Дьол диэн тугуй сочинение

Обновлено: 08.01.2023

3) Куьа5ан дьаллыкка ылларбат ейу-санааны инэрии, эппиэтинэьи ейдетуу.

Уруок бэлиэ тыла

“Олохолоруу диэн куох хонууну туорааьын буолбатах”

“Олох киьиэхэ биирдэ бэриллэр”

Уруок хаамыыта

I.Тэрээһин чаас:

У: Утуе кунунэн! Олордубут, уруокпутун са5алыыбыт.

II.Турукка киллэрии:

У: О5олоор, дуоска5а суруллубут этиигэ бол5омтобутун уурабыт

Биьиги уорэтэ сылдьар айымньыбытыгар туох эмэ сыьыаннаах дуо?

Эьиги санаа5ытыгар туох диэнейдебуллээ5ий, суолталаа5ый ?

Онон бугунну уруокпутугар туоххабол5омтобутунуурабытый?

У: Бугунну уруоккут хайысхатын сепке быьаардыгыт. Бугунну уруокпут темата: А.И.Софронов-Алампа «Олох оонньуура” драматыгар билинни уонна былыргы кэм алтыьыылара.

— Аахпыт айымньыбыт ис хоьоонун хатылаан чинэтиэхпит

— Былыргы уонна аныгы олох алтыьар проблемаларын ырытыахпыт

— Куьа5андьаллыкка ылларбыт киьи характеристикатын оноруохпут уонна

Уруок бутуутэ куьа5ан дьаллыкка ылларбыт киьини чел олоххохайдахтенуннэриэхпитин себун быьаарсыахпыт.

III.Айымньы ис хоьоонун хатылаан чинэтии- кылгастык кэпсэтии

Драма сурун геройдарын утуо-моку оруттэрин ырытыахпыт (карточканан улэ)

1. Уйбаан майгыта

2.Уйбаан кэргэнэ Марыына майгыта

3. Дьэкииммайгыта

4. Баьымньы майгыта

IV. Айымньыны ырытыы – 5 мунуутэ

Куолаан улэлиэхпит , бэриллибит теманы а5ыйых мунуутэ5э ырытан эппиэт биэрэ5ит.

1.Уйбаан “Баай” уонна “Дьол” диэн ойдобулу хайдах сибээстиирий?

2.Дьэкиим “Баай да эрэйдээх буолара буолуо ээ” диэн туох санааны эппитэ буолуой?

3.Уйбаануорарын “Дьол тардыьан корууьукпун” диир. Уоруу икки дьол икки дьуорэлэьиэн соп дуо?

4.Баьымньы туох киьиний? Кини Уйбааны то5о “уусээн” диэн ааттыырый?

1. Уйбаан этэринэн “Бу куннэ баайтан ордук дьол суох”дуо?“Баай диэни эьиги хайдах ойдуугут?

2. Билинни уонна былыргы уйэкуьа5ан дьаллыктара? (арыгы, хаарты,сууйуулээх оонньуулар, уоруу, игровой автомат, казино, наркотик )

— БуАнемподист Иванович Софронов90 сыл анараа еттугэр суруйан хаалларбыт проблемата билинни кэмнэ баар дуо?

— Уйбаан инники дьыл5ата хайдагый?

— Уйбаанна биьигикемелеьуехпутун сеп дуо?

— Билинни уйэ куьа5ан дьаллыкка ылларбыт киьи хайдах дьыл5алаах буолуой ?

— Куьа5ан дьаллыкка ылларбат туьугар тугу гыныахтаахпытый?

— Бу проблема аччыырын туьугар, биьиги тугу оноруохпутун себуй?

Y. Уопсай тумук:

1.Хас биирдии киьи дьыл5ата бэйэтин илиитигэр баар. Хас биирдии киьи куьа5ан дьаллыктан куттаныахтаах. Туох барыта кыраттан са5аланар.

Олох диэн, дьинэ! Саас Хаар ирэрэ, Кетер кэлэрэ, Урэх суурдэрэ, Ерус эстэрэ – Олус да кэрэ!

Куммут тахсара, Тыа5а, аларга Кунус буолара- Олус да кэрэ!

Ардах тусэрэ, Кэйэ, тэтэрэ Дьэдьэн уунэрэ – Олус да кэрэ!

Нарын кулуhун Солко суугуна, Саха хомуhун Тохтор тойуга – Олус да кэрэ!

Сурэх сэгэрэ Уунуу тэбэрэ, Урдуу тэйэрэ – Олус да кэрэ!

Ахтар алааhым Ацнар сылааhа Ыраах далааhын

Ыра ырааhа – Олус да кэрэ!

YI.Дьиэ5э улэ102-111 стр аа5ыы, былаан оноруу

YII. Сыана туруоруу

Уруок буттэ.Корсуоххэ диэри

Уруок бэлиэ тыла

“Олохолоруу диэн куох хонууну туорааьын буолбатах” норуот бэргэн этиитэ

“Олох киьиэхэ биирдэ бэриллэр”

1. Уйбаан характеристиката (-/+) ʏчʏгэй (+)куьа5ан (-)

2.Уйбаан кэргэнэ Марыына характеристиката (-/+)

3. Дьэкиимхарактеристиката(-/+)

4. Баьымньы характеристиката

1.Уйбаан “Баай” уонна “Дьол” диэн ойдобулу хайдах сибээстиирий?

2.Дьэкиим “Баай да эрэйдээх буолара буолуо ээ” диэн туох санааны эппитэ буолуой?

3.Уйбаануорарын “Дьол тардыьан корууьукпун” диир. Уоруу икки дьол икки дьуорэлэьиэн соп дуо?

4.Баьымньы туох киьиний? Кини Уйбааны то5о “уусээн” диэн ааттыырый?

Уопсай ыйытыы:Уйбаан этэринэн “Бу куннэ баайтан ордук дьол суох”дуо?“Баай “

диэни эьиги хайдах ойдуугут?

Билинни уонна былыргы уйэкуьа5ан дьаллыктара

— БуАнемподист Иванович Софронов90 сыл анараа еттугэр суруйан хаалларбыт проблемата билинни кэмнэ баар дуо?

— Уйбаан инники дьыл5ата хайдагый?

— Уйбаанна биьигикемелеьуехпутун сеп дуо?

— Билинни уйэ куьа5ан дьаллыкка ылларбыт киьихайдах дьыл5алаах буолуой ?

— Куьа5ан дьаллыкка ылларбат туьугар тугу гыныахтаахпытый?

— Бу проблема аччыырын туьугар, биьиги тугу оноруохпутун себуй?

Тумук: Хас биирдии киьи дьыл5ата бэйэтин илиитигэр баар. Хас биирдии киьи куьа5ан дьаллыктан куттаныахтаах. Туох барыта кыраттан са5аланар.

Олох диэн, дьинэ! Саас Хаар ирэрэ, Кетер кэлэрэ, Урэх суурдэрэ, Ерус эстэрэ – Олус да кэрэ!

Куммут тахсара, Тыа5а, аларга Кунус буолара- Олус да кэрэ!

Ардах тусэрэ, Кэйэ, тэтэрэ Дьэдьэн уунэрэ – Олус да кэрэ!

Нарын кулуhун Солко суугуна, Саха хомуhун Тохтор тойуга – Олус да кэрэ!

Сурэх сэгэрэ Уунуу тэбэрэ, Урдуу тэйэрэ – Олус да кэрэ!

Ахтар алааhым Ацнар сылааhа Ыраах далааhын

Ыра ырааhа – Олус да кэрэ!

1. Уйбаан майгыта

2.Уйбаан кэргэнэ Марыына майгыта

3. Дьэкииммайгыта (-/+)

4. Баьымньы майгыта

4) КиhИ олох олороругар туох нааданый?

Оставьте свой комментарий

Ответственность за разрешение любых спорных моментов, касающихся самих материалов и их содержания, берут на себя пользователи, разместившие материал на сайте. Однако администрация сайта готова оказать всяческую поддержку в решении любых вопросов, связанных с работой и содержанием сайта. Если Вы заметили, что на данном сайте незаконно используются материалы, сообщите об этом администрации сайта через форму обратной связи.

Все материалы, размещенные на сайте, созданы авторами сайта либо размещены пользователями сайта и представлены на сайте исключительно для ознакомления. Авторские права на материалы принадлежат их законным авторам. Частичное или полное копирование материалов сайта без письменного разрешения администрации сайта запрещено! Мнение администрации может не совпадать с точкой зрения авторов.

“Бэлэм буол+” хаһыат тургутуктара оҕо төрөөбүт тылын билэригэр көмөлөһөллөр.

Саайт аныгы кэм сайдыытын кытта тэҥҥэ хаамсар. Сорудахтар үөрэнээччини кэрэхсэтэр, оонньотор ньыманан таҥылыннылар.

Тургутуктар оҕо булугас өйүн сайыннараллар, тылын саппааһын байыталлар уонна саха тылын быраабылаларын төһө билэрин көрдөрөллөр.

Саайтка киирии

Тургутугу толорорго түргэн интэриниэттээх көмпүүтэри эбэтэр планшеты туһанар ордук.

Саайтка бэлиэтэн. Ирдэнэри барытын толор. Логины уонна киирэр парольгун толкуйдаа.

Логиҥҥын уонна парольгун киллэрэҕин, онтон талбыт төлөбүргүн ыытаҕын уонна дьарыктарга кыттан бараҕын.

Саха тыла уонна литературата

Манна баар сорудахтар төрөөбүт тылы билиини хаҥатыахтара, саҥа тыллары билиэххит, үөрэтиэххит.

Математика

Манна алын кылаас үөрэнээччилэригэр аналлаах суот сорудахтара бааллар.

Төрүт култуура

Норуоту сүрүннүүр, ситимниир күүс — төрүт култуура.

Тулалыыр эйгэ

Айылҕа туһунан үөрэҕи, өрөспүүбүлүкэбит тутулун, киһи күннээҕи олоҕор туһанар билиитин хаҥатыаҕыҥ.

“Бэлэм буол+” онлайн түһүлгэтин туһунан

“Бэлэм буол+” хаһыат төрөөбүт сахабыт тылынан билиини хаҥатар, оскуолаҕа үөрэппити чиҥэтэр онлайн түһүлгэтигэр эһиги өрүү киирэн сайда-үүнэ тураргытыгар баҕарабыт.

Оҕо оскуолаҕа төрөөбүт тылын, Сахатын сирин туһунан ылбыт билиитин үксэтэргэ, саха тыла туттуллар эйгэтин кэҥэтэргэ саха оҕото төрөөбүт тылын билэ, төрөөбүт Сахатын сирин таптыы улаатарыгар эрэллээх көмөлөһөөччүгүт буолуохпут.

Дьол диэн тугуй?

Биирдэ Мартиҥҥа Куобахчаан кэлбит. Кини төрөппүттэрин саһыл сиэбит. Мартинтан ыйыппыт:

– Дьол диэн тугуй уонна ону хантан булабыный?

Мартин толкуйдаабыт-толкуйдаабыт уонна эппит:

– Бардыбыт, ойуур олохтоохторуттан ыйытыахха.

Толоон устун баран испиттэр, эмискэ кинилэр иннилэригэр Саһыл баар буолбут.

– Мартин, кэннигэр ким баарый?

– Куобахчаан, – диэн хоруйдаабыт Мартин.

– Куобахчааны миэхэ аҕал, мин эйиэхэ кутуйахтары биэриэм.

– Билэбин эн албаскын. Эйиэхэ куобаҕы биэрдэхпинэ тугу ылыахпыный? Биир дьүдэх кутуйаҕы.

– Хантан биллиҥ? – Саһыл дьиктиргээбит.

– Мин эн билбэккин билэрим элбэх. Барыларын бэйэҥ туһаҕар албынныырыҥ эн дьолуҥ буолар.

Хаххан Куобахчааны кытта салгыы барбыттар, үс тааһы көрсөннөр дьол диэн тугун ыйыппыттар. Бастакы таас эйигин ким да тыыппат буоллаҕына диэбит. Иккис таас дьол диэн оҕолор эйигин ыланнар ууга бырахтахтарына элээрэн тиийэҥҥин ууга “чол” гына түһэриҥ диэбит.Үһүс таас эйигинэн дьоллоох ыал дьиэ тутар буоллахтарына диэбит.

– Оччотугар хас биирдии киһи тус-туспа дьоллоох буолан тахсар дуо, – мунаарбыт Куобахчаан.

Сонно таас анныттан кутуйахтар тахсан кэлбиттэр.

– Кутуйахтар, миэхэ биир боппуруоска хоруйдуоххут дуо? – Мартин ыйыппыт.

– Суох! Суох! Суох! – кутуйахтар хаһыытаспыттар. – Эн биһигини сиигин, эйиэхэ тугу да этиэхпит суоҕа!

– Мин эһигини сиэм суоҕа диэн эрэннэрэбин, – диэбит Мартин.

– Чэ-чэ, буоллун, туох боппуруостааххыный?

– Дьол диэн тугуй?

– Дьол диэн бөрө, саһыл уонна хаххан суох ойууругар олоруу, – диэн чыыбыгыраспыттан кутуйахтар.

– Оннук, бөрөлөрө уонна саһыллара суох бэрт буолуо этэ, – Куобахчаан сөбүлэспит.

– Ойуурга бөрө, саһыл уонна хаххан суох буоллахтарына, кутуйахтар сиэрэ суох элбиэхтэрэ, ойууру бүтүннүүтүн кэрбиэхтэрэ.

– Ол эбэтэр, ойууру эн быыһыыр буолан тахсаҕын дуо?

– Оччоҕо атын кыыллары сиэбэтэххинэ сатаммат дуо? – Куобахчаан ыйыппыт.

Куобахчаан уонна хаххан дьол диэн тугун аны Ойууртан ыйыппыттар.

– Дьол диэн эһиги бары тыыннаах уонна өлүөр сылдьаргытын көрөр. Кыыллар, көтөрдөр суох буоллахтарына мин эмэ өлөбүн.

Мартин уонна Куобахчаан салгыы барбыттар уонна Күөлү көрбүттэр, дьол диэн тугун ыйыппыттар.

– Мин – уубун, миигиттэн олох саҕаланар. Миигинэ суох олох суох буолуо этэ. Ол эрэн, миэхэ бөхтөрүн быраҕаллар, кирдэрин тоҕоллор. Дьол – ыраас буолуу.

Кытылга сир үллэс гыммыт, онтон крот тахсан кэлбит.

– Оо, Крот дорообо! –Мартин саҥа аллайбыт.

– Ким баарый? Аа, Мартин дуо?

– Крот, дьол диэн эн санааҕар тугуй?

