Доттаг1ий сочинение на чеченском 4 класс

Йовхарш а йина, цхьана минотехь соцангIа хилира иза.
– Кхин масех де даьлча, шух хIоранна а кхочушдан цхьацца гIуллакх тIедуьллур ду. ТIедиллар, дуьйцийла йоцуш, кхочушдина хила деза, амма ларлуш хилар оьшу. ХIинца хIор революционер а декхарийлахь ву ларлуш а, тидаме а хила. Цуьнан, масала, бакъо яц накъостан адрес дайа, – элира цо цIарула-цIийвеллачу Бенон агIор вела а къежна, – уратталла Iадхьоькхучу пондаран гIутакх чохь дита а мегар дац иза. Ткъа иза-м ас иштта дIабохура, мелла а шуна гайтархьама.
Ша дIавоьдуш, Кургановс накъосташка дийхира:
– Аш хIун дей, кIентий! Кхана кхуза сан йиша йогIур ю шуна. Нагахь со ца хуьлий, иза, со схьаваллац, сацаелаш. Со кхузахь белхалошца саца дезаш ву: меньшевикаш бу чIогIа тIегIерташ. Уьш а бу шайгахьа агитаци еш!..
Iай экзаменаш хила ши бутт хан йиснера. Шена хене валлал хIума шина урокаца йоккхура Бенос: цхьа урок яларна баттахь ворхI сом, важа яларна – пхи сом ахча лора цунна. Шинахьара а догIу ахча схьаэцнера цо – и дерриге ахча шайн «юкъараллина» юкъа охьадилла дIадаьхьира цо.
Цхьана ураман маьIIехь ларамаза сецира иза: цунна юххехула чекхъелира цхьа жима зуда, чIогIа Тонех тера а йолуш. Бено ша волччохь, Iадийча санна, сецира, иза гучуьра дIаяллалц цунна тIаьхьара бIаьргаш дIа ца бехира цо, меттах ца валалуш виснера иза. Ша шех эхь хетара цунна: дагалецамаша синтем байинера цуьнан. Блудов Васькин и ирча гIуллакх хиллачул тIаьхьа иза дIавахаран хьокъехь хIун ойла йина хила тарло Тоняс? Иза шех къехкаш ву, цундела хIумма а ца олуш давахна аьлла? ХIун бахьана долуш халахетийтина цо оцу хьомечу йоIана? Шен хьокъехь гIайгIабеш а, тидаме а иза хиларний?
Кханнахьехь иза йолчу ваха а, ма дарра дерриге цуьнга дийца а, дерригенна а баркалла ала а, иза къинтIера йоккхуш бехказавала а, амма Курганов волчуьра дIа ца ваха а сацийра цо.
– ХIан, цхьа а ма вац, – элира цо, меллаша «коммунан» цIеношна чуваьлча, тишчу диван тIехь хиина Iийриг а ца гуш.
Юхахьаьжинчу Бенона диван тIехь йоI гира, дагахь доцуш иза гарна цецваьлла хIара цхьана минотехь лаьттира вист ца хуьлуш.
– Алахьа… хьо… накъост Кургановн йиша-м яц? – хаьттира цо.
КIеззиг йоьхно иза елаелира.
– Бехк ма билла суна, со цхьа кIеззиг ханна цхьанхьа ваха дезаш ву, кестта юхавогIур ву со, – олуш, Бено неIарехьа волавелира. ХIинца а дIадалаза дара цуьнан мелла а вохар.
– Со а еача хIун дара техьа хьоьца, тарлур дуй?
– Ткъа… неIарна хIун дийр ду?
– Соьгахь догIа ду. Хьоьца жимма йола а елла, юха чуйогIур ю со.
Юх-юххе хIоьттина догIуш дара и шиъ, ша вевзаш, иза шега леррина хьоьжуш санна, хетаделира Бенона. Цхьацца дагадеана, ойлане велира иза: цуьнан аз шена хьалха хезча санна, хетара цунна, ткъа бIаьргаш, аренан зезагаш санна, лиэпаш дара, цара а цхьадолу хIуманаш дагаоьхуьйтура цунна.
– Хатта бакъо ло суна… бехк ма билла… – соцангIа а хилла, тIаккха юха а дIадолийра цо. – Хьо Кургановн йиша ю-кх?
– Ю, шича ю, аса-х аьлла хьоьга.
– ХIан-хIа, хила тарлац… Юха а ша волчуьра меттах а ваьлла, дагахь цхьаъ долуш корта ласта а бина, охьаоллийра цо.
– ХIун хила тарлац?
– Юха а изза аз, – олхазаран санна, хаза дека а, даггара схьадолу хьоме хета аз. ХIан-хIа, Бенона девзаш дара и аз!
– Иза дикка хан хьалха дара, – элира Бенос эххар а, – хIетахь дуьйна дикка хан яьлла… – Яьлла, яьлла те, – элира йоIа сихха.
– Со Москве воьдуш волуш… – Дара те хIетахь, – аьлла чехкка чIагIдира цо иза.
– Соьций еара цхьа йоI… – Бено юха а сецира. Ткъа йоI а сецира, къайлах ела а йоьлуш, цо хаьттира:
– Иштта хIунда хьоьжу хьо соьга?
– Сайна цкъа а дицлур доцу йоIаца хилла цхьаьнакхетар дагадеанера суна.
Цуьнан бIаьргаш шуьйрра белабелира.
– Цкъа а дицлур дац хьуна и цхьаьнакхетар? – хаьттира йоIа, юха а ела а къежаш, тIаккха тIетуьйхира цо: – Делахь хIета, дагадогIу-кх хьуна.
– ДагадогIу суна! – Бенос катоьхна цуьнан куьг схьалецира, – изза аз, оццул дагна безаме хеташ, там беш долу. ДагадогIу!
– Эйе! Ма куьг лацар а ду! Лаза до ахьа куьг! – аьлла, мохь белира йоIе.
– Бехк ма билла суна… Делора, даггара воккха ма ве со… Ма дагахь дацара суна хьо кхузахь ган!
– Хийла хIума нисло адаман дахарехь, – олуш, доккха са даьккхира йоIа.
– Хьо дуьххьара еана кхуза?
– ХIанхIа, со хилла кхузахь. ДIаяхнера со, ткъа хIинца юхаеана-кх.
– Цхьанхьа хьехархойн курсашкахь хир ю хьо.
– Яц, лоьрийн… дешар дешна аса… – Баккъаллий?
– Ткъа хIунда бах ахьа?
– Иштта дIа бах-кх, – элира Бенос, Тоня дагаеанчу.
ЙоI, цIеххьана самукъадаьлла елаелира.
– Вайн хIетахь дахкар дагадогIий хьуна? ХIетахь гуттар хьоьга хеттарш дийриг со яра, ткъа хьо вуса а велла, со йолчуьра муха водур вара ца хууш Iаш вара. Тахана-м, хеттарш деш, садаIа а ца юьту ахьа со.
ХIинца со а гIур ю оьгIаз, дIаяда а тарло со. Я хьуна, ахьа хIетахь сайна санна, сельтерски сифон олу хи оьцур ду аса хьуна.
Бено велавелира.
– Ткъа хьуна а догIу-кх дерриге дага?
– Дера догIу. Со хIума дика дагадогIуш ю. Ма дарра аьлча, со йоккхаеш ю вайша юха а гина. Кица ма ду, девнаца цхьаьнакхеттарш шеко йоццуш доттагий хуьлу бохуш. Ткъа вайшиннах вагон тIехь дов даллаза дисира.
Бенос, схьа а лаьцна, цуьнан куьг Iаьвдира, амма хIинца хьожуш, меллаша.
– Хьо Кургановн йиша ю. Делахь хIета – вайша хIинца а доттагIий ду.
– ДоттагIий! Ткъа суна-м хIинца а сайн доттагIан цIе а ма ца хаьа.
– Бено ю сан цIе. Ткъа хьан?
– Ианяй? – Бено велавелира, ткъа тIаккха ойлане велира иза, дагахь, ши цIе а йохуш: «Таня – Тоня, Тоня – Таня – Таня… схьахетарехь сан дахарехь кхин а хила тарло цхьа доккха гIуллакх шен цIе «Т» элпана тIера дIайолалуш: техник, тюрма (набахте), тревога… турпалалла эшар… бохуш дикка хIумнаш даьхкира цуьнан дага.
– Таня, хьо гергара хета суна, цхьа совнаха хIуманаш а доцуш вайша… иштта… эвхьаза хуьлийла лаьа суна. Дика дуй?
– Дика ду, – жоп а луш елаелира иза.
Мел хаза бIаьргаш ду Танин. Цуьнан юьхь-сибатехь го безаме, хьоме серло, лиэпа нур кхин а дуккха а гора царна чохь, Бенона шен цIе яккха ца хууш дерг оцо Бенон дог сихха деттадолуьйтура. Цкъа хIинца Таница цхьаьна санна векхавелла, дог-ойла айаелла, самукъадаьлла хилла вацара иза. «Таня! Кургановн шича-йиша, дуьххьара со генна некъаваьллачу хенахь сан некъахо хилла йолу, хIинца кхузахь суна юххехь!» ЦIеххьана иккхина безам бара иза я бацара? Бенон довхачу дагний, цуьнан беран санначу синий иза хIинца а ца хаьара.
«Суна хIун хилла?» – боху хаттар дора цо ша шега, цец а ваьлла.
Цхьаннен а хьокъехь ойла ца ялора цуьнга, амма, шена гонах берш массо а хIинца ша санна ирс долуш хуьйлийла лаьара цунна. Шен киснахь дIа куьг Iоьттича, карийна пхи сом урокана цунна делла долу, дуьххьал шена тIенисъеллачу сагIадоьхучу зудчунна дIаделира цо, – муха мегар дара и санна долу пайда боцу хIуманаш хIинца тергал дар?! ХIуъа а дан а, муьлхха а кхераме гIуллакх дан а кийча вара иза, башха ша дечун ойла а ца еш. ХIуъ а дан кийча вара иза, хIара ховха хьал шегара дIа ца даьлчхьана, дерриге а гонах дерг башха, ирсе, самукъане хетара цунна.
