорт чузун мал бооп душкен болза, ол кижинин хууда  аас-кежии, бай, тодуг чоруу ында  илереттинген деп санаар. Дорт кажыкты ынчаар дужурери берге, ынчангаш оюнну ынчаар адаан.

Башкынын тайылбыры:

                                Бо оюнну уруглар хунзедир-даа ойнаптар турган. Ынчаарга бир эвес 4 берге дужупсе, ол кижини алагп йорээр турган:

Аът, хой, ошку, инек малдыг

Аажок баяан кижи-дир сен.

Акы-дунман, арат-чонун

Аас-кежиктиг чурттап чорзун!

  1. Кажык-биле аът чарыштырары.

Ойнакчыларнын саны кызыгаар чок. Ойнаар херексели – хой санныг кажыктар (аът

маны хемчээр хой кажык – 50-80 чедир), берге тыртар (аът дужурер, толге дужурер) дорт сага кажыктар болгаш кижи бурузунге бир-бир «аът».

Ойнаар чуруму:

                Хой кажыкты ширтек кырынга аът кылдыр дизе тургузуп алыр. Дистинчек кажыктын эгелээн ужун орта (старт) «аъттарны» ийи талазындан база чыскаай тургузуп алыр.

                Оюнну эгелээр кижини берге тыртып (толге дужуруп) тургаш, тодарадып алыр. Оюнну эгелээр эргени алган кижи берге тыртар дорт кажыкты алгаш, самбыра кырынга тдужурер. Душкен кажыктарда  чеже «аът» душкен болдур, ол кижинин аъды ынча санныг аът манны хемчээр кажыкты эртер. Берге тыртарынын санын ойнакчылар аразында дугуржуп аар.колдуунда-ла ойнакчылар  чангыс тыртар болза эки.

                Аът манны хемчээр кажыктарнын оске ужунга (финиш) унген аъттыг кижи уткан болур.

  1. Кажык-биле бодалажыры.

                Ойнаар кижинин саны кызыгаар чок. Ийи баг (команда) кылдыр усчуп алыр. Кайы-даа талаларга турар кажыктарнын саны ден болгаш ойнакчы бурузунге билдингир болур ужурлуг. Бир баг (команда) улус алган ниити  кажыын   чангыс кижинин эдээнге ургаш, оортан бодунун ойнакчы бурузунун холунга ойлей чажырып бээр.  Холдарда чажырган кажыктарнын ниити  санын ол команданын ойнакчы бурузу  билген турар ужурлуг.

                Оюннун сорулгазы болза, ийи тала кайызы-даа боттарынын  улузунун туткан кажыынын санын билир тургаш, анаа удурланыкчы  таланын ойнакчыларынын холдарынын даштыкы хевиринин  улуг-бичезин барымдаалап тургаш,  оларнын холда туткан кажыынын санын  даап тыпкаш, ийи таланын бугу ойнакчыларынын  холдарында туткан ниити кажыктын  санын шын адаары болур.

                Санны баштай адаар чорук талаларга кандыг-даа дээре байдалды бербес,  ону шуут-ла шын кылдыр чангыс адап шыдаттынмас толээде, баштай сан адаар эргени туралаан талага тыпсыр болгаш ээлчежип тургаш бир тала-ла уш катап адаар.

                Оюннун онзагай чуулу болза, кажык туткан кижи бурузу бодунун чудуруунун даштыкы хевирин оскертип, чижээ, ийи борбак ажык тудуп алгаш, чудуруун аажок улгаттыр хой кажык аспактап алган кижи кылдыр  «мегелээр», азы хой кажыкты бар-ла шаа-биле бичии  кылдыр коргузерин оралдажыр.

                Кайы-бир тала чажырган кажыктарнын санын шын адапкан болза, кажык санын тыппаан тала холда туткан кажыын догерезин уткан таланын ончузу кылдыр бериптер. Уттуруп турар таланын ончузу эвээжээн тудум-на  оларнын холга туткан кажыынын санын тывары белен апаар, а  удуп турар, ончузу хой таланын  кажыынын санын тывары улам-на бергедей бээр.

                 Оюннун эгезинде кайы-даа таланын ончузу хой турда, ойнакчы бурузу ыяап-ла кажыкты  туткан турар болгаш куруг орарын чопшээревес,  а соолзуредир кайы-бир таланын ончузу шуут устур четкенде оларга куруг тударын чопшээрээр, харын-даа  оларнын чамдыызы оюнга киришпейн баар.

                Бурунгу кижилер ук оюнну бичии чаштарга аас саналгазын ооредиринге,  дурген  санап оорениринге, чувенин иштики-даштыкы ишкирин, улуг-бичезин даап тургаш шын кылдыр адаптарынга,,, ол ышкаш чувени дурген медереп билиптеринге ажыглап турган.

  1. Кичээлдин туннели:
  2. чуну билип алдывыс?

Кажык-биле оон-даа оске

Каш янзы оюннар бар.

Бирден бир чок

Билип аарын кузезинзе,

Бистер ышкаш

Билирлерден айтырып ал.

Чуну мурнай

Чус-чус хире кажытардан

Эндере чыып,

Эмгелеп ал, шыгжап ап чор.

Эжин-оорун

Эвилелдеп, болгумнежип,

Кажык  адып,

Кажык ойнап, маргыжынар.

Бурун тыва

Буурул баштыг

Огбелернин чанчылдарын

Чажынардан ооренинер!

Онаалга:  1. Чогаалды номчуур;

  1. бир оюн дугайында бижип эккээр.

  • Англичанин по английски как пишется
  • Англичанин павля сколько страниц в рассказе
  • Андрей елисеевич андрей еремеевич сказка
  • Андрей дмитриев поэт стихи поэзия рассказ нижний новгород
  • Андрей в загранпаспорте как пишется