– Дьол – сири барытын хаһан сүргэйии буолуо этэ. Ол эрэн, сиргэ бөх наһаа элбээтэ, сэрэхтээх бөх. Дьоннор батарейкалары быраҕаллар, оттон биир оннук батарейка үс куб сири сүһүрдэр! Ол иһин мин сир аннынааҕы холлорооннорбор кыайан тыыммат буолан эрэбин.

– Дьэ өйдөөтүм. Дьоллоох буолар туһугар өйдөөн-төйдөөн олоруохха наада, – диэбит Куобахчаан. – Баҕарбытыҥ курдук олоруохха, ол эрээри ол атыттарга төһө хоромньулааҕын эмиэ умнар сатаммат. Оттон атыттар тугу оҥороллорун сөбүлээбэт буоллаххына, тоҕо кинилэр оннук гыналларын толкуйдуохха наада – ону уларытыахха сөп дуу, суох дуу. Ойуур улахан, барыларыгар сөп буолуо: сиэмэхтэргэ да, кыракый кыылларга да. Ойуур миигин араҥаччылыа, бөлкөйдөрүгэр, хороонноругар саһыарыа, оттон мин кинини харыстыам, бехпүн-сахпын мээнэ быраҕыам суоҕа.Оттон бөрө-саһыл аһылыга буолбат туһугар улаатыам уонна бэйэм оҕолорбор хайдах куотуохха, суолгун буруйуохха сөбүн үөрэтиэм.

Иьин бэттэх кэлиэр диэри аьаан, сахардаах хойуу чэй иьэн баран чэпчэгэ табахтыы олорор

ХАРАҔЫҤ ХАРАҤАРЫАР ДЫЛЫ диэ

Дьол арааhа элбэх буолла5а. Тугу эрэ ситиhэн баран дьоллоно5ун, о5олонон дьоллоно5ун, бырааhынньыкка дьоллоно5ун, дьолгун көрсөн дьоллоно5ун, . Барыта холбоон биир улахан дьол буолар)

Киһи естественнэй туруга

Киьи буолан тереен, орто дойдуга олох олоруу дьол диэн буолла5а

Уоннаа5ыта олохтон дуоьуйуу диэн буолар

Сарсыарда ороннор уьуктан таьырдьа тахсан сырдык куну, ыраас куех халлааны керер дьол буоллага.

Ол аата дьол диэн элб эх түгэн курдук өйдөбүл буолан тахсар.
Өссө кыра,улахан дьолго араарар эбиккит.
Оттон мин санаабар,мин санаам хоту олоҕум устара дьол.
Санаа араас.
Ким эрэ элбэх оҕону,улахан дьиэни баҕара саныыр.
Ким эрэ чуумпу чөкө уу нуурал олоҕу баҕарар.
Ким эрэ куруук кими эрэ көрдүүр,күүтэр,буллаҕына дьол диир.
Онон бу форумҥа олорор дьон бары туһугар дьоллоох дьон,тыыннаахтар,суруйаллар,толкуйдууллар.

Оннук, Дьол диэн арааьынай буолуон сеп. Ким эрэ сааьын тухары дьоллоох, ким эрэ биир ча5ыл тугэнтэн дьоллоохпун дэниэн сеп буолуо.
Биир бэйэм ону санаатахха маннык курдук.
Мин о5о сылдьан ийэлээх а5алаах этим-ол мин ДЬОЛУМ, кинилэр (ийэлээх а5ам) олохторугар сыьыаннара уу-нурал да буолбатар. Мин оччолорго аччыктаабата5ым, тонмото5ум, ускул-тэскил сылдьыбата5ым, онно-манна куьа5анна умньаммата5ым.
Мин о5о ыччат сааьым советскай бириэмэни уктэспитэ- ол эмиэ ДЬОЛУМ. Ол бириэмэ5э баар этэ: кырдьык сымыйаны утарара, учугэй, утуе куьа5аны кыайара, киьиэхэ, учууталга, кырдьа5аска дьахтарга убаастабыл баара, дьиннээх табаарыстыы, до5ордуу быьыы баара, уол кыыска истин-килбик таптала баара, улэни ере тутуу баара, аьы, харчыны (а5ыйах да буоллар) харыстыыр бириэмэ этэ, Ийэ дойдуга дьин таптал, кини иьин охсуьар, кемускуур санаа баара.
Мин билигин эмиэ ДЬОЛЛООХПУН! Билигин мин ус о5олоохпун ( икки студент, кырабыт школа киьитэ). Ол аата кэннибэр, мин кэннибиттэн сал5ыыр дьонноохпун диэн уерэн, саныы-саныы ДЬОЛЛОНОБУН!
ДЬОЛЛООХПУН куннэ туох эмэ утуену онордохпуна, кимиэхэ эрэ кемелестехпунэ, уертэхпинэ. Дьоллоохпун онтон дьон дьоллоннохторуна.
ДЬОЛЛООХПУН ескетун дьон дьонно утуену, туьалаа5ы онордо5уна.
ДЬОЛЛООХПУН мин о5олорум олорор дойдуларыгар сэрии буолбатыттан.
Бу Кун сиригэр ТОЛОРУ ДЬОЛЛООХПУН таптыыр дьонноох буоламмын!

Кэргэммин сыллаан ыга кууһан баран кини сылааһыгар утуйан бусхатарым-дьол)

Киһи билбэтин биллэҕинэ: ДЬОЛлонор

Дьол
Кып кыра, муус маҥан ис таҥас
Көбүөргэ кылбайа сытара
Чап чараас, нап нарын ып ыраас
Тапталы килбиктик саһыара.

Хараҥа үллүгүн баһыйан,
Иэйиини, дьол уотун уматан
Тулатын мичийэ сырдатан
Таптаһар сүрэххэ кыым саҕан.

Уйэлэр тухары маннык сыт
Дьол намчы симэҕэ буолаҥҥын,
Ыас хара саабаны аһаннын
Килбиктик кыбыста кыыһаҥҥын.

Бу дьол
Оҕо сылдьан ийэҕин
Аанньал курдук таптыыгын,
Сылаас хоонньун, туһэҕин
Түөлбэ гынан саһагын.

Улаатыыгар биллиэҕэ
Уйан иэйии кэлиэҕэ,
Маҥнайгыгын таптыаҕын
Мичээр кыымын тамныаҕын.

Эдэр сааһыҥ таптала
Сибэккилээх кырдала
Сэмэй, килбик буолуоҕа,
Түөскэр уйа туттуоҕа.

Орто кэрдиис таптала
Улуу өрүс кэриэтэ
Холку, кэҥэс сүүрүктээх,
Хонон ааһар түөлбэлээх.

Дьиэ уот бүччүм таптала
Оҕо-уруу анала,
Сүрэх аанын аһыаҕа,
Дьоһун сирдьит буолуоҕа.

Кырдьар кэмҥэ тапталбыт
Өссө күүскэ күөдьүйэр,
Умуллубат кутаабыт
Суоһа эбии күүһүрэр.

Таптал иигэ тэҥнээҕин,
Эргийэрин, сүппэтин
Кырдьан баран билэҕин,
Дьылҕа биэрбит бэлэҕин.

Аны кэлэн сэмсэнэн
Эдэр буолар аастаҕа,
Ону билэн сэрэнэн
Күүлэй тэбэр кэллэҕэ.

Эдэр мэник кэмнэри,
Эриир-буруур суоллары,
Эргитэргэ уолдьаста
Айан ааны былдьаста.

Хаһан хаттаан кэлээри,
Дьээбэлэнэ күлээри,
Хаалбыт кэми быһымаҥ,
Хаарчахтарга хаайымаҥ.

Сиилиир тылтан кирийэн
Сири-буору булумаҥ,
Сокуоннары бэрийэн
Куттас куобах буолумаҥ.

Дьылҕаҥ бэйэҥ илиигэр,
Ону таба муоһалаа,
Көҥүл суолга киириигэр
Мэһэйдэри атыллаа.

Аны кэлэн сэмсэнэн
Эдэр буолар аастаҕа,
Ону билэн сэрэнэн
Күүлэй тэбэр кэллэҕэ.

Эдэр мэник кэмнэри,
Эриир-буруур суоллары,
Эргитэргэ уолдьаста
Айан ааны былдьаста.

Хаһан хаттаан кэлээри,
Дьээбэлэнэ күлээри,
Хаалбыт кэми быһымаҥ,
Хаарчахтарга хаайымаҥ.

Сиилиир тылтан кирийэн
Сири-буору булумаҥ,
Сокуоннары бэрийэн
Куттас куобах буолумаҥ.

Дьылҕаҥ бэйэҥ илиигэр,
Ону таба муоһалаа,
Көҥүл суолга киириигэр
Мэһэйдэри атыллаа.

— Кланура, дорообо! Эн бу дьиҥнээх аатын дуо?

— Мин докуменнарбынан аатым Кланура диэн, үгүстэр псевдоним дии саныыллар, ол эрэн эриэккэс дьикти ааттаахпын. Бу ааппын эбээм биэрбитэ. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн соҕотох итинник ааттаахпын дии саныыбын, амыдайдарым билиҥҥитэ суохтар.

— Хайа улуустан төрүттээххин? Дьиэ кэргэнин туһунан кэпсии түс эрэ.

— Бэйэбин икки дойдуну миэннэрэ диэн аатыыбын. Төрөөбүт улууһум – Усуйаана, улааппыт улууһум – Амма сирэ-уота. Оскуолаҕа үөрэнэрбэр икки улууһунан үөрэммитим.

Бииргэ төрөөбүт иккиэбит, эмиэ бэйэм курдук экэнэмиис идэлээх бырааттаахпын. Төрөппүттэрим иккиэн оҕону иитиигэ, үөрэҕириигэ үлэлээбит учууталлар.

— Бэйэҥ туох идэлээххиний? Ханнык идэни баһылаатыҥ?

— Икки идэлээхпин: экэнэмиис-менеджер уонна баспытаатал. Билиҥҥи туругунан, Дьокуускайга иккис идэбинэн чааһынай оҕо уһуйааныгар үлэлиибин. Кырачаан оҕолору кытта үлэлээбитим номнуо 7-с сыла буолла.

— Айар үлэҥ хаһааҥҥыттан саҕаламмытай?

— Араадьыйа, эн санааҕар инники дьылҕата хайдаҕа буолла?

— Истээччи баарын тухары араадьыйа үлэтэ ситимин быспакка бара туруо. Миэхэ биир үөрүүм уонна эппиэтинэһим диэн билигин, бүтүн өрөспүүбүлүкэ араадьыйатыгар үлэлиирбиттэн, истээччилэргэ үөрүү аҕаларбыттан киэн туттабын эрэ.

— Дьэ, эрэллээх истээччилэриҥ эйиигин артыыс, ырыаһыт быһыытынан ылынабыт, бу идэлэри эн хайдах ылынаҕын?

— Артыыс идэтэ, олоҕо биллэн турар судургу буолбатах, куруук дьон хараҕын далыгар, истиитигэр сылдьаҕын эрээри мин боростуой, көнө майгылаах киһибин.

— Холобур оҥостор ырыаһыттардааххын дуо?

— Оҕо эрдэхтэн Джастин Бибер буолар, мин эмиэ кини курдук кыра эрдэхпиттэн ыллыахпын-туойуохпун баҕарар этим, туох да иһин инним эрэ диэки баран иһэбин. Саха эстрадатыттан киэн туттар ырыаһыттарым Виталий Очиров, Далаана, Сиэйэ уола, Байбал Сэмэнэп.

— Кланура, эйигин өссө тамада быһыытынан элбэх киһи билэр эбит ээ.

— Быыс-арыт аттарынан иллэҥ кэммэр тамадалыыбын, бу аата хоббим курдук буолар. Ыытааччы быһыытынан 10-тан тахса сыл дьарыгырдым. Уруу киэһээлэрин, үбүлүөйдэри, дьоро күннэри удамыр сыанаҕа иилээн-саҕалаан ыытабын. Улуустарга да, киин сиргэ да элбэхтик ыҥыраллар, айанныырбын ордоробун. Уопсайынан, бырааhынньыктарга сылдьарбын сөбүлүүбүн, өссө ордорорум диэн дьон үөрүүтүн бииргэ үллэстии.

Тамадалааһын чэпчэки үлэ диэбэккин. Ол эрээри «буруйдаахтар” эрэнэн туран эйиигин таланнар тэрээһиннэрин ыыттараллар, ол инниттэн туох-баар күүскүн-уоххун, сатабылгын ууран туран кыһамньылаахтык үлэлиигин.

— Киһи оҕо сылдьан туох киһи буоларын ыраланан көрөр буолар дииллэр. Эн туох буолуоххун баҕарар этигиний?

— Биир тылынан эттэххэ – ырыаhыт. Оҕо эрдэхпиттэн ырыаны интэриэһиргиир этим, араас музыкальнай биэриилэри көрөрбүн сөбүлүүрүм, сулустар туһунан сурунааллары мунньар этим.

— Эн санааҕар, билиҥҥи кэмҥэ талааннаах киһини төһө өйүүллэрий, сыаналыылларый?

— Талаан баар буоллаҕына, ырыаһыт инникилээх, кэскиллээх буолар. Дьоҕура өссө сайдар. Биллэн турар сыаналыыллар, үчүгэй куолас көһүннэҕинэ, киһи өйүгэр хаалар, умнуллубат.

— Айар куттаах киһиэхэ муза диэн баар буолар. Оннук кэм эйиэхэ хаһан кэлээччиний?

— Иэйиим киирдэҕинэ ырыа айааччыбын, бэйэм айбыт икки ырыалаахпын, ол онтон биирдэстэрин ийэбэр анаабытым. Кыра эрдэхпиттэн холобур оҥостор, киэн туттар киһим – күн күбэй ийэм буолар.

— Эн санааҕар дьол диэн тугуй?

— Дьол диэн мин саныахпар киһи доруобуйата уонна күүстээх санаата, ону тэҥэ саамай чугас дьонноро аттыгар бааллара. Уонна биллэн турар, таптал.

— Арааһа элбэх киһи сэҥээрэрэ буолуо, хаһан ыал буолаҕын?

— Кэпсэтииҥ иһин махтал! Аартыгыҥ арыллан истин, айар үлэҥ таһаарыылаах буоллун.