Иза иштта шен дуьхьа долуш санна!
Кхоьлино йолчу сийначу стигалхула гучуевлира мархаш – бамба санна кIайн гуш йолу. Маьлхан тIаьххьара зIаьнарш гучу а евлла, къайлаевлира. Беной, Таняй, дист ца хуьлуш, цIехьа дирзира. Хабар дийца лууш дацара и шиъ: церан даг чохь иккхина йолу башха йоккха ойла еза яра, мел дикачу хазчу дешнел а!
Ерриге а «Коммуна» гулъелла яра. Цул совнаха, гIаларчу алсамо яккхийчу предприятешкара веана масех стаг белхало а вара.
– Накъостий, – цаьрга къамел дан велира Курганов. – Вайн дийца дезаш мехала гIуллакхаш ду. Нагахь аьчгах мекха кхетча, нагахь иза сихонца дIа ца яьккхича, цо эчиг доу, цо иза мел стомма хиларх цунна дерт до. Вайн белхалойн партехь а цхьаболчарах мекха кхетта, шайх и мекха кхетта долу адамаш вайн могIаршна юкъа эйта цхьацца тобанаш я вайн, олуш ма хиллара, фракцеш вовшахтоха гIерта. Белхан стаг цкъа цхьана, ткъа тIаккха кхечу агIор ийзаво цара, новкъара иза гуттар а тило гIерта уьш.
Суна а хаабелла цара беш болу зуламе болх. Цара сий доу вайн партин, цу тIе кхидолу уггаре а сийдоцу питанаш а леладо цара: «Большевикашна цхьаьнце а цхаьнакхета ца лаьа? Большевикаш пролетариате герзаш даларехьа, диктатурехьа бу? Делахь хIета, уьш герзашца гIаттам барехьа бу-кх? Ткъа хIун деш Iа уьш? ХIунда ца гIуьтту уьш?»
И церан зуламе бекар цхьаболчу белхалошна юкъадаржа а доладелла.
ТIаьххьарчу гуламашкахь белхалоша соьга маьхьарий деттара: вай хIунда ца гIуьтту? Цкъа а чаккхе йоцуш «кечлуш» хIунда ду вай? И маьхьарий детташ берш дика кхеташ боцу, ойла кхехкаш йолу белхалой хила а тарло, ткъа оцу зуламхоша дуьйцучу туьйранех тешна болу питанчаш хила а тарло.
Делахь ваьшка хаттар де вай: тарлой вайн хIинца герзашца гIаттам баран некъа тIе довла? ПхоьалгIачуй, йолхалгIачуй шерашкахь хилларг юха доло?
Курганов чохь болчаьрга дIа-схьахьаьжира.
– ХIан-хIа, ца тарло, – аьлла, чIоггIа жоп делира цо. – Цкъа а ца кхиинчу тайпана белхалойн класс хIокху шерашкахь кхиъаншехь, ца тарло.
Ткъа хIунда ца тарло?
Тужуркин киснара масех брошюра схьаяьккхира Кургановс.
– Накъост Ленина оцу хьокъехь аьллачул дика, кхетош, нийса цхьаммо а эр дац. Кхузахь соьгахь цо тIаьхьарчу хенахь язйина «Революцин урокаш» боху статья а, цул хьалха язйина йолу масех материал а ю. Оцу гIуллакхан хьокъехь дуьххьал дIа дуьйцуш йолу меттигаш йоьшур ю ас шуна.
Оцу брошюркашна тIехь шаьш дуьйцуш долчу гIуллакхах лаьцна йолу алсамо мехала меттигаш чIогIа лерина, дош ша-ша къастош олуш, дIайийшира цо.
– Кхетий шу, накъостий! Питанчаша маг-магийначарна тIе а ца детталуш, ткъа шайн ницкъаш гулбан беза, вовшахкхетар, зIе хилар чIагIдан деза. Революционерийн – майрачу, муьтIахь болчу, сацам боллуш болчу, шайн са а кхоор доцуш болчу нехан – керла отрядаш кечъян еза. Зераш хьалхахьа дуккха а ду. Вайх муьлхха а хIаллакьхила тарло къийсамехь – бакъдолчунна дуьххьала дIа бIаьра хьажа веза.
Кургановс, чуьраваьлла, амма кхетош, хьекъале, сацам боллуш, къамел дора, хIоранна шен-шена тIе бIаьргаш а хIиттош.
– Накъостий, вайн балхо лоьху лерина ларлуш хилар, тидаме а, къайле ларъян хууш а хилар. Диц ма делаш, вайх цхьаммо ледарло ялийтича, иттаннаш кхиберш хIаллакьхила тарлуш хилар. Ца оьшучохь цхьана а тайпана турпалалла гайтар, дезадеттар хила мегар дац! Дуьйцийла йоцуш кхочушбан беза лакхара охьа болу гайтам. ХIума карахь долуш хила веза, амма оьшучохь хьекъале хIума.
Йовхарш а йина, са а даьIна, кхин тIетуьйхира цо:
– Со декхарийлахь ву шуьга дIахаийта: вай тергалдеш ду шуна. Делахь хIета, ларлуш а, доьналла долуш а хила деза.
– Белхалошна тIе жоьпаллин гIуллакх дуьллу: шайн накъостий харцахьарчу новкъа ма бахийталаш, ларбелаш уьш, къамелаш делаш цаьрца.
ХIара кехаташший, брошюрашший дIа а эций, чIогIа ларлуш дIаяржае нахана юккъехь. Шу, мелла а долуш долчух кхеташ а, алсам хууш а, дешна а, шаьш лелориг девзаш а дерш, декхарийлахь ду кхиберш шайна тIаьхьахIитто. Сийлахь-доккха гIуллакх дийр ду аш иза дарца! Мекха йоларца къийсалаш, дIаяккхалаш иза!
Белхалошка хьоьжура Бено: буьрса, чIогIа ойла йолуш болчу цара сапарггIат, шайна хьоме, дезаран гIуллакх санна, тIеийцира шайна тIедиллинарг. Аптекера экаме хIуманаш санна, чIогIа лерина, Iалашдеш и кехаташ схьа а эцна, пачканаш еш, дIа а хьерчадеш, вуно лорий къайладохура цара.
– Ткъа ахь, Бено, хIара конверт кхана дIалур ю, ас хьайна стомара вокзалехь гайтинчу накъосте, хьуна иза каро волу меттиг Карантинни гавань ю. Цхьана куьйгара конверт дIалур ю ахь, ткъа вукхуьнца волавелла воьддушехь цуьнгарниг схьаоьцур ю ахь.
Курганов дукха лерина Бенога дIахьаьжира, жимачу стаге ша тIедиллинарг кхочушдалур дуй техьа бохург талла воллуш санна. Бенос цунна тIера бIаьрг дIа ца баьккхира – сох теша мегар ду хьуна бохуш санна. Пакет схьа а эцна, агIорхьа дIа а ваьлла, Танегахьа хьаьжира иза.
Цецваьлла висира иза: мел тера яра иза хIинца Ульяшевах, дикачу, хьомечу Ульяшевах, цуьнан керахь еллачу «Мариямах». Танин юьхь кхоьлина, ойлане яра. Хьалха белхалошка а хьаьжна, тIаккха къайлаха чолхе болх бар шена тIедиллинчу Кургановга, оцу минотехь боккхачу тидамца ладоьгIуш воллучу Бендле, дIахьаьжира иза – цуьнан бIаьргашна чохь цIеран суйнаш лепара: мел дика ду-кх гонахара адамаш! Уьш – оьзда, шаьш ца кхоош болу революцин турпалхой!
ТIаккха цхьа цIеххьана шовкъе хилла, билггал цхьана хIумане сатуьйсуш санна, цхьаъ дагахь вешега дIахьаьжира иза. Бено кхийтира: йоI ю, тIе йиша а ю аьлла, «къа а хетта», Петра, цхьа хIума тIе а ца дуьллуш, ша йитарна кхоьрура иза. Иза гIалат а велира: цунна тIедиллар деш Курганов вист хуьллушехь, оцу сохьта тохаелла, ерриге екхаелла, ирсе дIахIоьттира иза.
Iуьйранна самаваьлла Бено оцу сохьта хьалаиккхира шен «меттара»:
изий, Таний тахана-х шайна тIедиллинарг кхочушдан декхарийлахь ду.
Иза кхузахь коммунехь волу мел кIезиг хан яьлла, – ткъа хIетте а мел хийцаделла, чулацамах дуьзна цуьнан дахар! Ма-дарра аьлча кхузахь хилла-кх иза а воккха.
«ТIаьхьа ма висахьара! – аьлла, сихвелира иза. – Таняс ма аьллий, ша соьца йогIур ю! Ма дика ду иза! Вовшийн куьйгаш лаьцна, агIонах агIо тоьхна, оьшуш меттиг хилахь вовшашна гIо а деш, вовшийн кIелхьара а доккхуш, дIадахар! Ткъа иза-х ирс ду!»
ЦIеххьана сихха а, чIогIа а деттадала делира цуьнан дог: хIара волчу чуелира Таня. Ирс ша ду-кх цуьнан ойланашна тIегIерташ.
Кхин цхьа сахьт даьлча гаванехь, хIорда йистехь, дара и шиъ. Бенос меллаша гола Iоьттира Танина.
– ВогIуш ву, – лерехь а олуш.
Сийна коч юьйхина, карахь пхьеран гIирсаш болуш, балха воьдуш санна, дуьхьал вогIуш вара цхьа стаг. Танин дог тохаделира, амма цо иза гучу ца даьккхира, – мелхо а ела къежира иза.