Читайте также:

  

• Евгений онегин преступление и наказание сочинение

  

• Нравственность на войне сочинение аргументы

  

• Сочинение космос и человек

  

• Сочинение про домашнего питомца план

  

• Сочинение про йошкар олу на английском языке с переводом

Дьол диэн тугуй? Бу орто дойдуга киһи барыта дьоллоохпун дэнэр дуо? Дьол кимтэн тутулуктааҕый? Ким эрэ үлэтиттэн, ким эрэ дьиэ-кэргэниттэн, ким эрэ доруобай сылдьарыттан, ким эрэ бу олоххо баарыттан, ким эрэ бүгүҥҥү аһыыр аһа баарыттан, ким эрэ сарсыарда уһуктарыттан үөрэр…

Хас биирдии киһи тус-туспа өйдөөх-санаалаах, ким эрэ кыраттан үөрэр, ким эрэ бу олоххо ирдэбилэ үрдүк. Уон киһиттэн «дьоллоох буолуу» диэн хайдах өйдүүллэрин ыйыттахха, араас эппиэти истиэххэ сөп. Ол гынан баран, сүрүн сыал, хас биирдии киһиэхэ, дьоллоох олоҕу олоруу буолар. Бу олохпутугар биһиги наһаа элбэх хааччахтары көрсөбүт.
Эмма Алексеева, edersaas.ru сайтка анаан.

Дьол… Дьол диэн киһи ис туруга буолар, кини усулуобуйатыгар сөп түбэһэр, олоҕун киэҥник ырыҥалаан, киһи быһыытынан туһалааҕынан сананара буолуон сөп. Дьол суолтатын араас өттүттэн көрүөххэ сөп. Дьол феномена үксүн философияны, уйулҕа, таҥара үөрэҕин уонна оккультизмы кытта ыкса сибээстээх. Физиологиятын «дьол гормона» диэн ааттыылар, ол эбэтэр кини эндорфинтан, серотонинтан уонна дофаминтан турар. Эндорфин — кылгас кэмҥэ үөрбүккэр, дьолломмуккар эппиэттиир гормон, серотонин — дьол тас көрүҥүн уонна уһун кэмҥэ дуоһуйан, астынан ылбыккын көрдөрөр.
Позитивнай психологияҕа дьол формулата маннык көстөр: дьол —олохтон дириҥник дуоһуйуу + элбэх үөрүүлээх-көтүүлээх иэйии + аҕыйах мөкү иэйии (эмоция). Элбэх үөрүүлээх эмоция буола турар кэмҥэ дьоллонууну, уһуннук астыныы – уһун кэмҥэ дьоллонууну көрдөрөллөр.
Карл Роджерс гуманистическай психологияҕа дьол диэни маннык этэн турар: “Бэйэни билинии киһи личность быһыытынан сайдарыгар, тупсарыгар, суолталаах буолуутугар дьайар. Оччоҕо киһи толору олохтоох буоларыгар усулуобуйа тэрийэр, олохтон үөрэр-көтөр, олорор олох сыалын өйдүүр буолар”. Маны Карл Роджерс дьолу кытта тэҥниир.
Экэнэмиистэр уонна социологтар дьол харчыны кытта төһө сибээстээҕин үөрэтэн көрдөрбүттэринэн, саамай баай дойду дьоно ортотунан дьоллоохпут диэн сананаллар эбит, онтон дьадаҥы судаарыстыба дьоно бэйэлэрин толору дьоллоохтук сананаллар эбит. Экэнэмиистэр түмүктэригэр дьол харчыттан тутулуктаах эрээри, төһөнөн элбэх харчы баар да, соччонон дьол суолтата сүтэр.

---

Сүмэлээх сүбэлэр

Олоҕу уустугурдубакка, судургутук олордоххо, киһи дьол туохха сытарын билэрэ буолуо дии саныыбын. Кыраттан үөрэргэ, кыраттан хомойо сылдьыбат гына олоро үөрэниэххэ наада. Бу тэттик сүбэлэри олоххутугар киллэриэххитин сөп:

1. Дьон этэрин, сүбэлиирин истиэххэ сөп, ол гынан баран, бэйэҥ олоххун бэйэҥ оностоҕун.
2. Кимтэн эмит хомойбут буоллаххына, бырастыы гынарга үөрэн.
3. Тас көрүҥҥүн айылҕа хайдах биэрбитинэн ылынарга үөрэниэххэ наада, өскөтүн бу турукка бэйэҕин үчүгэйдик сананарыҥ, ол суолталаах.
4. 100% идеальнай киһи диэн суох, олоҕуҥ арыгыһын ис сүрэххиттэн таптыырыҥ, бу киһини кытта биир санаа, өйөбүл уонна өйдөбүл баара ордук.
Хас биирдии дьиэ-кэргэҥҥэ өйдөспөт буолуу баар суол. Төһөнөн кыаххын, бириэмэҕин, сыраҕын уураҕын да, соччонон олоххут тупсуо.
5. Харчыны олох сүрүн сыалынан оҥостор соччото суох. Сүрүннээн, сөбүлүүр үлэлээх буоларыҥ, ол ордук суолталаах.
6. Олоҕу хайдах баарынан сыаналыыр ордук. Тугу да гыммакка, сыраҕын уурбакка олорон, өрөгөй күөрэйиэ диэн кэтэһэр сыыһа.
7. Бириэмэ тиийбэт диэн, куотунуу буолар, баҕа санаа суоҕуттан тахсар.
8. Арахсар түгэҥҥэ, бу киһини куһаҕаннык санаама. Туох сыыһаны оҥорбуккун олоххор үөрэтии курдук саныахха сөп.
9. Өскөтүн тугу эрэ сыыһа оҥорбут буоллаххына, өһөспөккө, билинэ үөрэниэххэ наада.
10. Субу билигин оҥоһуллар кыахтаах үлэни тутатына оҥоро сатаныллыахтаах. Сарсын, өйүүн хаалларыллыбата ордук.
11. Урут кэргэннэнэ сылдьыбыт буоллаххына, саҥа олоххор саҥалыы олоро сатаа. Саҥа кэргэҥҥин уруккугун кытта тэҥнээбэт ордук.
12. Атын дьон олоҕун ырыппат ордук. Дьон олоҕо араас буолар.
13. Ордугурҕааһын, ымсыы быһыы, күнүү саамай куһаҕан өрүттэр. Өскөтүн эйиэхэ билигин олоххор үчүгэй буоллаҕына, сөптөөхтүк баран иһэҕин, онтон туох эрэ тиийбэт курдук буоллаҕына, үчүгэй буоларыгар ситиһиллиэхтээх.
14. Киһи бэйэтин олоҕун олус хонтуруоллаабата ордук, олох суолун устун баран иһиллиэхтээх, ыксаппакка, тиэтэппэккэ.
15. Бу олоххо ким да кимиэхэ оҥоруохтаах, биэрэрдээх буолбатах. Олох тугу биэрэригэр, бэлэх ыытарыгар бэлэм буолуохтааххын.

Киһи бу олоххо биирдэ олорон ааһар диэни элбэхтик истэбит. Хас биирдии киһи олоҕо бэйэтин эрэ илиитигэр буоларын өйдөөҥ. Ол эбэтэр дьоллоох, эбэтэр сордоох буоларын бэйэтэ талар. Дьолго талаһыҥ, дьолу айыҥ, дьоллоох буолуҥ!

Эмма Алексеева, Дьиэ кэргэн уонна ыччат социальнай психологическай өйөбүлүн киинин психолога.

Хаххан олорбута үһү. Кинини Мартин диэн ааттыыллара. Кутуйахтары тутан сиир, уу иһэр.  Ойуур олохтоохторо киниэхэ тиийэн ону-маны ыйыталаһаллар уонна сөптөөх хоруйу ылаллар. Бары этэллэр: «Көрүҥ, хаххан хайдах курдук муударайын!»

Биирдэ Мартиҥҥа Куобахчаан кэлбит. Кини төрөппүттэрин саһыл сиэбит. Мартинтан ыйыппыт:

– Дьол диэн тугуй уонна ону хантан булабыный?

Мартин толкуйдаабыт-толкуйдаабыт уонна эппит:

– Бардыбыт, ойуур олохтоохторуттан ыйытыахха.

Толоон устун баран испиттэр, эмискэ кинилэр иннилэригэр Саһыл баар буолбут.

– Мартин, кэннигэр ким баарый?

– Куобахчаан, – диэн хоруйдаабыт Мартин.

– Куобахчааны миэхэ аҕал, мин эйиэхэ кутуйахтары биэриэм.

– Билэбин эн албаскын. Эйиэхэ куобаҕы биэрдэхпинэ тугу ылыахпыный? Биир дьүдэх кутуйаҕы.

– Хантан биллиҥ? – Саһыл дьиктиргээбит.

– Мин эн билбэккин билэрим элбэх. Барыларын бэйэҥ туһаҕар албынныырыҥ эн дьолуҥ буолар.

Хаххан Куобахчааны кытта салгыы барбыттар, үс тааһы көрсөннөр дьол диэн тугун ыйыппыттар. Бастакы таас эйигин ким да тыыппат буоллаҕына диэбит. Иккис таас дьол диэн оҕолор эйигин ыланнар ууга бырахтахтарына элээрэн тиийэҥҥин ууга “чол” гына түһэриҥ диэбит.Үһүс таас эйигинэн дьоллоох ыал дьиэ тутар буоллахтарына диэбит.

– Оччотугар хас биирдии киһи тус-туспа дьоллоох буолан тахсар дуо, – мунаарбыт Куобахчаан.

Сонно таас анныттан кутуйахтар тахсан кэлбиттэр.

– Кутуйахтар, миэхэ биир боппуруоска хоруйдуоххут дуо? – Мартин ыйыппыт.

– Суох! Суох! Суох! – кутуйахтар хаһыытаспыттар. – Эн биһигини сиигин, эйиэхэ тугу да этиэхпит суоҕа!

– Мин эһигини сиэм суоҕа диэн эрэннэрэбин, – диэбит Мартин.

– Чэ-чэ, буоллун, туох боппуруостааххыный?

– Дьол диэн тугуй?

– Дьол диэн бөрө, саһыл уонна хаххан суох ойууругар олоруу, – диэн чыыбыгыраспыттан кутуйахтар.

– Оннук, бөрөлөрө уонна саһыллара суох бэрт буолуо этэ, – Куобахчаан сөбүлэспит.

Хаххан баллырҕаабыт:

– Ойуурга бөрө, саһыл уонна хаххан суох буоллахтарына, кутуйахтар сиэрэ суох элбиэхтэрэ, ойууру бүтүннүүтүн кэрбиэхтэрэ.

– Ол эбэтэр, ойууру эн быыһыыр буолан тахсаҕын дуо?

– Оннук.

– Оччоҕо атын кыыллары сиэбэтэххинэ сатаммат дуо? – Куобахчаан ыйыппыт.

Куобахчаан уонна хаххан дьол диэн тугун аны Ойууртан ыйыппыттар.

– Дьол диэн эһиги бары тыыннаах уонна өлүөр сылдьаргытын көрөр. Кыыллар, көтөрдөр суох буоллахтарына мин эмэ өлөбүн.

Мартин уонна Куобахчаан салгыы барбыттар уонна Күөлү көрбүттэр, дьол диэн тугун ыйыппыттар.

– Мин – уубун, миигиттэн олох саҕаланар. Миигинэ суох олох суох буолуо этэ. Ол эрэн, миэхэ бөхтөрүн быраҕаллар, кирдэрин тоҕоллор. Дьол – ыраас буолуу.

Кытылга сир үллэс гыммыт, онтон крот тахсан кэлбит.

– Оо, Крот дорообо! –Мартин саҥа аллайбыт.

– Ким баарый? Аа, Мартин дуо?

– Крот, дьол диэн эн санааҕар тугуй?

– Дьол – сири барытын хаһан сүргэйии буолуо этэ. Ол эрэн, сиргэ бөх наһаа элбээтэ, сэрэхтээх бөх. Дьоннор батарейкалары быраҕаллар, оттон биир оннук батарейка үс куб сири сүһүрдэр! Ол иһин мин сир аннынааҕы холлорооннорбор кыайан тыыммат буолан эрэбин.

– Дьэ өйдөөтүм. Дьоллоох буолар туһугар өйдөөн-төйдөөн олоруохха наада, – диэбит Куобахчаан. – Баҕарбытыҥ курдук олоруохха, ол эрээри ол атыттарга төһө хоромньулааҕын эмиэ умнар сатаммат. Оттон атыттар тугу оҥороллорун сөбүлээбэт буоллаххына, тоҕо кинилэр оннук гыналларын толкуйдуохха наада – ону уларытыахха сөп дуу, суох дуу. Ойуур улахан, барыларыгар сөп буолуо: сиэмэхтэргэ да, кыракый кыылларга да. Ойуур миигин араҥаччылыа, бөлкөйдөрүгэр, хороонноругар саһыарыа, оттон мин кинини харыстыам, бехпүн-сахпын мээнэ быраҕыам суоҕа.Оттон бөрө-саһыл аһылыга буолбат туһугар улаатыам уонна бэйэм оҕолорбор хайдах куотуохха, суолгун буруйуохха сөбүн үөрэтиэм.

– Уһу-һууууу, – диэбит Мартин. Итиннэ эбии тугу этиэҥ баарай.

Дмитрий Семенов

3 «Б» кылаас

Дьокуускай к.,

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ

Өрдөөҕүтэ «Куйаар дуораана» диэн ааттаах наһаа даҕаны тэтимнээх, өрө көтөҕүллүүлээх араадьыйа долгуна сэргэх кэми бэлэхтээн ааспыта. Хомойуох иһин, араадьыйаны илин эҥэрдэргэ киэһээ 11 чааска арааран кэбиһэллэрэ, дьиҥэ саамай интэриэһинэйэ түүн этэ ээ. Саамай бастыҥ ырыалар, хит ырыалар, “звездалар” түүн кэлэн эфиирдыыр буолаллара. Ол саҕана өрөспүүбүлүкэҕэ сибээс соччо-бачча сайда илигэ, арыый кыахтаах улуустар баһылыктара саҥардыы суотабай сибээһи олохтуу сатыы сылдьаллара. Дьэ, ити кэмҥэ хас иккис саха ыала тапталлаах араадьыйаны доҕор оҥостор буолара. «Куйаар дуораана» долгунугар ыччакка аналлаах наһаа элбэх интэриэһинэй биэрии баара, манна даҕатан эттэххэ, ыытааччыттан элбэх тутулуктаах буолара. Мин ордук Индираны, романтика куттаах Мичили,  Айаалы сөбүлээн истэрим уонна өссө Кланураны.
Кланура диэн ааттаах ыытааччы сүрдээх нарын куоластаах, оҕолуу ыраас саҥалаах кыыс этэ. Истээччи бу кыыһы хайдах эрэ ырыаһыт буолуох куолаастаах диэн ылынар буолара. Сотору буолаат бэрт чуумпу олохпун күлүм гынан ыллаппыт араадьыйам сабыллар аакка түспүтэ, онтон ыла Кланура диэн ааттаах кыыс аата иһиллибэт буолбута. Билигин кини ханна баарый? Араадьыйаҕа хас сыл буолан баран кэллэ? Ырыаһыт буолла дуо? диэн ыйытыктары элбэх киһи сураһар.

— Кланура, дорообо! Эн бу дьиҥнээх аатын дуо?

— Мин докуменнарбынан аатым Кланура диэн, үгүстэр псевдоним дии саныыллар, ол эрэн эриэккэс дьикти ааттаахпын. Бу ааппын эбээм биэрбитэ. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн соҕотох итинник ааттаахпын дии саныыбын, амыдайдарым билиҥҥитэ суохтар.

— Хайа улуустан төрүттээххин? Дьиэ кэргэнин туһунан кэпсии түс эрэ.

— Бэйэбин икки дойдуну миэннэрэ диэн аатыыбын. Төрөөбүт улууһум – Усуйаана, улааппыт улууһум – Амма сирэ-уота. Оскуолаҕа үөрэнэрбэр икки улууһунан үөрэммитим.

Бииргэ төрөөбүт иккиэбит, эмиэ бэйэм курдук экэнэмиис идэлээх бырааттаахпын. Төрөппүттэрим иккиэн оҕону иитиигэ, үөрэҕириигэ үлэлээбит учууталлар.

— Бэйэҥ туох идэлээххиний? Ханнык идэни баһылаатыҥ?

— Икки идэлээхпин: экэнэмиис-менеджер уонна баспытаатал. Билиҥҥи туругунан, Дьокуускайга иккис идэбинэн чааһынай оҕо уһуйааныгар үлэлиибин. Кырачаан оҕолору кытта үлэлээбитим номнуо 7-с сыла буолла.

— Айар үлэҥ хаһааҥҥыттан саҕаламмытай?

— Син балай да буолла эрээри, киэҥ эйгэҕэ «ырыаhыт» быһыытынан биллибитим былырыын, 2020 сыллаахха «Саха» национальнай көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньа ыытар музыкальнай «Үрдэл» бириэмийэтигэр кыттан. Ол иннинэ Клим Фёдоров тэрийбит «Ыллыыр Мыраан» лааҕырыгар сылдьан, аан маҥнай ырыа эйгэтигэр үктэммитим.

— Бэрт кылгас бириэмэҕэ «Куйаар дуораана» араадьыйа сулуһа буолан ылбытыҥ, төһө өр үлэлээтиҥ этэй? Онтон тоҕо баран хаалбыккыный?

— Урут, кырдьык даҕаны «Куйаар дуораана» диэн араадьыйаҕа үлэлии сылдьыбытым, үс сыл үлэлээн баран, араадьыйабыт улэтэ тохтообута. Ити кэмнэргэ устудьуоннуур сылларым этэ, араадьыйа эйгэтигэр бэйэм баҕаран туран тиийбитим. Наһаа даҕаны эйэлээхтик, өрө көтөҕүллүүлээхтик эдэр саас үтүө күннэрэ, устудьуон кэмнэрэ сэргэхтик ааспыттара. Мин Геяны, Айдыны, Айаалы, Индираны кытта үлэлиирим. Билиҥҥи кэми кытта тэҥнээтэххэ, оччолорго быдан атын эбит. Истээччи да элбэҕэ сүрдээх этэ, наһаа интэриэһинэй буолара. Кэмнэр ааспыттарын кэннэ, арыыдьыйаҕа эргиллэн кэлэр күннээх эбиппин. Билигин “Тэтим” араадьыйаҕа ыытааччы быһыытынан үлэлии сылдьабын.

— Араадьыйа, эн санааҕар инники дьылҕата хайдаҕа буолла?

— Истээччи баарын тухары араадьыйа үлэтэ ситимин быспакка бара туруо. Миэхэ биир үөрүүм уонна эппиэтинэһим диэн билигин, бүтүн өрөспүүбүлүкэ араадьыйатыгар үлэлиирбиттэн, истээччилэргэ үөрүү аҕаларбыттан киэн туттабын эрэ.

Билигин даҕаны «Куйаар дуораанын» истиҥник, чугастык саныыбын, дьылҕабар махтанабын хаһан эрэ ити араадьыйаҕа үлэлии сылдьыбыппыттан. Ол курдук коллегаларбытын кытары, билигин да ситиммитин быспакка өрүүтүн көрсөбүт, билсэ олоробут.

— Дьэ, эрэллээх истээччилэриҥ эйиигин артыыс, ырыаһыт быһыытынан ылынабыт, бу идэлэри эн хайдах ылынаҕын?

— Артыыс идэтэ, олоҕо биллэн турар судургу буолбатах, куруук дьон хараҕын далыгар, истиитигэр сылдьаҕын эрээри мин боростуой, көнө майгылаах киһибин.

— Холобур оҥостор ырыаһыттардааххын дуо?

— Оҕо эрдэхтэн Джастин Бибер  буолар, мин эмиэ кини курдук кыра эрдэхпиттэн ыллыахпын-туойуохпун баҕарар этим, туох да иһин инним эрэ диэки баран иһэбин. Саха эстрадатыттан киэн туттар ырыаһыттарым Виталий Очиров, Далаана, Сиэйэ уола, Байбал Сэмэнэп.

— Кланура, эйигин өссө тамада быһыытынан элбэх киһи билэр эбит ээ…

— Быыс-арыт аттарынан иллэҥ кэммэр тамадалыыбын, бу аата хоббим курдук буолар. Ыытааччы быһыытынан 10-тан тахса сыл дьарыгырдым. Уруу киэһээлэрин, үбүлүөйдэри, дьоро күннэри удамыр сыанаҕа иилээн-саҕалаан ыытабын. Улуустарга да, киин сиргэ да элбэхтик ыҥыраллар, айанныырбын ордоробун. Уопсайынан, бырааhынньыктарга сылдьарбын сөбүлүүбүн, өссө ордорорум диэн дьон үөрүүтүн бииргэ үллэстии. 

Тамадалааһын чэпчэки үлэ диэбэккин. Ол эрээри «буруйдаахтар” эрэнэн туран эйиигин таланнар тэрээһиннэрин ыыттараллар, ол инниттэн туох-баар күүскүн-уоххун, сатабылгын ууран туран  кыһамньылаахтык үлэлиигин.

— Киһи оҕо сылдьан туох  киһи буоларын ыраланан көрөр буолар дииллэр… Эн туох буолуоххун баҕарар этигиний?

— Биир тылынан эттэххэ – ырыаhыт. Оҕо эрдэхпиттэн ырыаны интэриэһиргиир этим, араас музыкальнай биэриилэри көрөрбүн сөбүлүүрүм, сулустар туһунан сурунааллары мунньар этим.

— Эн санааҕар, билиҥҥи кэмҥэ талааннаах киһини төһө өйүүллэрий, сыаналыылларый?

— Талаан баар буоллаҕына, ырыаһыт инникилээх, кэскиллээх буолар. Дьоҕура өссө сайдар. Биллэн турар сыаналыыллар, үчүгэй куолас көһүннэҕинэ, киһи өйүгэр хаалар, умнуллубат.

— Айар куттаах киһиэхэ муза диэн баар буолар. Оннук кэм эйиэхэ хаһан кэлээччиний?

— Иэйиим киирдэҕинэ ырыа айааччыбын, бэйэм айбыт икки ырыалаахпын, ол онтон биирдэстэрин ийэбэр анаабытым. Кыра эрдэхпиттэн холобур оҥостор, киэн туттар киһим – күн күбэй ийэм буолар.

— Эн санааҕар дьол диэн тугуй?

— Дьол диэн мин саныахпар киһи доруобуйата уонна күүстээх санаата, ону тэҥэ саамай чугас дьонноро аттыгар бааллара. Уонна биллэн турар, таптал.

— Арааһа элбэх киһи сэҥээрэрэ буолуо, хаһан ыал буолаҕын?

— Барыта көстөн иһиэ, ыксаабаппын, өрүү үлэҕэ охтубут киһибин. Түгэнинэн туһанан махтаныахпын баҕарабын истээччилэрбэр, сүгүрүйээччилэрбэр, эһиги эрэ баар буолан мин айабын, ыллыы-туойа, үлэлии-хамныы сылдьабын, өссө да саҥа ырыаларбын бэлэх ууна туруом! «Киин Куорат» хаһыат ааҕааччыларыгар баҕарыам этэ чөл туругу, доруобай эрэ буолуҥ, олоххут мэлдьи сырдыгынан эрэ сыдьаайдын! Хаһыат редакциятын үлэһиттэригэр улахан махталбын тиэрдэбин! Өрүү бу курдук ааҕааччыларгытын саҥа сонуннарынан үөрдэ туруҥ! Өссө да элбэх сурутааччылары! Махтанабын!

— Кэпсэтииҥ иһин махтал! Аартыгыҥ арыллан истин, айар үлэҥ таһаарыылаах буоллун.