Белхалочуьнга дIанисвелча, болар ца талхош, Бенос цуьнга дIаелира шегара конверт, оццу секундехь цуьнгарниг схьа а ийцира цо. И дерриге а хилира бIаьрган негIар тухучу сохьта: вовшийн бевзаш а боцуш санна, дIа-схьабахара хIорш.
Йис йиллина, кIайн лаьттачу Александрийски паркан агIонашкарчу некъех цхьанна тIехь Таняс а дира иза: хан тоьхна волчу пхьерера кехат схьа а оьцуш, шегарниг цуьнга дIаделира цо. Оцо цIоцкъамаш саттийра, ткъа хIара кхийтира – аьрру агIор яхара хIара, ткъа иза аьтто агIор дIавахара.
Шаьшшинна тIедиллинарг кхочуш а дина, къона дитташ долчухьа паркерчу гIанта тIе охьа а хиина, сецира Таний, Беной. Церан бIаьргаш вовшахкхийтира – цхьабосса, кIорггехь дохку сийна бIаьргаш, аьхка екхначу дийнахь хIорд санна, хеталуш долу. Цунна шена а дагахь доцуш вуно ийзалуш Танин куьг схьалецира Бенос. Мел дукха цуьнга хIинца дийца лаьара-кх кхунна, амма, стенна делахь а, мотт ца луьйра кхуьнан, цхьа бIаьргаш бара лепаш, Iаж санна бос болуш, йогуш ши бесне а яра.
– Хьо, схьахетарехь, поэтан санна, айаелла ойла йолуш ву.
– Хаьий хьуна, Таня, дахар бохург… аьлча а… собар дехьа, нагахь хьайна… хьайна уггаре а еза хеташ а, хьан шеца уггаре а деза, кхераме гIуллакх цхьаьнадогIуш а… масала, вайн болх, юкъарчу сийлахь доккхачу ирсан дуьхьа беш йолу йоI шена карийча, шех иза кхетча… Таняс цIоцкъамаш дусийра.
– ХIа! Хьо хIинцале оьгIазъяха йоллу… – Яллане а ца йоллу. Со дика ладугIуш ю.
Бено цхьанхьа-м генна дIа а, ирах а хьаьжира.
– Бакъдац ткъа, иза баккъалла а башха дика хир дацара, цхьаьна хилча… даима а цхьаьна, оцу йоIаца… дахарехь цхьаьна? Оцу хьайн езаш йолчу йоIаца, оцу… – Хьаьнца? Мила юьйцу ахь? – аьлла, хаттар деш цуьнан кIеда-мерза аз хезира цунна. Иза шен даг чу хьаьжча санна, хетаделира Бенона.
Цуьнан сирлачу, ойлане долчу бIаьргашна чохь цунна гира дуьнен чохь мел долуш долу дерриге диканиг, хьомениг, дезаниг, дерриге адамана дала тарлуш долу, хьолах адаман ойла, цуьнан дахар дузуш долу, адамо цхьана дашца шех «ирс» аьлла цIе тиллина дерг.
– Хьо езар, – юха элира цо. – Хьо… Хьо еза-кх суна, Таня… «Ма тамехь йоккху цо сан цIе», – бохург дагахь а долуш, корта а оллийна, цIийелла кхохкийра иза.
Кхунах тешаш Таняс кхуьнан доккхачу куьйга кера диллинчу куьйгах Iаламат там хиллера цунна, иза хьоме, гуттар кIайн хетара цунна. Иза карахь ловзо, иза даима кара а лаьцна, кетаран пхьуьйшахула гоьле кхаччалц цунна тIе куьг хьакха лаьара цунна. «Ткъа муха мегар ду иза, – олий кхералора иза. – Иза-х товш дац? Муха мегар ду ас оцу хьокъехь ойла яр а?»
Хьаьжа юккъе шад хIоттийна, корта а оллийна, шен деган кхехкар лачкъо гIертара иза, амма оцу хьомсарчу, нисделлачу куьйго, магнито эчиг санна, шена тIеийзаво.
Бенон ницкъ ца кхочура ша-шен сацо, охьа а таьIна довха-даьIначу синан Iаь туьйхира цо Танин куьйгана.
– Ахь хIун до? – аьлла, меттахъхьайра Таня, – хIунда?
«Алий ас? – ойла йора цо. – Дера ала, аьр ас».
– Суна, Таня… а хьан куьг ловзо лиънера, амма ца хIоьтти со: и санна долу ховха куьг ловзадар – иза бех… Сайн кийрарчу цIеран Iаь мукъане а тоха ас цунна аьлла, ойла хиллера сан… Жоп луш цхьаъ ала дагахь яра Таня, амма цхьа а дош ца алалуш йисира иза. Халла шен куьг дег тIе лецира цо – иза чIогIа детталуш дара – бIаьргаш хьаббина, корта ластийра цо: «Иза хIунда до? Со хьо саннарг ю. Вайшиъ-х цхьанийсса накъостий ду».
Чуьраваьлла, ойла айаелла цхьаъ-м дуьйцуш вара Бено, амма шен ойланашна чуяханчу Танина ца хезара цо дуьйцург. ТIаьххьара а, цIеххьашха самаяьлча санна, цо дуьйцучух кхета гIерташ ладегIа елира иза: «Иштта хилча дика ма дац, иза-х соьга луьйш вара» – бохура цо ойланца ша-шега.
– ЭхIе, Таня, – элира Бенос вела а воьлуш, – мел дикачу, башхачу некъа тIехь вовшахкхетта-кх вайшиъ! Вайшиммо а еш ерг цхьа ойла ю, цхьаннан хьокъехь, вай ший а тешаш дерг а цхьаъ ду – ойланаш, къинхьегам цхьаъ бу! Вайшинне а лаьа вешан дахар цхьабосса хуьлийла. Таня, со тешаш ву-кх вайшиъ ирс долуш хирг хиларх! Амма иза вайна атта догIур доцийла хаьа суна, иза бакъду. Амма хIетте а, вайшиъ, вай цуьнга кхочур ду, тIамца доккхур ду-кх вай иза, ирс!
– Бакълоь, бакълоь, – олуш, корта ластийра Таняс. – Иза дерриге нийса ду… Со а, хьуна санна, иштта хеташ ю! Со иштта чIогIа йоккхае… Паркерчу гIа доьжна дерзинадевллачу дитташна юккъехула дIа шера гуш йолу стигал а, гуш долу хIордан га а гайтира Бенос цунна бIаьргашца.
– Хьажахьа, – элира цо, – дIо стигале. Бух боцу сийна стигал… Ткъа хIорд… дуккха а хIордаш. Ткъа царна дехьа исбаьхьа башха Iалам долуш латтанаш ду: вайн ду, дерриге дуьненахь а ду… бIаьргашна ца го уьш дукха генахь хиларна… хIара дерриге дуьне мара а лацалур дац я ган таро а хир яц, тIехдоккха хиларна. Амма суна хIара дерриге а го.
ХIорш – хьан бIаьргаш бу… царна чохь – дерриге, дерриге дуьне ду… Хьо ду-кх – дерриге… Меллаша вовшийн куьйгаш лаьцна догIура и шиъ, къона, ирсе, вовшийн дезаш, майрра долу шиъ. Дахаро керлачу некъа тIе кхойкхура цаьрга – къоначу ницкъех дуьзна долуш, хиндолчуьнгахьа кхача Iалашо йолуш долу и шиъ оцу некъа тIе догIура ширачу паркан тIе ло диллина лаьттачу новкъахула… Парк чекхъелира. Ураман гIовгIано саметта далийра и шиъ.
ЦIеххьана цхьа хIума дагадеанчу Таняс, «Ах!» а аьлла, Бенон куьг схьалецира.
– Бено, бехк ма билла, со бехке ю хьуна хьалха, – элира цо. Оцу сохьта Бенон юьхьа тIе IиндагI хIоьттира: сагатделла, цецвелира иза.
– Шек ма вала, хIумма а кхераме хIума дац, – олуш, елакъежира иза. – Дуьххьал дIа хьоьга деана кехат ду-кх, ткъа суна хьоьга иза ала дицделлера. Иштта стоьла тIехь Iуьллуш ду-кх.
– Стоьла тIеххьий?
Цецваьллачу Бенос цIоцкъамаш айира.
– Ду те, хьан чохь.
– Сан чоххьий? – Бено кхин а цецвелира. – Иза… ТонягIаьргаххьий?
Ду бохург чIагIдеш, Таняс корта ластийра.
– Дукха хан ю иза деана. Бехк ма Билла, иштта тIаьхьа аларна. Схьахетарехь, шун цIера ду иза. Вало со йолчу гIур ду вайшиъ – хIинца доьшур ахь иза.
Тонин хIусамехьа дIадирзира и шиъ.
– Суна Тоня йовзарх цецваьллий хьо?
– Дера ваьлла! ХIара дерриге а иштта дагахь доцуш! Иза мичара евза хьуна?
– Тоня тхан группин куьйгалхо ю. Лакхарчу курсехь, кху шарахь чекхйолуш доьшуш ю иза. Ткъа цул совнаха, со и йолчохь Iаш а ю.
Дагахь цхьа хаттар долуш санна, Танига дIахьаьжира Бено.
– Я те, – аьлла, цунна дагахь дерг чIагIдира цо. – Хьо иза йолчуьра вайчхьана дуьйна цигахь Iаш ю со. ХIа, вало, вало. Суна цуьнгара дуккха а хезна хьан хьокъехь дуьйцуш. Ас айса а дийцира цунна сайна хьо гар.
Нагахь иштта ца нисделлехьара, цо хьо лохур а вацара моьтту хьуна?