Уеьээ Булуутээ5и М.Т.Егоров аатынан  2№­ х орто оскуола
«Холумтан сылааьа»  улуустаа5ы кыргыттар аа5ыылара
научнай­практическай конференция
Тиэргэн сылааьа – о5о дьоло.
Дакылаат.
Толордо: Лазарева Туйаара,
М.Т.Егоров аатынан №2 орто оскуола 
8 а кылаас уерэнээччитэ
Салайааччы: Лазарева Ч.А.,
саха тылын учуутала. Уеьээ Булуу, 2014 с.
Иьинээ5итэ:
Киириитэ_________________________________________________3стр.
1. Баьа. Мин дьиэ кэргэним туьунан____________________________4стр. 
     1.1. Теруччу ейдебулэ_________________________________________4стр.
     1.2. Кындыл Уйбаантан удьуордаах саха биллиилээх дьоно_________5стр.
     1.3. Эбэм Томская Ф.Г. са5алаабыт педагогическай династията______7стр. 
     1.4. Ийэлээх  а5ам – биьиэхэ утуе холобурдар.____________________9стр.
2. Баьа. Мин тиэргэним билиннитэ____________________________12стр.
3. Баьа. Тиэргэним тупсарыгар оноьуллар улэлэр________________13стр.
     3.1.Аймахтарбыт утуе холобурдара____________________________15стр.
     3.2.Сынньанар зона бырайыагын сметата_______________________16стр.
     Тумук_____________________________________________________17стр
     Туьаныллыбыт литература____________________________________18стр. Бырайыак то5оостоо5о:
Киириитэ.
 Билинни  кэмнэ ыал уксэ бэйэтэ тэлгэьэлээх, бас билэр учаастактаах.
Угус киьи тиэргэнэ  ураты, киьи хара5ар быра5ыллар, кыраьыабай кестуулээх
буолуон ба5арар. Элбэх сибэкки, мас, уунээйи ууммут тэлгэьэтэ олус учугэй
дыргыл сыттанар, ол иьин  биьи дьиэ кэргэн тиэргэммит иьэ киьи кута­сурэ
тохтуур кыраьыабай кестуулээх буолуон ба5арабыт.
Бырайыак сыала:
О5о     кыра   сааьыттан   кыраны   да   харыстыы,   уурбут­туппут   курдук
дьаьайа, миэстэтин буллара уерэнэрэ, айыл5а5а, кэрэ эйгэтигэр чугас буолара
инники   оло5ор   улахан   сабыдыаллаа5ын   ейдетуу.   О5о   теруттэрин   туьунан
билэригэр тереппут о5отун кытта ыкса сыьыана быьаарар суолталаа5ын, о5о
айыл5аны кытта сибээьэ хаьан да быстыспатын ейдееьун.
Бырайыак сыалын ситиьэргэ турар соруктар:
­ о5ону кэрэ эйгэтигэр угуйуу, кыра эрдэ5иттэн айыл5аны, тулалыыр эйгэтин
харыстыыр  буолла5ына учугэй иитиллиилээх киьи буолан тахсарын ситиьии;
­ о5ону улэлии уерэнэргэ, бэйэ онорбутун харыстыырга иитии;
­ дьиэ кэргэн, чугас аймах  иьинэн сылаас, эрэллээх сыьыаны олохтооьун;
­ тулалыыр эйгэни, айыл5аны харыстааьын. 1 Баьа.  Мин дьиэ кэргэним туьунан.
1.1 Теруччу ейдебулэ.
         История  дьиэ иьиттэн, тиэргэнтэн са5аланар. Дьиэ кэргэн историята уонна норуот
историята, кээмэйдэринэн, дьонунан­сэргэтинэн, тердунэн­ууьунан уратылаахтар. История
диэн олоххо чахчы буолбукка, кырдьыктаахха оло5урар.   Теруччу   диэн   терду – ууьу
уерэтии, чинчийии ааттанар.   Саха омук тердун – ууьун сэнээрии,   билэ сатааьын бэрт
былыргыттан    са5аламмыт.      Ол курдук бу тема5а угус ученайдар,  тыл уерэхтээхтэрэ
улэлээбиттэрэ,     чинчийбиттэрэ.   Былыргы   сэьэннэргэ,   номохторго   оло5уран     сахалар
теруппут Омо5ой, Эллэй диэн билэбит. Ол     норуоппут     уус­уран айымньыларыгар да
кестер:
                      Омо5ой баайбыт са5аттан,  Эллэй убайбыт кэмиттэн…
          Мантан са5аламмыт а5а уустарын,   ийэ  уустарын теруттэрин ырытыы, чинчийии.
Урут кырдьа5ас дьон баарына,  кинилэр сэьэннэриттэн суруйан хаалларбыт  дьон    элбэх
келуенэ  теруттэрин  билэллэр. Бу история5а да,   олоххо да олус туьалаа5а биллэр суол. 
          Билигин  угус эдэр дьон бэйэлэрин тердулэрин ситэ билбэттэр. Мин эмиэ теруччум
туьунан   чинчийиэм иннинэ ийэм да, а5ам да еттунэн уьус келуенэ5э эрэ дылы соро5ун
билэр этим. Мин бу улэни толорон баран  а5ам   теруччутугэр   элбэх      саха норуотун
киэн туттар дьоно баарыттан  сехтум   уонна  киэн тутуннум.  Бары   бэйэ­бэйэлэригэр
майгыннаспат,         тус­туспа       суолу­ииьи   тереебут   норуоттарыгар   хаалларбыт   ыраах
аймахтарбыт  туьунан угуьу да  билбэт эбиппит. Теруччуну уерэтэн керуу, чинчийии олус
интэриэьинэй   эбит.     Мин     бу     улэбин   суруйаарыбын   угус   литератураны   хаьыстым,
уерэттим.  А5ам  терде  Каака   Кыыстан са5аланар. Бу теруччуну народнай суруйааччы
Николай Якутскай  бииргэ тереебут  убайа Алексей Гаврилович Золотарев  (1906­1993сс)
илиинэн суруйан хаалларбыт.  Бу теруччу туьунан ессе  филологическай наука кандидата
Гаврил Васильевич Попов 1994 сыллаахха бэчээттэммит «Хантан хааннаахпытый?: Саха
народнай суруйааччыларын  теруттэрэ» диэн  кинигэтигэр  керуеххэ сеп. Бу кинигэтигэр
Г.В.Попов   народнай   суруйааччылар   ебугэлэрин   схемаларын   таблицатын   норуот
кэпсээннэригэр, архив докумуоннарыгар оло5уран чуолкайдаан, ситэрэн суруйбут эбит. 1.2.  Кындыл Уйбаантан удьуордаах саха биллиилээх дьоно.
Каака Кыыстан  тереебут  Кындыл Уйбаан  11 о5оломмут:
 Бараах Уйбаан
 Ыбыгыр Ньукулай
 Бегдьеен Миитэрэй
 Мойот Охонооьой
 Елексеендере
 Тугутук Елексей
 Ыт Елексей
 Огдооччуйа
 Таатык Мэхээлэ
 Кыйыкаат Маарыйа
 Учугэйкээн Еруунэ.
                    Бу о5олоруттан теруттэнэн   саха омукка  биллэр улуу дьон тереен­ууьаан
ааспыттара. Кинилэр тустарынан билиьиннэрэр буоллахха:
Улахан уола Бараах Уйбаан уола Ньалбаахаан Микииппэр  элбэх сылгы, ынах
суеьулээх баай ыал эбит. Киниттэн Исидор Никифорович Барахов тереебут. 1928­1933
сылларга  Москва5а  Кыьыл профессура  институтугар  уерэммитэ. Онтон БСК(б)П Киин
Комитетыгар   тыа   хаьаайыстыбатын   отделын   Илин   Сибиирдээ5и   уонна   Дальнай
Востоктаа5ы секторын сэбиэдиссэйин дуоьунаьыгар улэлээбитэ. 1938 сыллаахха олунньуга
репрессияламмыта. 1956 сылга толору реабилитацияламмыта.
Кыйыкаат   Маарыйа 
  700   суеьулээх   Маспаран   Арамаан   уолугар   Буулдьуй
Микииппэргэ кэргэн тахсыбыт. Кинилэртэн Баахча Билиип диэн киьи тереебут.  Баахча
Билиип хос сиэнэ Золотарев Николай Гаврилович – Николай Якутскай   ­ саха биир
биллэр   чулуу   суруйааччытын   аатын   билбэт,   кини   айымньыларын   аахпатах   саха   киьитэ
суо5а буолуо. Кини елбет­суппэт уйэлээх айымньылара биьиги норуоппут кыьыл кемус
фондатыгар киирэллэр, саха уус­уран литературатын киэн туттар, аан дойду туьулгэтигэр
тахсыбыт бастын айымньыларынан буолаллар.
Елексеендереттен  уьун кэмнэ Булуу педучилищетыгар, СГУ­га преподавателинэн
улэлээбит саха тылын учуутала,  оло5о суох национализмна буруйданан 10 сыл хаайыыга,
 Андрей   Ксенофонтович   Сивцев,     кинилэр         теруччулэрин
сыылка5а   сылдьыбыт  
таблицатын    онорбут Гаврил Ксенофонтович Сивцев уонна  биллэр   поэт,  журналист,
тылбаасчыт,     «Урун былыттар»,   «Уруйэ тааьа»,   «Уеруу»,   «Сири истэбин»,   «Ааттал»
уо.д.а.  кинигэлэр автордара   Василий Тарасович  Сивцев  теруттээхтэр. Тугутук   (сорох   суруйууларга   Тукутук)   Елексей   сиэнэ   Николай   Михайлович
Гоголев   –   Куугунуур   Ньукулай 
      Булуу     тубэтигэр   аатырбыт   тимир   ууьа   эбит.
Куугунуур  Ньукулай   сиэнэ  саха народнай суруйааччыта Иван Михайлович Гоголев
– Кындыл Уйбаан   айбыт­суруйбут улэлэрэ: «Хара кыталык»,   «Иэйиэхсити кэлэтии»
романнар,  угус сэьэннэрэ  бар дьон сэнээриитин ылыан ылаллар. 
Учугэйкээн   Еруунэ   удьуорунан  филилогическай   наука   кандидата,   СГУ­га   ер
сылларга саха тылын преподавателинэн улэлээбит   Георгий Романович Кардашевскай
буолар.
Бегдьеен   Миитэрэй    2   уолламмыт: Ноттос Елексей, Хаппаанта Хабырыыл.
Ноттос Елексейтен   7 о5о теруур:  Алексей, Макар, Николай, Акулина, Парасковья,
Домна, Акулина.  Алексей  биир сиэнинэн  билигин Госдума депутата,  сахаларга биллэр­
кестер   Федот   Семенович   Тумусов   буолар.     Бу     сэттэ     о5оттон     бэьис     о5онон   1908
сыллаахха   Парасковья   тереебут. 
Парасковья    улаатан,  Гаврил   Томскайга  кэргэн  тахсыбыт.   Гаврил   Томскай  А5а
дойду   Улуу   сэриитигэр   ынырыллан   сэрии   толоонугар   охтубут.   Онтон   Парасковья
иккистээн Хоро нэьилиэгэр Иван Семенович Егоровка – Тонус Уйбаанна  кэргэн тахсыбыт.
Намна олохсуйбуттар. Парасковья ус кыргыттардаах. 1.3. Эбэм Томская Ф.Г. са5алаабыт педагогическай династията.
  ананан   улэлии   барбыта.
Парасковья   улахан   кыыьа   педагогическай   улэ   ветерана  Федора   Гаврильевна
Томская 1942 сыл ыам ыйын 22 кунугэр   Уеьээ Булуу оройуонун Харбалаах нэьилиэгэр
тереебутэ.   1959с   Нам   сэттэ   кылаастаах   оскуолатын     бутэрэн     баран   Уеьээ   Булуугэ
киэьээни   оскуола5а   уерэнэ­уерэнэ   промкомбинакка   улэлээбитэ.   1964с.   Булуутээ5и
Н.Чернышевскай   аатынан   педучилище5а   туттарсан   киирбитэ.   Училищены   алын   суьуех
оскуола     учуутала     идэлээх   бутэрэн     1966с.   хоту     Булун   оройуонугар   Боро5он   8
 Бу   сылтан   са5алаан   Федора
кылаастаах   оскуолатыгар  
Гаврильевна Томскайдар – Егоровтар аймахтарын педагогическай династияларын
суолун тэлээччинэн буолбута.  Булунна 2 сыл улэлээн баран 1968 сылтан дойдутугар,
уерэммит   оскуолатыгар     Намна   начаалынай     кылаас   учууталынан   улэлээбитэ.    1975с.
Никифоров Степан Афанасьевичтыын олохторун холбоон, дьиэ­уот тэриммиттэрэ.
Степан Афанасьевич   салайар улэьит буоларын быьыытынан, 1976–1981 сылларга Хоро
нэьилиэгэр анаммыта. Федора Гаврильевна оскуола интернатын иитээччитинэн улэлээбитэ.
Оттон салгыы 1982–1983 сылларга Уеьээ Булуутээ5и       3№­х,   6№­х о5о саадтарыгар
иитээччинэн   улэлии   сылдьыбыта.     1983   сылтан     Нам   нэьилиэгэр   олохсуйаннар,     орто
оскуола5а     интернат   иитээччитинэн,       начаалынай   кылаас   учууталынан,   начаалынай
кылаастарга  
  чааьын   сэбиэдиссэйинэн,   социальнай   педагогунан   урдук
таьаарыылаахтык улэлээбитэ.
  уерэх  
Федора Гаврильевна угус элбэх уерэнээччини уерэх – билии киэн аартыгар сирдээн,
аа5арга­суруйарга   уерэтэн   угус   сыратын,   бол5омтотун   уурбута,     кинигэ   –   хаьыат
умсул5аннаах   эйгэтигэр   угуйбута.     Уерэнээччилэрэ   араас   курэхтэргэ,   олимпиадаларга
элбэхтик ситиьиилэнэллэрэ. Билигин угустэрэ урдук уерэхтээх улахан улэьит дьон бэрдэ
буолан   республика   араас   муннугар   улэлииллэр.   Федора   Гаврильевна   бары   еттунэн
талааннаах этэ, ол курдук айар улэнэн дьарыктанан, элбэх хоьооннору айан хаалларбыта.
Кини эдэр эрдэ5иттэн спорду ере тутара, ол курдук хайыьарга,   ытыыга   разрядтаа5а,
  ситиьиилэрдээ5э.Улэтин   утуе   тумуктэрэ   сыаналанан   «РСФСР   норуотун
элбэх  
уерэ5ириитин   туйгуна»,
  ааттар
инэриллибиттэрэ,
  Уерэ5ирии   эйгэтин
салалтатыттан туппут   угус элбэх Бочуотунай Грамоталара,   Махтал суруктара Федора
Гаврильевна сыралаах улэтин туоьулууллар. Федора Гаврильевна  уерэ5ирии эйгэтигэр 39
сыл энкилэ суох улэлээбитэ.  
  «Нам   нэьилиэгин   Бочуоттаах   гражданина»  
  педагогическай   улэ   ветерана   буолбута. Федора Гаврильевна 1994 сыллаахха тэриллибит нэьилиэккэ уонна улууска биллэр
бастын улэлээх «Кемулуек»  общественнай тумсуу кехтеех кыттааччыта  этэ.  Бу тумсуу
чилиэттэрэ бу куннэ  диэри нэьилиэнньэ ортотугар сэргэхсийиини таьааран, эдэр ыччаты
а5а келуенэ угэстэригэр иитиигэ кырата суох кылааттарын киллэрэн, нэьилиэк оло5о бигэ
туруктаах   буолуутугар   элбэх   сыраларын   биэрэллэр.   Федора   Гаврильевна   бу   тумсуу
кехтеех чилиэнин быьыытынан олох уеьугэр куруук уерэ­кете, кэрэни кэрэхсии сылдьара,
нэьилиэккэ, улууска ыытыллар общественнай, культурнай тэрээьиннэргэ   мэлдьи кыттара.
Федора   Гаврильевна   бииргэ   тереебут   балтылара  Борисова Раиса Ивановна, Голокова
Александра Ивановна уерэ5ирии эйгэтигэр  ситиьиилээхтик улэлииллэр. 
Раиса Ивановна  ­ РФ уерэ5ириитин туйгуна, пед. ыстааьа ­   45 сыл. Кини кыыьа
Алена Прокопьевна идэтинэн урдук уерэхтээх нуучча тылын учуутала. Нерюнгри куорат
3№­х   орто   оскуолатыгар   улэлии   сылдьыбыта.   Пед.   ыстааьа   –   3   сыл.   Билигин   урдук
экономическай уерэ5и бутэрэн Дьокуускайга «Алмаасэргиэнбаанна» улэлиир. 
Александра Ивановна Намнаа5ы «Кэнчээри» о5о саадыгар методиьынан  улэлиир,
СР уерэ5ириитин туйгуна, 2 научнай кинигэ  автора,  пед.ыстааьа – 39 сыл.  Кыргыттара:
Наталья   Афанасьевна  урдук   уерэхтээх   педагог­психолог,   «Кэнчээри»   о5о   саадыгар
улэлиир, 2 авторскай кинигэлээх, 14 сыл пед.ыстаастаах, «Надежда Якутии» бэлиэлээх.
Ольга Афанасьевна Уеьээ Булуутээ5и 1№­х  «Ньургуьун» о5о саадыгар хореограбынан
улэлиир, пед.ыстааьа  ­ 7 сыл. 
           Федора Гаврильевна уонна Степан Афанасьевич  ыал буолан туерт о5ону теретен,
иитэн­харайан   олох   киэн   аартыгар   таьаарбыттара.   Билигин   тереппут    о5олоро   тердуен
ийэлээх а5аларын   ааттарын ааттатан, уерэхтэнэн­идэлэнэн,   олоххо миэстэлэрин булан,
дьиэ­уот тэринэн ньир­бааччы  дьоьуннаах ыал буолан олороллор.
Улахан   уоллара  Томскай   Ярослав   Николаевич 
  Нам   нэьилиэгэр   олорор,
баьаарынай чааска улэлиир. Кэргэнэ Татьяна Николаевна   ­ Намнаа5ы   «Сиибиктэ» о5о
саадын   иитээччитэ,   пед.ыстааьа   ­   20   сыл,   3   уол   о5олоохтор:   Ганка,   Сережа,   Иосиф
оскуола5а уерэнэллэр. 
Никифоров Борис Степанович  Нам нэьилиэгэр олорор, кэтэх хаьаайыстыбанан
дьарыктанар.
  Намна
«Сиибиктэ» о5о саадын иитээччитэ, пед.ыстааьа ­ 12 сыл, 2 кыыс о5олоохтор: Диана – 8
кылаас уерэнээччитэ, Алена 2,5 саастаах.
  Гаврильевна
  Юлия  
  Кэргэнэ
 
 
 