ХIусамехь вехаш волу стаг тIап ца олуш вов, ткъа иза са а ца гатдеш Iан еза?!
Цо цуьнан пхьаьрсах чекх куьг даькхина, кхин а чехка дIадоладелира и шиъ.
ХIинца дукха хан йоццуш Бено Iийна волчу, ткъа хIинца Таня чохь Iаш йолчу цIа чохь, тохара санна дара: стол а, маьнга а, гIаь нташ а иштта лаьтташ дара. Ур-атталла гата а, тохара санна, шен меттехь кхозуш дара, чертеж тIехь еш долу у корехь лаьтташ гора.
Бенос собар доцуш сиха даьстира кехат. «Здрасти дорогой наш брат»
(«Маршалла ду хьоьга тхан хьоме ваша»), – аьлла, дийшира цо хьалхара могIанаш.
«Баккъалла а йижарша яздина техьа хIара? Цара яздина: куьйгаш Iайшатий, ПетIаматий таIийна. Хьажахьа – яздан Iемина-кх царна! – цуьнан бIаьргаш шуьйра дIаделладелира. – Хьан Iамийна техьа царна?»

Родился 2 октября 1889 года в селении Новые Атаги. Его отец – рабочий Владикавказского серебряно-свинцового завода – принял участие в революционном движении 1905 года, и в 1907 году его сослали.
Окончив 4-классное Владикавказское училище, С.-Б. Арсанов в 1907 году становится копировщиком чертежной строительной конторы в городе Баку. Затем работал в городах Владикавказе, Одессе. В 1910 году он поступает в политехнический институт в Петербурге, дает частные уроки. В том же году за участие в политической демонстрации в Петербурге был арестован и сослан в Вятскую губернию, откуда бежал и эмигрировал в Германию, где ряд лет работал монтером и слесарем на одном из машиностроительных заводов. Возвратился в Россию в период первой империалистической войны. В 1919 году на Дальнем Востоке участвовал в борьбе против Колчака.
В начале 20-х годов С.-Б. Арсанов много сил и времени уделяет просвещению своего народа. Одно время он – директор Асланбековской сельскохозяйственной школы.
С 1921 года С.-Б. Арсанов находился на различных должностях в партийных, советских и хозяйственных органах. Работал заведующим агитпропом Чеченского оргбюро РКП (б), заведующим культпропотделом обкома партии, ученым секретарем Оружейной палаты в Кремле.
С 1926 по 1930 год С.-Б. Арсанов – уполномоченный представитель Чечни при Президиуме ВЦИК в Москве.
Литературная деятельность С.-Б. Арсанова началась в 1924 году. Писал он на русском языке. В газетах «Советский Юг» и «Известия9raquo; печатались его рассказы и небольшие статьи.
В 1930 году журнал «Революция и горец» публикует главы из его романа «Два поколения», повествующие о формировании новых мировоззрений и взглядов горца. В 1931 году роман был издан на чеченском языке.
С 1933 пo 1935 год работает на Калыме. В 1935 году Арсанов приезжает в Чечню и возглавляет Чечено-Ингушский научно-исследовательский институт языка, истории и литературы. На этой должности он оставался до октября 1937 года.
В сороковых и пятидесятых годах С.-Б. Арсанов работал в системе народного образования Казахской ССР.
С 1957 по 1959 год С.-Б. Арсанов – председатель Оргкомитета, а затем председатель Союза писателей ЧИАССР. В марте 1959 года писатель ушел на пенсию.
В 1956 году в городе Алма-Ате в Казахском государственном издательстве вышел роман С.-Б. Арсанова «Когда познается дружба». Это был вообще первый роман в чечено-ингушской литературе. Он охватывает большой исторический период, который известен как период наиболее интенсивного революционизирования народных масс России. Такой замысел требовал от писателя длительной работы над произведением. Первые отрывки будущего романа – «Аул и люди», «За невестой», «Земли ему» – появились в печати еще в 1930 году. Впоследствии, прежде чем войти в роман, они претерпят значительную редакцию.

ГIиллакх
Урокан 1алашо:
Адамашна юккъехь лела оьзда г1иллакхаш довзийтар, уьш дийцар.
Стеган дег1аца йолу унахц1еналла д1аяьлча,   цуьнан оьздангаллин гайтам бу духар ,цунах дешархой кхетор.
Вайн дайша лардина оьзда г1иллакхаш дийцина ца 1аш   уьш ларда дезарх кхетош-кхиор.
Урокан г1ирс:
1.Закриева Пет1аматан байташ, афоризмаш т1ехь йолу сборник (гулам);
2. Журнал «Орга», «Вайнах»;
3.«Даймохк» ц1е йолу газета т1ера г1иллакхах лаьцна статья.
Урок д1аяхьар.
Хьехархо:
Хууш ма-хиллара, адам Дала  х1окху лаьтта, шен векал дина, дерриге 1аламна дола дан даийтина ду. Цундела адам кхечу 1аламах схьакъастош Дала цунна белла кхетам, вуон а, дика а къасто хьекъал. Иштта, адамашна юкъахь бен хила йиш йоцчу оьздангаллех болу кхетам а белла вайна Дала. Иза Къинхетаме волчу Аллах1а вайх бина.
Нохчийн г1иллакх – оьздангаллин г1ала замано йохор яц, нагахь вайх х1ораммо а иза 1алашъяхь, шен леларца, вистхиларца, дечу г1уллакхца. Иза лаьттар ю, нохчийн къам мел деха.
Г1иллакх-иза адамашавовшашца
Лелочу юкъаметтигийн, гергарлонийн кепаш, куьцаш дозанаш ду. Ткъа уьш «оьздангалла» бохучу кхетаман, чулацаман цхьа дакъа ду. Цул сов, оьздангалла ДАЛЛА ечу 1амалца, гонахьарчу 1аламца, шен дег1аца, дагца, ойланца стаг ц1ена хилар ду.
Оьздангалла дуьхьалд1а х1ора стеган леларехь, амалашкахь гучуяьлла ца 1аш, цуьнан сица, синкхетамца хила езаш ю.
« Г1иллакх ялсаманерасхьадеъна», ялсаманедухадерза
дезаш а ду, ша лелочу нахаца цхьаьна»
Г1иллакх – динан ах ду.
(Г1иллакх довзийтарх а цатоьа,
нагахь и лелош ца хилча)
Г1иллакх бохучудашошеначулоцудешнашдаладе…
(адамалла,къинхетам,комаьршалла,майралла,къонахалла,доттаг1алла,хьаша т1еэцар,яхь,декхар,эхь-бехк,доьзал а,бераш а кхетош-кхиор,нийсо,собар)
Т1аккха г1иллакхехь лаьцна ша кечйина доклад д1айоьшур ю вайн Бидаева Хьавас:
Стеган оьздангаллацоша-шецалелочу г1иллакхашна т1ера д1айолало. Иза угар хьалха шен дог-ойла, т1аккха цуьнга хьаьжжина шеен юьхь-сибат а, дег1 а ц1ена латторду. Кхузахь стеган чулацаман а, куьцан а цхьаалла хила еза. Нагахь стаг коьрта шен дог-ойла, шен г1уллакхаш ду, ткъа шеен духар, сурт -сибат муха хилча а мегар ду аьлла лелахь, цуьнан оьздангалла кхочуш ца хуьлу, цуьнан чулацам куьцаца шалха болу. Стеган оьзда массо х1ума а хила деза – ойла а, духар а, г1иллакхаш а. Мел хаза духар дуьйхина и велахь а, г1уллакхаш цхьана а хоршахь доцуш, шена луъург лелориг а оьздангаллина юххе ца вахна. Кхузахь а го куьцан а, чулацаман а цхьаьна ца дар.
Стага угар хьалха шен дег1 ц1ена лело деза. «Ц1еналла – ах дин ду», – аьлла Делан Элчас, Делера Салам-Маршалла Хуьлда Цунна. Ткъа боккъал а Делах а тешаш, дин лелош волу стаг унахц1ена ца хила йиш яц. Х1унда аьлча, дино т1едожош ду стагана билггал йолчу хенахь хих валар, лийчар, юьхь-куьг а, пхьаьрсаш а, когаш а дийнахь масийттазза дилар т1едужу ламаз деш волчунна. Ткъа ламаз динан шолг1а б1ог1ам бу (шах1адат далор д1адаьлча), цуьнца цхьаьна стеган оьздангаллин, ц1еналлин бух а бу. Цкъа делахь, дийнахь пхоьазза Далла дуьхьал х1оттаро стаг цхьана билггалчу оьздангаллин кепехь латта во, цуьнан дог-ойла ц1ан йо, иза къинойх лар во. Шолг1а делахь, шен дег1 а, бедар а ц1ена латтор т1е а дожадо цунна.
Делан Элчас, Делера Салам-Маршалла Хуьлда Цунна, аьлла: «Шуна хьалхахула охьадоьдуш хи хилча, цучохь шу дийнахь пхоьазза луьйчуш хилча, шуна т1ехь мода хила йиш ярий? – Иштта адам къинойх ц1андеш ду ламаз а».
Юьхь-сибат хьахийнначуьра аьлча, нохчийн боьршачу наха маж лелош, ца лелош, иштта мекхаш лелош а, ца лелош а хилла. Амма боьршачу наха корта уьрсаца бошуш хилла, иза бусалба дино т1едожош доццушехьа.
Стеган дег1аца йолу унахц1еналла д1аяьлча, цуьнан оьздангаллин гайтам бу духар. Уггар хьалха билгалдаккха деза: нохчаша, къаьсттина боьршачу наха, дукха къегинчу (ц1ен, можа, и. д1. кх. а) басахь йолу х1умнаш лелош ца хилла. духар таь1начу, цхьана басахь долчу к1аденах деш хилла (1аьржа, ал, сира).