­
 
Романова Надежда Степановна Уеьээ Булуугэ олорор, идэтинэн  о5о тэрилтэтин
иитээччитэ (ДьПУ №2),  ол кэнниттэн Москва5а  «Педагог начального образования» идэни
бутэрбитэ.   12   сыл   пед.ыстаастаах.   Билигин   6№­х   «Солнышко»   детсад   сэбиэдиссэйэ.
Кэргэнэ Александр Васильевич   –   РЭС электрослесара,   урдук юридическай уерэхтээх.
О5олоро: Айна 9 кылааска  уерэнэр, Аксен – 6,  Аглая – 3 саастаахтар
Мин а5ам ­  Никифоров Павел Степанович,   финансовай уерэхтээх,   идэтинэн
«Алмаасэргиэнбаан»  Уеьээ Булуутээ5и  дополнительнай   офиьыгар  клиеннары   кытта улэ5э   суруннуур     специалиьынан     улэлиир.       Бала5аннаах,   Манаас   оскуолаларыгар
математика,   информатика   учууталынан   улэлии   сылдьыбыта,       пед.ыстааьа     –     2   сыл.
Ийэбит     ­       Чээнэ   Анатольевна       урдук   уерэхтээх,       М.Т.Егоров     аатынан       Уеьээ
Булуутээ5и   2№­х   орто  оскуола5а учуутал,   пед.ыстааьа  –  12  сыл.   О5олоро:  Туйаара
–  мин 2№­х орто оскуола5а 8 «а» кылааска,   быраатым Мичил –  1№­х орто оскуола5а 6
«б»  кылааска, балтым  ­ Нарыйаана  4№­х орто оскуола5а 4 «г» кылааска ситиьиилээхтик
уерэнэбит. Муннубут буетэ,   эьээтин   Степан Афанасьевич аатын сугэр Степушка –   1,5
саастаах.  Дьиэ кэргэн бары таптыыр тутаах киьибит.  
Ити   курдук   эбэбит   Томская   Федора   Гаврильевна   са5алаабыт   педагогическай
династиятын ити  курдук балтылара,  кыыьа,  кийииттэрэ салгыыллар,  уопсайа – 210  сыл.
Инникитин  сиэннэрэ биьиги оскуоланы ситиьиилээхтик      бутэрэн     эбээбит ыллыктаах
суолун батыьыахпыт, кини аатын  ааттатар  утуе  улэьит  дьон  буолуохпут.
1.4.  Ийэлээх  а5ам – биьиэхэ утуе холобурдар.
Дьиэ кэргэн ийэттэн, а5аттан, о5оттон турар. Маннык дьиэ кэргэн толору дьоллоох­
соргулаах олохтонор. Дьиэ кэргэн оло5ун дьоло бе5е тирэхтээх   буоларыгар а5а оруола
улахан.   А5а   ийэни   кытта   кэргэннии   олох   сыьыанын   тэрийээччи   буолар.   А5а   о5отугар
таптала бэйэтин  кэргэнигэр, ол  аата ыал  ийэтигэр  тапталыттан  са5аланар.  Орто дойду
оло5ор   иллээх–   эйэлээх,   бэйэ–бэйэни     ейдеьер–ейеьер     ыал   дьоллоох   буолара   чахчы.
Маннык   эйгэ5э   улааппыт   о5о   дьоллоох,   инникитэ   сырдык   буолар   дии   саныыбын.   А5а
дьиэ5э бас–кес киьи буолуохтаах. Кини   олох ханнык да ыарахан тугэннэригэр  субэ–ама,
куус–кеме,     дурда–хахха     буолан   дьиэ   кэргэнин   араначчылыахтаах.   Оттон   ийэ   дьиэ
кэргэнин   тэрийээччи,   бэрийээччи,   кыьанааччы   буолуохтаах.   Оттон   о5о   а5а,   ийэ   утуе
холобуругар иитиллэн учугэй киьи буола улаатыахтаах. Ийэ, а5а тапталын тэнинэн билбит,
«бу мин тереебут дьиэм, дойдум»  диэн ейдебулу кыра эрдэ5иттэн инэринэн иитиллибит
о5о олоххо бэлэмнээх буола уунэн­сайдан тахсара саарба5а суох. Бигэ туруктаах дьиэ
кэргэн – омук кэскилэ, дойду инникитэ буолар.
  Мин а5ам аата Никифоров Павел Степанович. Кини   Нам   нэьилиэгэр тереебутэ.
А5ам ийэбинээн Манаас нэьилиэгэр билсиспиттэр. Манаас орто оскуолатыгар ийэм – саха
тылын, а5ам – математика учууталынан улэлээбиттэрэ. Мин Манааска улааппытым. Эбээм
аах   билигин   онно   олороллор.   Онтон   2006   сыллаахха   а5ам   Уеьээ   Булуугэ
«АлмаасЭргиэнБаан»     филиалыгар   улэ5э   киирбитинэн   манна   кеьен   кэлбиппит.   Мин
ийэлээх   а5ам   олус   иллээхтэр.   Хаьан   да   кыыьырсыбаттар,   кыыьырбыттарын   биьиэхэ
кердербеттер.   Биьиэхэ,   о5олоругар   эйэ5эстик   сыьыаннаьаллар.   А5ам   биьигини   иллэн
кэмигэр,   еребулугэр   дуобакка,   саахымакка  
  уерэтэр,   араас   приемнары   кердерер.
Уруокпутун   уерэтэрбитигэр   кемелеьер,   мунаарбыт   сорудахтарбытын   быьааран   биэрэр.
Араас   оонньуурунан,   холобур,   мозаиканан,   пазлынан,   доминонан   тэннэ   оонньуубут.
Соро5ор пресс хачайдыырга, хары   баттаьарга, ойбонтон уулааьынна курэхтэьээччибит.
Манна ийэбит эмиэ кыттыьааччы. Соро5ор а5абыт тэннэ сасыьа оонньооччу. Сайын, саас
халлаан   сылаас   кэмигэр   биьиги   бары   тэннэ   таьырдьа   улэлии   тахсабыт.   Сайын   Намна та5ыстахпытына бары тэннэ сир астыыбыт, тэллэйдиибит. Саас хайаан да ерускэ киирэн
ерус устарын  керебут, бары дьиэнэн кулуупка концерт кере, норуот куулэйэ буолла5ына
сынньана   барааччыбыт.   Мин   ийэлээх   а5ам   дьиэ   иьигэр   барытын   субэлэьэн,   кемелеен
онороллор. Ийэм еребулугэр араас аьы астаан биьигини кундулуур. А5ам иллэн буоллар
эрэ   ийэбэр   кемелеьер.   Биьигини     ийэбитин   утары   санарбат   буоларга,   харыстыырга,
кемелеьерге   уерэтэр.   Мин   а5ам   ону­маны   барытын   сатыыр.   Дьиэбитин     иьин­таьын,
сарайын, олбуорбутун   барытын а5абыт убайдарбытын кытта онорбута. Балтым биьиэхэ
икки этээстээх орон, кинигэбитин, оонньуурдарбытын уурарбытыгар ыскаап, танас ыйыыр
ыскаап,     кинигэ  долбуура   онорбуттара.  Биьиги   манна  а5абытыгар  туттар  тэрили  ылан,
а5алан     биэрэн  илии­атах  буолбуппут, куьа5ан  бе5у­сыыьы  ийэбитинээн  дьаьайбыппыт.
Мин иллэн кэммэр ийэбэр кемелеьебун: иьит сотобун, дьиэбин  дьаьайабын, ас астаьабын.
Хоьум   иьин   бэрээдэктиибин,   ийэбин   уердэргэ   кыьаллабын.   Ийэлээх   а5ам   киэьэ
улэлэриттэн сылайан кэлэннэр сынньанныннар диэн биьиги киэьэ хоспутугар чуумпутук
уруокпутун   аахтабыт,   оонньуубут,   бырааппытын   керебут,   аралдьытабыт.     Киэьэ   бары
остуол  тула   олорон  куннээ5и  сонуммутун   уллэстэбит.  Онтон   бары    телевизорга  киинэ
керебут. Биьиги о5олор  куннээ5и режими тутуьабыт, киэьэ 10 чааска утуйабыт. Режими
тутуьуу  биьигини бэрээдэккэ уерэтэр. Мин а5ам биьигини учугэй дьон буола улааттыннар
диэн наар субэлиир – амалыыр, учугэйи – куьа5аны араарарга, сыаналаах – сыаната суох
диэни ейдуургэ уерэтэр. Тугу эмэ сыыстахпытына маннык буолар куьа5ан диэн ейдетер.
Биьиги бары а5абыт ханна эрэ барда5ына тэьийбэппит, хаьан кэлэрин куутэбит. Онноо5ор
аьыырбытыгар хайдах эрэ буолааччы. 
Ийэм   Лазарева   Чээнэ   Анатольевна   учуутал   идэлээх.   Саха   тылын   уонна
литературатын   уерэтэр.   Кини   иистэнэрин,   ону­маны   кырыйарын,   илиитинэн   онорорун
ордук   себулуур.   Биьиги   маннайгы   кылаастан   са5алаан   араас   курэхтэргэ,   аа5ыыларга
кыттарбытыгар   сурун   тэрийээччинэн   ийэм   буолар.   Биьи   о5олор   уьуен   уерэхпитигэр
учугэйбит, ону таьынан уерэх кэнниттэн араас керуннээх курэхтэьиилэргэ, аа5ыыларга,
конкурстарга     кехтеехтук   кыттабыт.   Ситиьиибитин   барытын   паапка5а   сааьылаан   ууран
иьэбит. Сыл аайы паапкабыт халыныыр, ону керен бары дьиэнэн уерэбит – кетебут.  
Быраатым   Мичил  кыра   кылаастан   спордунан   куускэ   дьарыктанар.   ДЮСШ
иитиллээччитэ, тустууга улууска, регионна, республика5а   элбэх   ситиьиилэрдээх, ессе
сууруунэн,  дуобатынан,  футболунан дьарыктанар. 
Балтым Нарыйаана  о5о саадыттан са5алаан ункуунэн, ырыанан улуьуйэр. Угус
ырыа­ункуу курэхтэригэр ситиьиилээхтик  кыттар. Кылааьын иьинэн нуучча норуодунай
ырыаларын ыллыыр ансамблга дьарыктанар, «ДЕКО» куруьуогар бэркэ себулээн сылдьар.
Кыра эрдэ5иттэн араас мозаикалары, пазллары танарын, уруьуйдуурун себулуур.
  Мин   ДШИ   –ни   уруьуй   кылааьын   туйгун   сыананан   уерэнэн   бутэрбитим.   Кыра
кылаастан шахматынан, дуобатынан улуьуйэбин. Улууска оскуолалар икки ардыларынаа5ы
курэхтэьиилэргэ   бириистээх   миэстэлэргэ   тиксээччибин.   Дуобакка,   шахмакка   а5абыт
дьиэбитигэр   дьарыктыыр.   Уруьуйга   эмиэ   элбэх   ситиьиилэрдээхпин.   Саамай   улахан
ситиьиим   2012   сыллаахха  VII  международнай   о5о   уруьуйун   конкурсугар   дипломунан
на5араадаламмытым буолар.  Дьиэбитигэр хоспут иьин уруьуйдарым киэргэтэллэр. Маны ийэм   араамалаан,   киэргэтэн   онорон   ыйыыр,   керерге   астык,   киэн   туттуу   буолар,
ыалдьыттарга кердерер. 
Мин   улууска,   регионна,   республика5а   ыытыллар   араас   научнай­практическай
конференцияларга,   холобур:   «Инникигэ   хардыы»,     «Туур   эйгэтэ»,   уо.д.а.     кехтеехтук
кыттабын.  Манна  ийэбинээн  септеех   теманы  талан, литератураны  хасыьан,   матырыйаал
булан   суруйабын.   Ийэм   бииртэн   биир   интэриэьиргиир   темабын   булан,   ыйан­кэрдэн,
субэлээн биэрэр. Ол курдук, кыра кылаастартан са5алаан сыл аайы улэлээбит темабын
кэнэтэн биэрэн иьэбин, атын еттуттэн олоххо то5оостоо5ун кердеен, чинчийэн суруйабын.
Компьютерга   араас   программаларынан   улэлииргэ   компьютерщик   идэлээх   буолан   а5ам
кемелеьер. Маннык аа5ыылартан о5о сананы билэр, санарар дьо5ура сайдар, атын о5олору
истэн­керен элбэххэ уерэнэр дии саныыбын.
Мин   ыллыырбын   олус   себулуубун.   Ол   курдук,     Николаева   Мария   Дмитриевна
салайар «Еркен» о5о ырыатын группатыгар тердус сылбын дьарыктанабын. Биьиги араас
таьымнаах конкурстарга: «Сулусчаан», «Хотугу сулус», уо.д.а. элбэхтик ситиьиилээхтик
кыттабыт, лауреат аатын элбэхтэ суктубут. Маны таьынан «Ангелы Натали», «Кэрэ» муода
студияларга   дьарыктанабын.   Манна   барытыгар,   танас­сап   тигиитигэр,   булуутугар   ийэм
куруутун кеме­субэ буолар. 
Быйылгы уерэх сылыттан са5алаан оскуола иьинэн улэлиир «Сыккыс» пресс­кииннэ
дьарыктанабын.   Учууталым   Гольдерова   Любовь   Васильевна   субэтинэн   Дьокуускай
куоракка  «Хотугу сулус» о5о республикатаа5ы телерадиоакадемиятын иьинэн икки тегул
уерэнэн   кэллим.   Бу   уерэх   туурдарыгар   сылдьан   угуьу­элбэ5и   биллим,   телевизорга
уьулуннум,   элбэх   до5оттордоннум.   Бу   сылдьыбыппар,   ийэлээх   а5ам   «о5обут   сайдыа,
билиитэ­керуутэ   эбиллиэ»   диэн     ыыппыттара.   Уопсайынан,   уерэх,   сайдыы   еттутугэр
дьонум биьигини теье да телебурдээх буолла5ына харчыларын кэрэйбэккэ сырытыннара
сатыыллар, биьиги инникитин билиилээх­сайдыылаах буола улаатыахпытын ба5араллар.  
Ийэлээх   а5абыт   биьигини   ханнык   ба5арар   тугэннэ   ейдуун­санаалыын   бэлэм
буоларга,   кимтэн   да   тутулуга   суох   бэйэ   иннин   керунэргэ,   улэни   таптыырга,   утуе
суобастаах   буоларга,   кыраны­кыамматы   кемускуургэ,   бэйэ   улэтин,   атын   киьи   улэтин
сыаналыырга, харыстыырга, улахан дьону убаастыырга,   учугэйи ­ куьа5аны     араарарга,
сиэрдээх майгылаах буоларга  иитэллэр, уерэтэллэр. Бу инникитин биьиги тус олохпутугар
угустук кеме буолара чуолкай. 
Мин   ийэлээх   а5абын   убаастыыбын,   ийэлээх   а5абынан   киэн   туттабын.   Кинилэр
тапталлара   хаьан   да   уостубатын,   уйэлэрин   тухары   бэйэ­бэйэлэрин   ейеье­ейдеье
сырыттыннар,   доруобай   буоллуннар.   Ийэлээх   А5абыт   наар   маннык   эдэр,   кыраьыабай,
куустээх­уохтаах,   мындыр   ейдеех,   эйэ5эс   майгылаах   буоллуннар!   Биьиги     ийэлээх
а5абытын  куускэ да куускэ таптыыбыт. 
Онон, О5о дьоллоох буолуохтаах. Дьол диэн тугуй?  Дьол диэн, мин санаабар:
­ киьи барыта  арыллыахтаах, талаанын, дьо5урун кемпекке, дьонно туьаны а5алыахтаах,
­ дуоьуйа, астына онорор, айар­тутар дьарыктаах буолуохтаах, ­ элбэх алтыьар дьонноох­сэргэлээх, до5оттордоох буолуохтаах.
Онон, билинни    уустук олоххо дьиэ кэргэн иьигэр ейдеьуу – ейеьуу, бэйэ – бэйэ5э
убаастабыл – ытыктабыл  баар буолуохтаах, оччо5о эрэ ыал оло5о бигэ туруктаах буолуо
дии саныыбын.
2 Баьа. Мин тиэргэним билиннитэ
Билинни  бириэмэ5э айыл5а айгырааьына,  тыынар тыыннаах  баар буолара, салгын
киртийиитэ  ­ саамай инники турар боппуруос буолла. Салгына суох  ­ олох суох. Итини
быьаарыыга ученайдар эрэ буолбакка хас биирдии киьи теье кыайарынан бэйэтин кеметун
оноруохтаах.   Киьи,   айыл5а,   тыынар   тыыннаах,   космос   бэйэ­бэйэтин   кытта   быстыспат
сибээстээх, бары биир састааптан тураллар уонна хардары­ таары кемелесуьэллэр. Киьи
барыта тулалыыр  эйгэтэ  бигэ  туруктаах,  кэрэ  кестуулээх буолуон ба5арар,  ол  туьугар
ба5алаах эрэ буоллахха  кыаллыбаты да оноруохха сеп дии саныыбын. Киьи аймах барыта
куех уунээйини олордууга сурун сорук туруорунуохтаах. Киьи, уен­кейуур, кыыллар бары
айыл5аны   кытта   ыкса,   быстыспат   сибээстээхпит.   Уунээйи   эрэ   ыраас   салгыны   онорон
таьаарар. 
Биьиги   Уедугэй нэьилиэгэр   2008 сылга сайын са5аланыыта   уьаайбалаах дьиэни
атыылаьан кеьен кэлбиппит.  Уьаайбабыт киэн­куон, иэнэ 2100 кв.метр.  Дьиэбит кендейе
эрэ баара,  туннугэ, куулэтэ, тас олбуора,  уьаайбатын иьигэр туох да тутуута суо5а.   Ону
сайын устата бе5ун­сыыьын ыраастаан,   отун­маьын кебутэн куьун  арыый да ыал олорорун
курдук керуннэммитэ. Уьаайбабыт ситэри ­ хотору,   дьиэбит учугэй кестуулээх буоллун
диэн  5 сыл иьигэр  маннык улэлэри ыыттыбыт:

2008     сыл   куьунугэр     кыьын   ба5ар   тымныйыа   диэн     дьиэбит   таьыгар
евроремонт ыыппыппыт, 
 Уьаайбабытын   уулусса   еттун     эргэрбит,   сууллаары   гыммыт   ба5аналарын
сана5а   уларытан,   профлииьинэн буруйэн,   икки улахан боруота ааннаан,
калиткалаан тупсарбыппыт. 
  2009   сылга   5*4м   иэннээх   евроматырыйаал   куулэ   туппуппут,     улахан
теплица, о5уруот сирэ  оностубуппут.
 