Духар угар хьалха д1адолало коьрта туьллучу х1уманна т1ера. Корта 1уьйра аравалар магош ца хилла, зудчунна хьовха, боьршачу стагана а. И г1иллакх ширчу заманахь дуьйна схьадог1уш ду, шен к1орггера маь1на а ду цуьнан. Ширчу заманахь коьртахь х1ума лело бакъо ца хила шен схьавалар оьзда, ц1ена доцчу стеган. Нагахь шийлачу заманахь цо коьрта х1ума тиллинехь а, оьзда стаг вог1уш гича, коьртара х1ума д1айоккхуш хила цо (оьрсийн г1иллакх).
«Коьртара куй а баьккхина, дехар дина», – олуш ду вайнехан. Иза гуттар а ч1ог1а дина дехар ду. Цо гойту, мел деза х1ума хила боьршачу стага коьртара х1ума д1аяккхар. Нагахь нуьцкъах цхьамма кхечуьнан коьртара х1ума яьккхинехь – и доккха эхь а, зулам а хилла. Ткъа шен лаамехь, дехар деш стага коьртара куй баккхар – иза шеен бехкана къера хилар ду, оцу дехарна, цхьа а аьтто белахь, жоп дала дезар а ду.
Ткъа зудчо, дехар деш, коьртара х1ума яккхар кхин а деза хилла. Хийла кечделла зулам сецна, хийла шаьлта баттайиллийтина зудчо довхошна юкъа кхоьссинчу йовлакхо.
Вовшашна чухьаьвдда, оьг1азалло б1арзбина нах, коьртара х1ума яьккхина зуда гича, кхид1а дов ца деш, совцаран маь1на ишттаду: зудчо коьртара йовлакх даккхар тамашийна, доккха х1ума ду, иза цхьа йоккха киртиг т1е ца х1оьттича дан йиш йолуш а дац; цундела и зуда оццул ч1ог1а холча а х1оттийна, шаьш лелориг ма-ледара х1ума ду олий, совцуш хилла уьш, цуьнга йовлакх сихха д1атиллийта, х1унда аьлча, зуда коьрта 1уьйра гича, стигал и ца дезалой, керчий, т1ек1елйолу боху.
«Ах стаг бедаро во», – бохучу кицано гойту нохчаша духарна т1е боккха тидам бохуьйтуш хилар. Иза т1еч1аг1до кхечу кицано а: «духаре хьажжий, т1е а эца, хьекъале хьажжий, новкъа а ваккха».
Нохчийн боьршачу наха коьрта туьллуш лело куй масех тайпана хилла: холхазан куй – вуонехь, диканехь туьллуш лелош берг; кхакханан – болх беш я кертахь, вог1уш-воьдуш лелош; б1ег1аган куй – аьхка мангал хьокхуш я кхин тайпа болх беш.
Т1еюьйхина вета-туьдарг долу коч а, шуьйра ког болу хеча а лелош хилла боьршачу наха. Кучан ветанаш дерриш а д1атосуш хилла, лаг къовлуш, цу т1е духуш бустамаш болу чоа а хилла. Шийлачу хенахь т1екхуллуш башлакх а, верта а хилла, иштта кхакханан кетар а. Когахь – наь1армачаш, маьхьсеш, пезагаш (т1аьхьуо – царна т1ехула юху калош), эткаш, к1архаш лелош хилла.
Боьршачу нехан духаран коьрта билгало – иза дег1ана кхоччучу барамехь хьулам беш, парг1ат а, хене (арахь шийла я йовха хиларе) хьаьжжина а, къорза я т1ех къегина йоцуш а хилар.
Духарехь ша тайпана маь1на лелош хилла доьхкано а. Пхийтта шо кхаьчча йоьхкуш хилла юкъ. Иза стаг бераллера валаран, цунна т1е баккхийчеран дукъ дожаран, вуонна а, диканна а д1ах1отта кийча хиларан билгало ю. Стаг къанвелча (цуьнан билггала йолу хан яц, иза х1орамма а ша билгалйоккхушена – шенмогашалле а, лааме а хьаьжжина), юкъ д1айостуш хилла. Кхид1а т1амна а, девнна а стагвацшабохургдуиза.
ХЬЕХАРХО:
Дела реза хуьлдахьуна, Хьава!Стеган дег1аца йолу унахц1еналла д1аяьлча, цуьнаноьздангаллингайтамбу духар.
Цуьнцадоьзнацхьамасалдалорвай.
ХалкъаняздархочоАйдамировАбузарадуьйцура, цкъагIалаваханчуьра,
гучувалашааьлла, МамакаевМохьмадволчуваханерашабохуш.
Шецаисс-иттшокхаьчнашенйоI а яра. НеIеллавеънаМохьмад, аьхка
xIycaмexьтIexйовхайолу дела, шенааттачудухарехь вара.
АммаоцуйоIахбIаьргкхетча, шацуннацагойтуш, кхинмогаш-паргIат
хаттардоцуш, дехьачу а вахна, шендухархийцинерацо;
шабоккъал а чIогIацхьанабоккхачугуламевоьдушсанна, кечвелла
схьавеънера. ЦецваьллачушегаМамакаевМохьмада эли, бохураАбузара,
мел жима елахь а, йоIбехкема ю, гIиллакх хила мадезацуьнцааьлла.
Иштташакечйина доклад д1айоьшур ю Мутиева Мархас:
Хуушма-хиллара, адамДала х1окху лаьтта, шеен векал дина, дерриге 1аламна дола дан даийтина ду. Цундела адам кхечу 1аламах схьакъастош Дала цунна бела кхетам, вуон а, дика а къасто хьекъал. Иштта, адамашна юкъахь бен хила йиш йоцчу оьздангаллех болу кхетам а бела вайна Дала. Иза Къинхетаме волчу Аллах1а вайх бина боккха къинхетам бу.
Массарел хьалха билгалдаккха деза г1иллакх, оьздангалла бохучу шина дешан маь1на. Г1иллакх – иза адамаша вовшашца лелочу юкъаметтигийн, гергарлонийн кепаш, куьцаш, дозанаш ду. Ткъа уьш «оьздангалла» бохучу кхетаман чулацаман цхьа дакъа ду. Цул сов, оьздангалла Дална ечу 1амалца, гонахьарчу 1аламца, шена дег1аца, дагца, ойланца стаг ц1ена хилар а ду. Оьздангалла, дуьххьалд1а, х1ора стеган леларехь, амалшкахь гучуяьлла ца 1аш, цуьнан сица, синкхетамца хила езаш а ю.
Стаг мел говза велахь а, мел дика велахь а,цуьнгара мел доккха хьуьнар даьллехь а, цунна т1ехь ду муьлхачу а кхечу стагана т1ехь долу декхарш, оьздангаллин бехкамаш.
Масала, нохчийн дахарера д1адаьлла, ала мегар ду, боьршачу стага коьртахь х1ума лелор. Ткъех шо хьалха цхьа жима стаг коьртахь х1ума йоцуш, эвла юккъе стена дуьйцу, шен к1ет1а а, хьешана дуьхьал а вер вацара. Иштта, наггахь бен нислуш дацара божарша коьртахь еха месаш лелор а. Тахана и г1иллакх цкъа а хила а ца хилча санна д1адаьлла. Бакъду, коьртахь х1ума йоцуш тезета-м ца боьлху нохчийн божарий х1инца а.
Муьлххачу стеган г1иллакхашка хьаьжжина мах хадабо. И тидам беш, вай тидаме ца оьцу цуьнан хьалхалера дика г1уллакхаш, говзалла. И дерриге а дайдеш, дагадо цхьана осалчу х1умано. Бакъду, г1иллакхаш довзийтарх а ца тоьа, нагахь уьш лелош ца хилча. Вайн къомах волу наггахь стаг хир вац вайн г1иллакхех коьрта дерш ца девзаш. Амма уьш дахарехьлелор г1еллуш ду де дийне мел дели, царахцхьадершд1адовлуш а ду.
Хьехархо:
Дела реза хуьлдахьуна,Марха!Г1иллакхо лайхэла вина, г1иллакх ца хилароэлах лай вина аьллавайдайша…
Ахь хьайна т1аьхьалонна ахча ларде, халкъана т1аьхьалонна дайн г1иллакх ларде.Иштта, и гlиллакхдуьйцуш, вайнкъоманиэсехьдисинацхьадийцарду.
ГоврахьвогlучуИсмайлин Дудина шенберацадуьхьалйогlуцхьа жима зуда,
и берохьа а диллина, букъ а берзийна, дlахIоьттина. Говраравоьссина Дуда,
оцуберaнатle а веъна, иза к1ант вуйла а хиъна,
цуннаюххе cовг1атнa шенворхIаззайолутапчаохьа а йиллина,
«Дала беркатедоьзалховойлакхунах, Даладукхавахавойлахlapa», – аьлла,
дlавахна.
Tlaккxa и гlиллакххIоттийнастаг мила ву а хиъна, оцужимчу к1ентан дас
Исмайлин Дудина cовг1атнa дин бигийтина.
Г1иллакхах лаьцна байт (Мунашева М..)
Доьналла, стогалла, яьхь, юьхь а санна,
Г1иллакх а хуьлушдацледара, вуон
Я ша д1а, шецасха мел гайтарх, хьанна
Мичахь и, я маца карийна к1уон?
Олуш ду: «Г1иллакхца аттадуваха,
Цунах д1атиллачун мах бац ши шай»,
Халонехьшаьшхиларх, ваймассоваха,
Г1иллакхах цабухушбеллавайн дай.
Шаделахь, ду г1иллакх, йистйоцушшорта,
Доцчунна «вуон», «к1езиг» – къастамца тов.
Осалву д1аалий, харцийтаворда –
Г1иллакх цадевзачо, муьлххаэхь лов.
Цуьнца бен хьанлерам, пусарцахилча,
«Вуон» дашцахуьттуш и, муха дайдер,
Сиймадацбехлушша, я ц1анлуш, дилча…
Г1иллакхах а ма де вай, х1ай нах, буобер!
Доьналла, стогалла, яьхь, юьхь а санна,
Г1иллакх а хуьлушдацледара, вуон.
Я ша д1а, шецасхьа мел гайтарх, хьанна
Мичахь и я маца карийна к1уон?
Классный час:
Г1иллакх дезаш волчунна
и генахьдац.
8 «а»классан  куьгалхо:Джамалдинова Л.Х.
Х1инца шун г1иллакхех долу хаарштоллурвай.
Хаттарш.
Х1ун олу?
Зуда ялийна меттиг хилча х1ун олу? -(Дала беркате т1аьхье йойла! )
К1ант вича х1ун олу? – ( Дала беркате доьзалхо войла! Т1аьхье беркате йойла!
Ц1ена бедар юьйхина хилча а, эцча а? – ( Г1оза лелайойла! )
Керлачу ц1а чу ваьллачуьнга?- ( Х1усамаш Дала беркате йойла,чохь иман, беркат мА эша дойла, ирсе г1уоза дахар хуьлда!)
Цхьа бохам хиллачуьнга х1ун олу?- ( Эзар балех хьалха волийла.Дала диканца меттах1оттадойла хила зен.)
а)Адамийн дика амалшмуьлхарниш ю.
Лерам, собар, комаьршалла, майралла, къинхетам, эхь-бехк, тешам, дошлардар)яхьйолушхилар.
Адамийн вон амалш муьлхарниш ю?  Хан 1мин.
Тешнабехк, ямартло, харцлер, мотт тохар, къола дар, писалла, хабар дукха дийцар, шена т1ехь доцург дийцар, сихалла, къизалла, мало яр, куралла.
1.  Г1иллакх-оьздангаллах лаьцна кицанаш далор. Хан 1мин.
а) Болх бечу кхаьчча-болх бе, юучу кхаьчча-яа.
аь) Воккхах волчунна хьо жимах вацахь, жимохчунна воккхах а хир вац хьо.
б) Г1иллакх дезаш волчунна и генахь дац аьлла.
в) Дикачу г1иллакхо лех эла вина, вочу амало элах лай вина.
г) Стеган мах ша хадийнарг бу.
г1) Шена во диначунна дика динарг, шен мостаг1чуьнан ч1ир эцнарг ву.
д) Генара хиларх, тешаме доттаг1, б1ов санна ч1ог1а ву.
Х1етал-металш.
1.  Дуьнен чохь цкъа а ца леш ерг?
Дикалла.
2.  Барзо шен кан хийцарх, ца хуьйцуш ерг х1ун ю?
Амал.
3.  Нанас шен берана комаьрша кховдошъерг х1ун ю?
Йовхо.
4.  Гергарлонан бух хилла лаьтташъерг  х1ун ю?
Марзо.
5.  Муьлхачу а адамехь ца хилча йиш йоцург х1ун ю?
Адамалла.
6.  Кицанахь сарралц бен лаьтташ яц бохуш, юьйцург х1ун ю?
Хазалла.
7.  Адаман г1иллакхехь тоьллачух цхьа г1иллакх х1ун ду?
Комаьршалла.
8.  Цхьана а садолчу а, садоцчу а х1уманца  адамна Дала лело бакъо цаелларг х1ун ю?
Ачо(хьаг1, гамо).
9.  Муьлххачу а къийсамехь уггаре а дика герз муьлха ду?
Хьекъал.
10.Шинна а тобанна: 1ар-вахар мичахь тоьлу хуур ду шуна,аша д1алечкъина дош схьалехча.
Схьалахахь д1алечкъина дош.
Даймахкахь.
-Х1инца вай къовсадалар кхин д1а хьур ду.
Аса х1ора тобанна хаттарш лур ду, аша  жоьпаш  дала деза.
Хаттар:Чу-араволуш хьалхе хьаьнга яла еза?
Жоп:    Чу-араволушхьалхевоккхачуьнга а,заь1апчуьнга а д1аяла еза.
Хаттар:    Хьошалг1ахь шена хьалха йиллина юург  буха а ца юьтуш яа еза,я мела а буха йита еза?
Жоп:   Жимма буха йита еза.ша вуззалц йиъна хиларан маь1на ду цуьнан.
-Суна ч1ог1а  дика хета шуна иштта дика хууш. Дала и хаарш  берашна  хьеха кхин а к1орггера  хаа  пурба лойла вайна.
БЕРАШ –урддуаьхна, х1у таса сихло.
Д1адехь вай дика х1у – хьекъар ду ялта.
Амма вай д1атасахь г1овтур ю яраш,
Цхьанна а ца оьшу ба1 хьекъа тарло.
Ткъа д1адийнарг  т1едалаза дуьсур дац.
Хьаша  вар  а,  т1еэцар  а массо  хенахь  деза  г1уллакх  лерина  вайнаха. Хьешана  не1  къовлар,  цуьнан
хьашташка  ца  хьажар доккха  эхь  лоруш хилла.   Хьаша-да    т1еэцарна  доьзна  нохчийн  цхьадолу  г1иллакхаш билгалдохур  вай.
1. Вевзаш  вара,  вацара  ца  бохуш, хене  ца  хьожуш,  т1еоьцуш  ду  хьаша.
«Вевзаш  вацарх,  ломахь  наха  даима  оьцу  Хьаша  т1е» (А.Сулейманов).
Кхин  ца  масал  а  далор  вай:
-«Ассаламу 1алайкум!  Хьаша  т1еоьций  аша?  –  Ва  1алайкум вассалам! Йокъанах  дог1анна  санна,  т1ера  ду-кха  тхо  хьешана, – жоп  делира лекхачу  дег1ахь  волчу  стага:
– Тхо  ч1ирхой ду.  Сан  ц1е  Хасболат  ю. Ткъа  х1ара  сан  к1ант  ву, Шахьби. Буьйса  яккха  меттиг  езара  тхуна.- Марша  вог1ийла  хьо! Чоьхьавала.  Хьайн   ц1а  веана  хьо»;
Хьаша-да воьссинехькерта..
Дин парг1атбаьккхича хьешан,
Шен к1анте аьллера дас:
– Г1иллакхах ца духуш вешан
Чекхдовлар дехар до ас.
Хьаша-да воьссинехь керта,
Вайнаха ца ч1аьг1на ков.
Цуьнца ду исс имий-беркат,
Цхьа марзо хиларал сов.
Цкъа жимчохь хезнера суна,
К1иллошна ца лепа малх.
Стаг хилар коьрта ду хьуна,
Стаг воцчохь совцуш бац нах.
Т1еоьцуш генара хьаша
Вай лардахь, хир ду вайн сий.
Доккха шун хоттор ду бешахь,
Шортта ду сискал-туьхий.
Хьаша-да воьссинехь керта,
Вайнаха ца ч1аьг1на ков.
Цуьнцадуиссимий-беркат,
Цхьамарзохиларал сов…
***
«Цу  кхерчачу  ц1арочул  а
хьаша  вохвеш, йовхо  луш,
Ю вайнехан  комаьршалла,
ду  вайнехан  оьзда  дош !»
Нохчийнзабарш
1. ЧОЬХЬАРА НАХ
Цхьастагшенстунцахойболчуваханахилла. Ламаз хан т1е макхаьччинехь, маьнги т1е ламаз дан х1оьттина иза. Цухенахь ц1енкъа юккъетекх а диллина, бод хьакхош, юучу х1умана г1айг1а бешстуннанахилла.
– Оллох1у акбар, – аьлла, охьатаь1аш воллунуц, пенах д1а а кхетта, гал а ваьлла, ц1енкъарчу текха чу кхетта.
Т1аккха сиххахьала а г1аьттина, шендукха юьхь1аьржа х1оьттиначу невцоэлирабохустуннене:
– Дика ду-кха х1оккхехь хийра нах цахилла.
2. АМАЛ
Йоккхачу Атаг1ара пондарлокхучу Г1ачас ткъецхьаъ зуда ялийнахилла. Т1аьххьара шаткъе цхьаллаг1а зуда ялийчацоаьллашензудчуьнга:
– Со зуда атта д1айог1ийтуш вухьуна, ас аьлларгделахь. Вайгахьешийбаьхкича, со хьайгахьаьжча, царнаюург яла езийлахаалахь.
Дикка ла а доьг1на, зудчоаьлла:
– Ас корта ластийча, ас лурйоцийлахаалахь.
3. ИРС Я1 ХЬАН!
Шайнйишаловзаргахьхелхаюьйлушбехк а лаьцна, юьстахваьллалаьтташхиллацуьнан ши ваша.
Цхьа хан яьлча, т1евеанчу жимачукъонахчоаьлла:
– Иза-м д1аяла а цакхета. Евзийшуна и? – аьлла.
-Ирс я1 хьан, – аьллавежарехцхьамма, – и йовза-х цаевзийхьуна.
4. ДОГЦ1ЕНАЛЛА
Цхьастагхиллабазарахьеттбохкавахана. Цхьаммо т1евеана, хаьттинакхуьнга.
-XIapaетт дег1ана ма жима бухьан?
– Дег1ана белахь а, ханна-м бац хьунаxlapa жима.
– Ой, шура мел локхо, шина-кхаа литре йолий?
– Йолу, ахьагурралцоьзча-м.
– Ткъа базара х1унда балийнаахьаxlapa?
– Вуо болу дела балийна-кх, – аьлла, жопделлаеттболчо.
5. ЮЬХЬ1АЬРЖО
Цхьананесошенмарвешина “Къонах” аьлла ц1е тиллинахилла. Маццацкъатуьканаяханчохь, шенмарвешах тар а велла, цхьанастагана т1аьхьа хьаьддайоьдушхилла и зуда:
-Ва, Къонах, – бохуш, мохь а бетташ.