  Дьиэбитигэр   газ   ситимэ
  2010   сылга   4*4м.   баанньык   туттубуппут.  
тардыллыбыта.
  2011   сылга   дьиэбит   сарайын   шиферин   барытын   металлочерепица5а
уларыппыппыт. 
2011 сылга    биир боксалаах  засыпной гараж туттубуппут, хомойуох иьин
2012 сылга оьо5уттан сылтаан умайан хаалта.
2012 сылга 2 боксалаах улахан бэрэбинэ гараж туттубуппут. Газ ситимигэр
тардыбыппыт.
  тутталлар.   Биьигини  
Ити  курдук  сылтан  сыл   аайы    теье  да  элбэх  ороскуоттаа5ын   иьин  тиэргэммит
учугэй кестуулэннин диэн тупсарарга кыьанабыт. Тереппуттэрбит  харчыбытын  суоттаан­
учуоттаан  
  харыстабыллаахтык
сыьыаннаьарга   уерэтэллэр.  
  Бу   улэни   барытын   биьиги   аймахтарбыт,   убайдарбыт,
таайдарбыт кемелеьен ситиспиппит. Мантан кестер:   аймах, уруу   хаьан   ба5арар   бэйэ­
бэйэ5э   кемелеьуутэ, чугас, истин  сыьыана.  Биьиги  дьиэ­кэргэн хардары    эмиэ ханнык
ба5арар тубэлтэ5э наар кеме­субэ буолабыт. 
  о5олорун   эмиэ   харчыга  
Миигин дьонум айыл5а5а сыста5ас буоларга уерэтэллэр. Ол курдук Сахабыт сирин
кылгас   сайыныгар   сибэкки   арааьын   ууннэрэбит.   Ийэм   сибэккилэри   ууннэрэрин   олус
себулуур. Кинилэр тыынар тыыннаахтар диэн уерэтэр. Бытаарбыт сибэкки рассадаларын
куытта кэпсэтэр, кинилэри буебэйдиир, оччо5о кырдьык хайдах эрэ уунэн бараллар. Ийэм
миигин  сибэккини керерге­харайарга  уерэтэр. Мин эмиэ  сибэккилэри  олус себулуубун.
Сарсыарда туран тиэргэммэр та5ыстахпына сибэккилэр уерэ керселлере олус кунду, кэрэ.
Сибэккилэр киьи настырыанньатын  кете5еллер.  Мин сибэккини кытта бииргэ  улааппыт
курдукпун. Айыл5а5а та5ыстахпытына наар айыл5а матырыйаалларын хомуйабын уонна
хатаран   гербарий   оноробут.   Мин   дьонно   сибэкки   бэлэхтиирбин   себулуубун.   Сибиэьэй
сибэкки букета олус учугэй. 
Планета   урдунэн   500   тыьыынча   араас   сибэкки   уунэр.   Биьи   эмиэ   элбэх   арааьы
олордобут.   Ол   курдук,   бархатцы,   астра,   петуния,   георгин,   ромашка   араастарын
ууннэрэбит.   Сиппит   сибэкки   сиэмэтин   хомуйан   ыраастыыбыт   уонна   тус­туьунан
пакеттарга   уган   харайабыт,   эьиилгитигэр   бэлэмниибит.   Сибэккилэрбитигэр   араас   уен­
кейуур   мустар,   сибэкки   сиэмэтинэн   аьылыктаналлар,   нектарын   иьэллэр.   Бу   эмиэ
экология5а олус туьалаах. 
Маны таьынан араас о5уруот аьын себулээн олордобут. Культурнай уунээйилэргэ,
хортуоппуйга   тус­туьунан   анал   сирдээхпит.   Улахан   теплицалаахпыт,   ол   тулатыгар,
помидор,   кабачок,   перец   парниктара   бааллар.   Сайын   устата   сибиэьэй   о5уруот   аьын
аьыыбыт, ону таьынан   тууьаан, кэнсиэрбэлээн, тонорон, хатаран кыьынныга хаьаанабыт.
Маны   онорорго   ийэм   миигин   куруутун   кеме­ньыма   оностор,   хайдах   онорорго   уерэтэр,
субэлиир. 
Мин   тиэргэним   инникитин   ессе   тупса5ай   кестуулээх   буолуохтаах,   ыраахтан
учугэйдик   кестуехтээх,   сибэкки   сытынан   дыргыйыахтаах.   Сибэкки   сыттаах   сибиэьэй
салгынна   дуоьуйа     сылдьар,     улаатар,   куус       ылар   о5о5о   уунэригэр­сайдарыгар     олус
туьалаах дии саныыбын. 3 Баьа. Тиэргэним тупсарыгар оноьуллар улэлэр.
Ол  да  буоллар  биьиги тиэргэммит билигин да ситэ илик дии саныыбын.  Ол курдук
биьиги     инникитин     тэлгэьэбит     ессе   ситэри   кэрэ     кестуулээх     буоларыгар     маннык
хардыылары оноробут: 
   1.  Кырасыабай олбуордаахпыт,  ол олбуорун тулатыгар   элбэх  хатын мас олоруон
ба5арабын, мас кири, быылы инэринэрин быьыытынан элбэх маьы олордобут;
             2. Ыраас салгыннаах айыл5а5а иитиллэн, улаатан тахсыахпын ба5арабын, ол иьин
дьиэм таьыгар, тиэргэним иьигэр ессе элбэх араас сибэккилэри олордуохпун ба5арабын.
Сибэкки арааьыттан «Георгины, астраны, бархатцыны, о.д.а.» атын сортарын талыам этэ,
то5о диэтэххэ мин ийэм бу сибэккилэри себулээн олордор уонна   тымныыны тулуйумтуо
диэн миэхэ кэпсиир­уерэтэр.  
           3. Биьиги уьаайбабыт киэнин учуоттаан, атын уунээйилэри эмиэ олордуохха сеп.
Холобур билигин ууннэрэр   о5урсуу, помидор, перец, субуекулэ, моркуоп, луук, укроп,
петрушка, сельдерей, уо.д.а. таьынан атын сонун о5уруот астарын олордуохха сеп.  
     4. Тэлгэьэбит олордор уунээйитэ элбээн,  араас композициялары толкуйдаан сылтан сыл
тупсаран, киэркэтэн  иьиэхтээхпит.  
      5. Тиэргэммитигэр дьиэбит кэннинэн  уунэр моонньо5он, хапта5ас, делуьуен, дьэдьэн
уктарын сылтан сыл харыстаан, илдьи тэпсибэккэ кэнииллэрин ситиьиэхтээхпит. Мантан
биьиги хомуйан барыанньалыыбыт, сок оностобут. Кыра да буоллар баьаам эбии хаьаас
буолар. 6. Аны туран дьиэ тас бараана эрэ тупса5ай буолбакка, тас эйгэ5э харыстабыллаах
сыьыан   баар   буолуохтаах.     Ол   курдук,  туттуллубут   уу  сир   анныгар   утары   бара   турар
дьааьыга, баанньык чо5о, кулэ кутуллар сирэ олохтоохтук оноьуллуохтаах. Оччо5о  бех­
сыыс мунньуллубат,  кестуутэ да учугэй буолар. 
         7. Угэс быьыытынан ыал аайы киьи соччо аьыйбат мала­сала, иьитэ­хомуоьа, тутар
тэрилэ   мунньуллар.   Эргэни­урбаны   наардаан,   чочуйан   онордоххо   киьи   уерэ   сэргиир,
харахха быра5ыллар буолуон,  атын еттуттэн уйэтэ уьаан туттуллар буолуон сеп. Маннык
ньыманан толкуйдаан араас оноьуктары оноруохха сеп эбит.
       8. Дьиэбитигэр газ киирэн   улахан оьохпутун кетурэн тиэргэн иьигэр тротуар гына
тэлгээбиппит.   Бу   тротуарбыт   кытыытын   ессе   кэнэтэн  
  сибэккинэн   киэргэтиэхпин
ба5арабын.
     9. Ол курдук тиэргэним иьигэр беседка – сынньанар сир онорторуохпун ба5арабын.
Беседкам тулата барыта сибэкки. Манна сайын сынньана5ын, кунтэн хахалана5ын,  ыраас
салгынна   аьыахха сеп. Маны таьынан биьиги тэлгэьэбит улаханын учуоттаан, кыракый
бырааппытыгар Степушка5а анаан   олорон сынньанарга  араас еннеех   скамейкалардаах,
хачыаллардаах,     фонтаннаах,   кумахтаах   дьааьыктаах   оонньуур,         сынньанар   зона
оноруохха сеп. Бу былааммын бырайыактаан, ороскуотун смета5а таьааран кердум.
3.1. Аймахтарбыт  утуе холобурдара
Биьиги аймахтарбыт угустэрэ маннык сибэкки олордуунан, о5уруот ууннэриинэн
себулээн дьарыктаналлар. Ол курдук: 
Манааска,   таайым   аах  
  тиэргэннэрин   иьэ   сайын   сибэкки   ырайын   курдук
кестуулэнэр.   Санаьым     Лазарева   Степанида   Ивановна   олус   элбэх   кэрэ   сибэккилэри
олордор,     саас   араас   сибэкки,   о5уруот   аьын   рассадатын   бе5етун   ууннэрэн   нэьилиэгин
дьонугар атыылыыр, аймахтарыгар барыларыгар бэрсэр, кыаммат, элбэх о5олоох ыалларга
бэлэхтиир. Куьун оскуола аьыллыытыгар кыраьыабай сибэкки дьербелерун атыылыыр. Бу
буолар   «кэрэни   туьалаа5ы   кытта   алтыьыннарыы»     диэн.     Билинни   ырыынак   уйэтигэр
сатабыллаах буолуу кистэлэнэ манна сытар дии саныыбын.
Онтон Намна эбээбит Борисова Раиса Ивановна тиэргэнигэр сайын сылдьыбыт эрэ
бары се5ер, кэрэхсиир. Ол курдук кэрэ кестуулээх иьиттэргэ, кашполарга элбэх сибэккини
олордор, сайын устата тиэргэнэ араас еннеех сибэккинэн киэргэнэн олорор. Биьи аймах
о5олуун­уруулуун  бары  манна мустан сибэкки ортотугар хаартыска5а туьэбит, дуоьуйа
сынньанабыт.
Уеьээ   Булуугэ   эдьиийбит   аах   Романовтар   тиэргэннэригэр   эмиэ   киьи   кута­сурэ
тохтуур гына элбэх сибэккилээх, о5уруот эгэлгэтин ууннэрэллэр. Эбээлэрэ Зоя Васильевна
сайынны керэ кестууну сиэдэрэйдик   симээри саас эрдэттэн тубугурэр, рассада бе5етун
ыьар, буебэйдиир. Бу   курдук   утуе   холобуртан   киьи   уерэр,   элбэххэ   уерэнэр.   Биьиги   дьиэ   кэргэн
аймахтарбытыттан элбэххэ уерэнэбит, угус наадалаах субэ­ ама ылабыт, опыт – сатабыл
мунньунабыт. 
Нэьилиэккэ   да,   улууска   да   маннык   о5уруотунан,   сибэккинэн   дьарыктанар
биирдиилээн ыаллар а5ыйа5а суохтар. Кинилэри элбэхтик хаьыакка суруйан, телевизорга
уьулан,   киэн арана5а таьаартыахха,  холобур оностуохха наада. Оччо5о угус ыаллар утуе
холобурга тардыьыахтара,         тэлгэьэлэрэ тупса5ай кестуулэнэригэр кыьаныахтара  дии
саныыбын.
3.2. Сынньанар зона бырайыагын сметата:
Матырыйаал 
Беседка 
Хачыал 
Мас
хачыал 
Кумахтаах
дьааьык
Фонтан 
Сырылыыр
сыыр
Буруус 
мас
Буруус 
мас
Бэрэбинэ
Турба
Быа  
Кырыылаах
хаптаьын
18х18
3,3м*4 шт
4,4м*2 шт
10х10
4м*4 шт
2,5м*4 шт
2см
3м*3 шт
5см*20
шт
3,5м   –2
шт
Q32–1,5
м.
6 м.
2м – 2 шт
Q32­ 1 м.
Q15­
15см­2шт
(тутаа5а)
2 см – 50
см 
5см 
4шт х 2м
5см­   4шт   х
2м
2см –
 1м х10шт
2,5м ­2 шт.
2см­ 
3м х10шт
5см­ 
3м х6шт Металло­
черепица 
1мх25см
х10 шт
Лиис 
Таас 
Насос 
Подставка 
Кумах 
 Тоьо5о 
Барыллаан
сыаната
10   см   ­   1
кг
5см ­  2 кг
12000
1шт
12в­1шт
1 шт
5см­40шт
500кг
10см­24шт.
6000
4000
2000
6000
1м х 3м – 1 шт
10см­ 500гр
6см­400гр
4см­100гр
10000
Тумук
Бу  бырайыагы  дьоммунаан  субэлэьэн  онордум.  Бу  улэни  олоххо  киллэрэргэ
бастатан  элбэх  матырыйаал,  литература  уонна  барыллаан  аа5ыынан  40 000  солк.  наада
эбит. Онтон бу бырайыактарбытын туьанан сынньанар зонабытын быйыл сайынтан са5алаан
кыра­кыралаан  онорон  барыахпыт.  Бу  улэ5э  дьиэ  кэргэнинэн  ким  тугу  сатыырынан  бары
кыттыьыахпыт,  
 бары  тэннэ  уеруехпут­
кетуехпут. 
 тиэргэммит  кестуутэ  тупса5ай  буоларыттан 
Мин  нэьилиэгим,
 Уедугэйим  хас  биирдии  ыалын  тиэргэнэ  куех  уунээйинэн
ке5ердун,  араас  еннеех  сибэккинэн  симэннин,  ыраас  сибиэьэй  салгыннаах  буоллун.
Ыаллар  бары  кемелеен  тиэргэннэрин  тупсардахтарына  эрэ 
 нэьилиэкпит  иьэ  кэрэ
кестуулэниэ,   ол иьин ыал барыта биьи курдук элбэх уунээйини олордоллоругар ба5арыам
этэ.  О5олорун  уунээйи  керуутугэр  уерэттэхтэринэ  инники  олохторугар  туьалаах  буолуо
этэ.  Оччо5о о5о айыл5аны кытта  сибээьэ кууьуруе этэ дии саныыбын.   Араас эргэ малы –
салы, бе5у­сыыьы мээнэ куппакка, ыспакка, дьаьайа сылдьыахха.  Кэлэр кэскил доруобай, куустээх­уохтаах  буола  улааттыннар,  нэьилиэктэригэр  туьалаах  дьоннор  буоллуннар,
айыл5а о5ото буолалларын умнубатыннар. 
Ити курдук, бу аламай кун анныгар орто дойду  Оло5о олус кэрэ. Олох олорор –
судургу буолбатах.     Толкуйдаан кердеххе,   барыта суолталаах. Туох барыта сыраттан
кэлэр. Хас биирдии о5о толору дьоллоох буолара, утуе киьи буола улаатара, тереебут
дойдутугар туьалаах киьи буола уунуутэ барыта – бастатан  туран, дьиэ кэргэнин иьинээ5и
сыьыантан улахан тутулуктаах дии саныыбын. Дьиэ иьинээ5и олох  итии – истин  буолара,
тэлгэьэ ырааьа,     кэрэ кестуулээ5э     киьини уердэр,     ыалдьыттары  ынырар – угуйар,
хаьаайыттарын   туьунан   сэьэргиир.     Онтон     сири­уоту   ыраастааьын,     кэрэ   кестуулээх
оноруу,  кере­харайа сылдьыы   кэрэ­мааны  айыл5абытыгар, бу орто дойдуга дьоллоохтук
олорорбут иьин  махтаныы бэлиэтэ буолар дии саныыбын.
Туьаныллыбыт литература:
1. Попов Г.В. Хантан хааннаахпытый? Саха народнай суруйааччыларын теруттэрэ. – 
Дьокуускай: «Бичик» НКК, 1994с.
2. Писатели земли Олонхо. Библиографический справочник. – Якутск: «Бичик» НКИ, 1995г. 
3. Васильев Ю.И. Исидор Барахов теруччутэ. – Дьокуускай, 1998с.
4. Алексеев Е.Е. Барахов Исидор Никифорович: Оло5ун уонна улэтин туьунан очерк. – 
Дьокуускай: Кудук, 1998с.
5. Исидор Никифорович Барахов (1898­1938). Составители: Калашников А.А., Яковлев Э.М.; 
отв.ред. Николаев А.С. – Якутск: Бичик, 2009г. 
6. Уеьээ Булуу, Кэскил, Кыым хаьыаттар матырыйааллара. 2013с.
7. Приусадебное хозяйство. Огород, сад, цветник, живность. №2 2005г. 
8. Журналы «Далбар Хотун». 2011­2013гг
9. Газеты «Кыым». 2010­2013гг.
10. Интернет­материалы
11. Журналы «Байдам» 2012­2013гг.