Цунна т1аьхьакхиъча, изакхинстагхилархкхетча:
– Вай дела, хьо-м къонахмавац, – аьлла.
Вукхохаьттина, вуоха а воьхна:
– Со къонахвоцийлахьуна муха хии?
Зудчожопделла:
– Юьхьдуьхьалхьаьжча, хиира-кх, – аьлла.
6. ДАКЪАЗАЛЛА
Майрахилласай-бодийкъасталебалхавахавезаш. Хьала а г1аьттина, шен зуда меттахъяьккхинацо.
– Ас х1ума т1е юххушехь, суна чай дохдехьа. – аьлла.
Шеннабархацаялалучузудчо, axl-yxl а дина:
– Эццахьайнаергкхалла а кхаллий, д1аг1охьа, – аьлла.
Т1аккха, сарахь ц1а вог1уш мукъана а шенаяайовха х1ума хилийталахь, мачаш ц1ан а елахьаьлла, шенаергкхалла а кхаьллина, шенбалха д1авадана xlapa.
Сарахьмац а велла, г1ел а велла, ц1а вог1уш волу ц1ийнада, не1 схьа а йиллина, чу ваьлла.
Кхуобалхавоьдушяьржжийначохьлаьтташ пхьег1аш а, кхуоохьайиллиначохьлаьтташ ши мача а хилла. Пеша т1ехь т1ек1ел кхийссинчохьлаьтташяйнаш а хилла. Чухула д1айсхьай а хьаьжна, дог доьжначу ц1ийнадас шашега: “Нана яла хьодуьненан”, – аьлла, г1аравала а ца х1уттуш, лохха “г1ам-г1им” дина, и тосаделлачузудчокхуьнгасхьамохьбаийтинадехьачохьйижинайолчу:
-Хьо х1ун дешвуцучохь, шабар-шибардеш, х1инца а ваханавалазавухьо? – аьлла.
7. ХАЛА ХЕТТЕХЬ-М…
Юьртахь жима стагкхелхинатезетхилла. И тезет д1айирзина цхьа хан яьллачухенахь, цуюьртарацхьастагваханахиллакхелхинчужимачу стеган нахе кадамбан. Царехуггаревоккхахвергкхайкхина ара а ваьккхина, цуьнгакадамбинахиллацо:
-Мукъавоцушвиснера со шунагучу ваза. Вайнницкъкхаьчнехьарашуна и бохамхуьлуьйтур а бацара, ч1ог1а хала а хийти и шунвешин к1ант кхелхина, – аьлла.
Xlapaкадамбинаваьлча, кхелхинчужимчу стеган девашасаьллера:
-Вай, и кхинхьан дай-вашийвийна-м цалелара и кхелхича, хьуна хала цахета…
8. МОЛЛИН CATИЙСАМ
Моллахилласуьлхьанашхьийзош, багахь “лаилах1-иллалах1” бохуш, шабар-шибар а деш, коре а хиъна, 1аш. Т1ехйолуш цхьа хаза йо1 гинакхунна. Цулт1аьхьа:
-Девисахьан, дависахьан, – бохуш, ша х1ун леладо а цахууш, суьлхьанашхьийзонволавеллаиза.
9. ХИЛЛАРГ ХОВШ ВОЛУ “ШАЙХ”
Шайхвушабохушлелашхиллацхьастаг.
-Делахькханахиндергдийцал, – аьлла, дехардинацуьнгацхьамма.
– Лама дуьйцурдуша. – аьлла, “шайх” вушабохучо.
10. ХАН ЙОЦУШ БЕАНА МАРХИН БУТТ
Мархинбаттахьмарханашкхобушабохуш, лелашхиллацхьастаг. Шензудчуннахьалхамоттарг1анаш а лелош, къайлахцигаьркаузушхиллацо, шайн к1ет1арчу г1одмийн такхорах а вулий.
Цхьанадийнахьшайнтакхорах к1ур оьхушгиназудчунна. Ц1е яьлламоьттуш, хьаьдда т1еяханчу кхуннашенмайрагина, такхорах а воьлла, к1ур беш. Йоьхначузудчоаьлла:
-Вай, елла яла со!
Т1аккха майрачоаьлла:
– Ма яла хьо-м елла, хан йоцуш т1ебеана xlapaмархинбутт бала-кхабелла.
11. МАРХИН БУТТ
Цхьа ши стагхиллацхьаццахабаршдуьйцушлаьтташ. Цхьаммааьлла:
– Борз санна т1ебог1уш мархибутт а бувайна…
Вукхоаьлла:
– Баг1ахь, дера бувайохьа а таь1на, т1ехбалийтур.
12. ВОН ЗАБАР
Цхьастагвеллааьлла, кеп х1оттийна, цунна каш а даьккхина, марчо а хьарчинна, коша а виллина, накъосташа 1усмане аьлла.
-XIapaахьтховсаларванвеза, таханалатта т1ехьакха цамагадинавайна.
1усман резахилла
Каш лардеш 1усман 1аш буьйсаюкъал т1ехъяьлла 1усман кхеродагахькошахьвергметтаххьеволавелла.
– Хьодакъаделахь, дакъасанна 1илла, дацахь аса дийрдухьох, – аьлла 1усмана.
1амийнарг   т1еч1аг1дар:
Стеган оьздамассо а х1ума хиладеза-ойла а,
духар а, г1иллакхаш а.
Жам1 дар:
– Дийцакхуурокехьвайнакерла х1ун хиъна?
– Дийцашайнахазахеташ долу г1иллакхаш.
Ц1ахь банболх:
– дагахь 1амо байташ (г1иллакхех лаьцна),
– «Г1иллакх» ц1е йолустихотворенидагахь 1амо.
Шайнкхерч муха хила луур дара шуна?Гайта у т1ехь…
Дерзор:
Нохчийн г1иллакх-оьздангалла,вастдалошаьлча,цхьалекха б1ов ю. Вайнкъоман х1ора а чкъуроцхьаццакхеригбуьллушйоьттина,лакхаяьккхина. Цундела х1ора нохчочундекхарду и б1ов 1алашъяр.иза кхин а лакхаяккхарехьдакъалацар. Нохчийн г1иллакх-оьздангаллин г1ала замано а йохоряц,нагахьвайх х1орамма а иза 1алашъяхь.шен леларца,вистхиларца.дечу г1уллакхца. Изалаьттарю,нохчийнкъам мел деха.»

1. Дружба для къонаха священна. Ради дружбы къонах готов на любые жертвы. Настоящего друга он любит как брата, уважает как отца и почитает как дорогого гостя. Защищая своего друга, къонах не щадит своей жизни. Он в равной степени познается и в дружбе, и во вражде. Доттагалла къонахчунна деза а, сийлахь а ду. Доттаг1 алла ч1 аг1 дархьама, къонахчо шена мел доккха а зен хуьлуйтург ду. Тешаме, бакъ волу доттаг1 къонахчунна шен ваша санна веза, шен да санна и лору, хьешан санна цуьнан сий до. Къонах доттаг1 чуна тешаме а, цунна г1 о деш а хила веза. Къонахчо шен доттаг1 зенах-зуламах ларвархьама шен СА а, я дег1 а кхоор дац. 2. Великодушие – это мера отношения къонаха к врагу. На войне къонах должен соблюдать меру дозволенного по отношению к врагу, не давать воли чувству гнева и озлобления. Къонахчо мостаг1 чунна а харцо йийр яц, тешнабехк а бийр бац. Т1 амехь къонахчо лардан деза мостаг1 чуьннца ницкъан барамал т1 ех дерг. Шен оьздангаллица, дераллица къизалла яр къонахчун амалца дог1 уш дац. 3. Къонах не должен применять оружие против безоружного врага. Тяжело раненному врагу он обязан оказать посильную помощь так же, как сделал бы это для любого человека. Къонахчун герз тоха бакъо яц карахь герз доцчу мостаг1 чунна. Яккхий чевнаш хиллачу мостаг1 чунна г1 о декхарийлахь ву къонах, муьлххачу а стагана санна. 4. Къонах проявляет по отношению к побежденному врагу благородство и милосердие Он предпочитает вражду с благородным врагом дружбе с ненадежным другом, так поступали наши предки. Шен эшначу мостаг1 чуьннца къинхетаме а, г1 иллакхе а хила веза къонах. Тешам боцчу доттаг1 чуьнца гергарло лелочул, тешам болчу нахаца мостаг1 алла тасадалар г1 олехь лерина вайн дайша. 5. Къонах повозможности избегает поединка с более слабым противником, так как любой исход такого боя не прибавит ему славы, но может уронить его имя. Если же поединок неизбежен, то он должен дать противнику возможность выбрать оружие, и быть снисходительным к нему. Къонах шел г1 аддайначунна лата дуьхьал х1 оттарх ларвала веза. Х1 унда аьлча, иза цо эшийча, цунна т1 ехь цо толам баьккхийча, къонахчун сий лакхадер дац, мелхо а толам эхье боьрзур бу. Нагахь санна дуьхь-дуьхьал х1 оьттина латар т1 едожахь, къонахчо шен дуьхьал х1 оьттинчуьнга герз шегга харжийта деза. 6. Къонах не должен уклоняться от боя с сильным противником. Но он всегда предпочитает мир войне, если такое возможно без ущерба интересам народа, его чести и личному достоинству. Шех лата дьхьал х1 оьттинарг, шегахьчул т1 ех ницкъ болуш велахь, юхавала мегард дац къонахчунна. Къонахчо т1 амал машар г1 олехь лерина, нагахь санна шен къомана, халкъана эшам болуш, къоман сий дойуш и машар бацахь.

Нохчийн г1иллакх – оьздангаллин г1ала замано йохор яц, нагахь вайх х1ораммо а иза 1алашъяхь, шен леларца, вистхиларца, дечу г1уллакхца. Иза лаьттар ю, нохчийн къам мел деха.