Төрөөбүт  литература уруоктарыгар аађыыны көђүлүүр ньымалары туттуу.

Слепцова И.С.

И.И.Константинов-ДэлэгээтУйбаан аатынан

Сулђаччы уопсай орто үөрэхтээһин оскуолатын

 саха тылын, литературатын учуутала

 Төрөөбүт литература уруогар айымньыны аађыы сүрүн миэстэни ылар. Кистэл буолбатах, билигин оҕо кинигэни аахпат буолла.

Ураты суолтата: Ханнык баҕарар айымньыны ырытан көрдөххө, ыччакка ураты күүскэ дьайар кыахтаах өрүтүн булуохха сөп. Уус-уран айымньы ис хоһоонун үөрэнээччи таба өйдүүрэ, ырытара, чинчийэрэ кини киһи быһытынан иитиллэн тахсарыгар улахан суолталаах. Онон айымньыны сонурҕатан аахтарыы, билиһиннэрии- ааҕыы уруогун биир сүрүн соруга.

Объект: Оҕо олохххо суолун таба булуута, киһи буолуута.

Предмет: Оҕону үөрэтии-сайыннарыы тиһигэ.

Саңалыыкөрүү: Аныгы олох ирдэбилинэн литератураны оскуолаҕа үөрэтиигэ сыһыан уларыйда. Уус-уран айымньы, тиэкис ааҕыллан бүппүтүн кэннэ ырытар, бэйэ санаатын үллэстэр дьоҕуру сайыннарыыга айымньылаах үлэ ирдэнэр. Учуутал оҕо тиэкиһи өйдөөн –дьүүллээн, сыаллаан-соруктаан туһаайан ааҕыытын көҕүлүүр буолуохтаах.

Сыала: Уус-уран айымньыны өйдөөн –дьүүллээн ааҕыы,  ааҕыы суолтатын урдэтии;

Соруктара:

• Оҕо айымньыны өйдөөн ааҕарын туһугар, ааҕыы араас ньымаларын туһаныы.
• Үөрэнээччи айымньыны ааҕар уонна ылынар кыаҕын сайыннарыы;
• Олоххо бэлэм, өй-санаа  өттүнэн сайдыылаах личноһы иитэн таһаарыы;

Сана көрүнэ: истии, санарыы, аађыы, суруйуу— барыта аађыыттан тутулуктаах. ФГҮөС бырагырааммата 3 суолу тутуһар: аађыы уонна ырытыы, аађыы уонна сэһэргэһии, бэйэ аађыыта.Маны сэргэ үөрэнээччини сайыннарыыга сүрүн тускулунан: аађар дьођуру, саңарар саңаны, суруйар дьођуру, литературнай билиини сайыннарыы диэн бэлиэтиир.

 Аађыыга көђүлээһин биир биллэр ньыматынан аађыы үлэтин көдьүүстээхтик тэрийии буолар. Айымньыны кытта үлэђэ, бастатан туран, аађыы араас ньымалара туһаныллаллар. Үөрэнээччи аа5ыы араас көрүңүн баһылыахтаах диэн этиллэр. Онтон аађыыттан араас сатабыл сайдар. Оҕо интэриэһиргээн аахтаҕына, айымньы ис хоһоонун толору өйдүүрэ саарбаҕа суох. Онон аађыы ис хоьоонун, суолтатын өйдөөн-төйдөөн аа5арыгар үөрэнээччи дьарыгын көђүлүүр араас  көрүңү туттабын:

— учуутал аађыыта. Уйулђа умсулђаннаах, өй-санаа күүрүүлээх түгэнин ођођо дьайар гына аађыахха сөп, оччотугар айымньыны ылынар, өйдүүр. Манна истэр дьођур сайдар. Истэр дьођура сайыннађына эрэ, ођо уус-уран тылга аһыллыан, айымньыга тардыһыан, аађар дьођура сайдыан сөп.

— сыныйан аађыы. Хас биирдии ођо тус бэйэтэ ыйыллыбыт кэрчиги аађан, айымньыны ырытарга, ис номођун быһаарарга үөрэнэр.

—  хоһоонноохтук аађыы. Аађыллыбыт тиэкиһи учуутал биитэр үчүгэйдик аађар ођо хомођойдук хос аахтађына, ордук суолталаах, айымньы сүрүн санаата түмүллэр түгэнин (айылђаны ойуулааһыны, персонаж уйулђата оонньуур кэмин, киирсиилээх кэпсэтиини о.д.а) ордук өйдүүр, айымньыны ылынар, ырытыыга толкуйа тобуллар.

— быһаарыылаах аађыы. Уус-уран айымньыга көстөр өйдөммөт, ыарырђаппыт тылларын аађыы кэмигэр суолтатын быһаарар тођоостоох..

— быһаарсыылаах аађыы. Айымньыны аађа олорон уустук, өйдөммөт тыллары учуутал үөрэнээччилэри кытта куолаан быһаарсаллар. Уус-уран тиэкиһи маңнайгы ылыныыны хайысхалыыр, ырытыыга бэлэмниир, кэпсэтиигэ тирэх буолар.

— сорудахтаах аађыы. Айымньыны ырытыыга туһаайан аађыыны тэрийиллэр. Аађыах иннинэ сорудах бэриллэр, оччођо ођо болђомтотун ууран аађар. Тиэкиһи маңнай аађар кэмңэ ођо болђомтотун ордук тардыахха сөп кэрчиги аађыах иннинэ чопчу санааны арыйарга тиэрдэр сорудађы биэриэххэ сөп.

— бэлиэтэниилээх аађыы. Айымньыны ырытыыга туһаайан аађыыны тэрийиллэр. Ордук суолталаах этиилэри сурунан бэлиэтэнэллэр. Биитэр схеманан, тирэх бэлиэнэн, эргономика  ньыматынан бэлиэтээһини туһаныахха сөп. Бу үлэ кэлин айымньыны ырытыыга, суругунан үлэђэ тирэх буолар.

 — дорђоонноохтук аађыы. Ођолор биирдиилээн доргуччу аађаллар, кылаас барыта истэр, онон  ођо сыыһата суох аађарга кыһаллар. Истэн олорооччулар аахпыт ођо туохха сыыспытын ыйыахтарын сөп. Манна ођо хайдах аађара, тыынара, туохха ордук сыыһара, аађар тэтимэ барыта көстөр.

— бүттүүн аађыы.  Тиэкиһи бары бииргэ улаханнык саңа таһааран тэңңэ аађаллар. Маннык аађыыга бытааннык аађар ођо түргэтиир, сатаан аађар ођолору батыһан, кинилэргэ тардыһан аађыыларын тэтимэ түргэтиир.

-тэңңэ аађыы. Учууталы кытта тэңңэ аађаллар. Хоһоону, чабырђађы аађарга туттуохха сөп.  Сүрүннээн дьиэђэ аађан кэлбиттэрин, биитэр искэ аахпыттарын кэннэ ыытарга тођоостоох.  Бу ньыма ођону сурук бэлиэтин тутуһарга, куолаһы уларытарга, сөпкө тыынарга, чуолкайдык саңарарга, дорђоонноохтук аађарга уһуйар, аађыы тэтимин эрчийэр.

— тохтобуллаах аађыы. Уһун кээмэйдээх тиэкиһи аађарга туттуохха сөп. Учуутал аађыыны сађалыыр, интэриэһинэй түгэнигэр тохтуур, салгыы ођолор бэйэлэрэ аађаллар. Эбэтэр олбу-солбу аахтарыахха сөп. Бу ньыма аађыан бађарбат, куттанар ођолору аађыыга көђүлүүр.

— оруолунан аађыы.  Сүрүннээн драматическай  айымньыны, үгэни аађыыга туһаныллар. Персонажтар оруолларын үллэстэн аађыыны таба тэрийдэххэ, ођолор сөбүлээн, умсугуйан аађаллар, герой уобараһын арыйарга кыһаллаллар. Бу аађыы ньымата уус-уран истэр, көрөр, айар дьођурдара арыллыбыт ођолорунан аахтарар көдьүүстээх.

— сыабынан аађыы. Биир ођо кэрчиги аађан бүппүтүк кэннэ,  салгыы атын ођођо аахтарыллар. Үөрэнээччи  айымньыны аађар кэмңэ болђомтолоох буолуутугар туһуланар. Биитэр кылгас тиэкис буоллађына, биирдии этиинэн аахтарыахха сөп. Маннык ньыманан биир уруокка кылаас ођотун бүтүннүүтүн аахтарары ситиһиллэр.

— талан аађыы. Айымньыны аађан бүтэн баран ордук суолталаах кэрчиккэ болђомтолорун туһаайан хос аахтарыахха сөп. Эбэтэр

— иһийэн аађыы. Искэ аађыы айымньыны, суруйааччыны кытта биир бииргэ буолууга тиэрдэр. Ођолор аађан баран, истэригэр толкуйдуу, ырыта үөрэнэллэр. Маны таһынан маннык харађынан  аађыыга түргэнник аађар сатабыл эмиэ сайдар;  

— доргуччу аађыы. Сурук бэлиэтин тутуһан улаханнык, доргуччу аахтарыы.

Ити курдук, айымньы ис хоһоонун өйдүүргэ сөп түргэннээхтик, таба интонациялаан аађар наадалаах.  Бытааннык аађар ођо айымньы ис хоһоонун ситэ өйдөөбөт, кини аађа сатыырыгар сырата барар, сорох тыл өйдөбүлүн быһаарбат буолан, аађыан бађарбат, аађыыга тардыспат буолар. Сөп түргэннээхтик, өйдөөн аађар ођо айымньы ис хоһоонун, сүрүн санаатын түргэнник өйдүүр, аађар айымньыга интэриэьэ үрдүүр, кэпсэтэр тыла байар, суруйар дьођура сайдар, иңнигэьэ суох саңарар атын да предметтэргэ чобуотуйар, ситиһиилээх буолар.

Маннык үлэ көрүңэ сыалын ситтэҕинэ:

• оҕо ааҕыыга интэриэһин көҕүлүүр,
• үөрэтиллэр матырыйаалы сэргээн истэр, өйдүүр,
• үөрэх дэгиттэр үөрүйэхтэрин  баһылыыр кыахтанар,
• ааҕар, ырытар, кэпсиир, айар дьоҕура сайдар,
• билиитэ-көрүүтэ кэңиир, дьулуура үрдүүр,
• санаатын сааһылаан этэр, суруйар, айымньылаахтык толкуйдуур буолар,
• сыал –сорук туруорунан үлэлии үөрэнэр.