ШУН
Тахана вайна юккъехь долчу к1ез-мезигчу х1уманах цхьа доккха бахьана а дой, шайлахь дийца а доладой, вовшашна кхиссарш-1иттарш ян зударий буьйлабелча, «ва нах, ма доккха х1ума деана-кх кхарна юккъе», олий вуьсу.
Д1ат1аьхьакхиъча, механ тай диллал а бахьана ца хуьлу девнан.
Амма г1уллакх цхьана кепе дерзийча, вовшашна шаьш ечу восах уьш кхеташ хилча, яппарш ян царна бахьана дуьсур дацара аьлла хета. Цкъа-делахь, чу вог1-вог1ург шуьне вог1у моьтту царна. Иза иштта дац. Нах шуьне кхойкку цхьа ондда бахьана даьлча: дуккха а шерашкахь ц1ера ваьлла лелла, я набахтехь хан яьккхина стаг ц1авеъча, кхин оцу кепара дерг нисделча.
Вуьшта чувеанчу стагана хьалха пхьорх1оттадо. Иза хууш хилча х1усамнаношна а, туьха-сискалх кхеташ волчунна а хуур ду, ша муха хила вог1у.
Вайна, къаьсттина зударшна, дицделла дог1у хьеший чу ма-кхеччинехь, салам-маршалла а хаьттина, юьхь-куьг дилинчул т1аьхьа: « Цкъачунна са теде, яах1ума х1инцца йина йолуьйтур ю», аьлла, царна хьалха хий, туьхий, шозза-кхузза кхаллал «сискаллий» йилла езаш хилар. Чу кхаьчначара некъахь мел хан текхна, уьш кхачанах кхетаза мел хан яьлла ма ца хаьа. Йижарий! Дала кхоллина цхьа а тайпана эхь т1едог1у долчех дац шуна иза, вайн наноша лелийна и г1иллакх.
Олуш ду вайн «мацвеллачо – мазца юу», иза эрна аьлла дац. Мацвеллачун собар мел деха ду хьажа а ца г1ерташ, йолуш ерг хьалха йилла. Таханлерчу дийнахь шун х1оттон, иза кечдан масийтта кеп хаа езаш хьал нисделла вайна: 1аьрбийн, шведийн, японийн, нохчийн. Дуьйцург кхачанах лаьцна дац, шун д1адахьаран кеп ю. Вай т1елаьцна яьллачех лара мегар ду аьлла хетта суна, оьрсашкахула вайна юккъехь яьржина йолу Европан къаьмнийн кеп: урс – хьалхарчу бошхепана аьтту аг1ор диллар, аьрру аг1ор – 1айг, м1ара биллар.
– Чу нах бог1ур бу аьлла, шайга доьзалан дас хьалхе хаам ца бинера, юьхь1аьржа х1иттийна цо шаьш, – бохуш, безабеш дукхе-дукха х1усамнаной гина вайна. Нохчийн вадца (основа) шуна т1ехь дерг – чувог1ург доггаха т1елацар а, йолуш йолчух тоам а бина, ерг хьалха йиллар ду-кха. Важадерг ц1ийндена т1е ма дужу. Вайн дайшкара схьадог1учо шуна т1едожийна дукъ – елаелла-екхаелла, чувеанчунна юха а ван дог дог1ур долчу кепара лелар ду. «Гайт1ингаран» г1уллакх хьалха а даьккхина лелаш верг, чу ца лестор бен молха дац. Шена хьалхара «хьаьвда» лах ма-деллинехь, хондаргаш шаьш совцу. Нохчашна хьалха заманахь урс-м1ара х1ун ю хууш ца хилла бохурш эрначу хабарех ду. И дерриге а каг ца до ткъа, йо1ах муха ц1ийна-нана хир ю хаархьама, цо текх ц1ена лелоре а, к1ентан цесте (орсаша подкинжальный ножик олу цунах, г1алг1аша–мукх) хьожуш хиларо. Куьйгашца х1ума яа вай Шемалан халачу заманахь бен дуьйладелла дац.
Иза бакъдеш ду вайна юккьера цхьацца долу кхин х1уманаш а. Масала, цастар доккхуш юу х1ума т1омехьара йолош ю, хорбаз хуьлда иза я паста. Наьрс, сийна хох, саьрамсекх шегахьа з1ийдиг йолуш берзийна бацара аьлла, шаьш царах ца кхеташ, шун т1ера хьалаг1евттина нах суна х1инца бевзаш бу. Бепиг (булка) охьадилларан а ю шен цхьа нисйина кеп. Дилла дезачу кепара дерзийна дацахь, ша мел меца хиларх схьаоьцур дац оьздачу стага. Цастаран букъ болу аг1о стагана т1е а ерзайой, дуьллу бепиг охьа. Хьахийначара а, хьахоза дисанчара а гойту шуьне хаар а, цигахь лела ма-везза лелар а, доккха маь1на долуш хилла хилар.
Урс, 1айг, м1ара лаца деза бохучунна гонах хезаш дукха къамелаш ду. «Нагахь уллехь волчунна цунах новкъарло ца хилахь, хьайна аьтто болчу кепара лаца», – ала дог1у.
К1езиг лелаш дац чай доттарца доьзна хабарш а. Иза вайна юккъедаьлла дукха хан яцахь а, цуьнца доьзна а цхьацца некъаш х1иттина. Масала, бошхепана чохь т1уналла йолуш чай далар, х1усамненан оьзда цахилар лору, кхетамна гомха хилар а го. Духе кхиа воьлча, стака схьаоьцуш, цу т1ера т1адамаш оьгу. Шуьнехь нисвеллачун оьздангалла лахара хилар гойту, шена хьалха йиллинарг куьйра йолуш санна, стакан чу 1айг хьийзо волаваларо.
Шунна гонах д1анисдалар кхочушдан хала г1уллакх хуьлий д1ах1утту вайлахь. Хьалха вай бийцинчу, лара безаш болчу наха, вовшашца ца туьгуш, цхьа сахьт хан йойу. Цул ошуш дерг – г1иллакх леладо шаьш бохуш, шайна хьалха кхача биллича, охьахевшинчара вовшашна хьалхара бошхепаш д1асатеттар ду. Гонаха хьийзачеран х1оранна а т1екхача аьтто боцуш меттиг нисъелча, лахара дуьйна вовшийн кар-кара луш, стоьлан баьрчехьа д1акхачадо бошхепаш. Кхача хьалхий-т1аьхьий охьабилларан раг1 иштта хила йог1у: 1)тхьамда, 2) тхьамдина аьтту аг1ор хиъна волчунна, 3) т1аккха аьрру аг1ор 1ачунна, и д1. кх. а, цхьанаэшшара дехьа – сехьа кховдош, духе кхаччалц. Кхача – деза х1ума ду, иза д1асатеттар мегачарех ца лерина. Иза Ахьмадна я Мохьмадна буьллуш бац – иза меттиге х1оттош бу. Ткъа цига милла а нисвала тарло. Ишттачу метте кхаьчча, вай хьалалелхий, шен-шен меттиг т1евеанчунна д1аяла г1урту массо а. Г1араваьлла Турпал-1ела велахь а, бухарнаш кхузза кхачанах кхета кхиънехь, т1евеънарг, парг1ат йолчу меттиге охьа а хиъна, кхачанах кхета везаш ву.
Тахана шуьне нисвеллачунна 1аламат хала ду, кху чохь «хьаша мила ву, юьртахо мила ву, хийраниг, хийра воцург» къасто. Х1унда аьлча, тхьамдина уллера меттиг еза хеташ, хи т1е г1оьртина хьагделла бежнаш санна, цига г1ерташ берш дукха хуьлу. Иштта кеп ца х1оттийта, шуьна гонах нах охьаховшаран кеп йовза еза. Цунах къамел кхин цкъа а карла ца даьккхича дер дац: тхьамдина аьтту аг1ор хийр-хийраниг хьалха а хаош, д1анисбо хьеший. Т1аккха чоьхьаваьллачунна, хеттарш дан ца оьшуш, б1аьрг ма-туьххи, хуур ду ша хьалха-т1аьхьа хьанга х1ун ала деза, дан деза. Муьлххачу а кепан хьалхара 1алашо и ма ю. Х1усамда, нагахь охьалахлахь а, не1саг1ехь д1атарло.
Нагахь санна шуьна гонаха х1усамден ненахой, дехой цхьаьна нисбеллехь, хьалхарниш аьтту аг1ор ховшош ду, аьрру аг1о тайпана болчарна йог1уш ю. Ненаваша, деваша ву тхьамдина аьтту, аьрру аг1онаш йоькъург. Цигара д1а гергарло лахдаларе хьаьжжина, гергарло гена мел ду – меттиг баьрчехьа хуьлу (нийсса б1останехьа нисло – тезетахь, цунах – шен меттехь).
Юург-мерг хьалха йиллар а, д1аэцар а ду шен кеп йолуш. Оьшна (стоьлана) гонаха хьовза кегийрхошна аьтто болуш хьал нисделча, юург аьтту аг1орхула бен охьайилла йиш яц, ясъелла пхьег1а аьрру аг1орхула д1аоцу.
Шунна гонах гулбеллчарна т1ехь цхьа а декхар дац аьлла хеташ берш бац к1езиг. Яар, малар, шайна дага, бага а деънарг лелор доцург, важадерг дерриге а х1усамна кочахь ду моьтту царна. Шуне веанчо лелон дезарш, цунна хаа дезарш дукхе-дукха ду. Уьш шадерш а вай дийцина девр дац. Амма коьртачарах дерш хьахор ду. Уьш ду: шена улле нисвелачунна цхьана а кепара новкъарло ца яр; х1усаман дайшна а, чохь гулбеллачарна а товр доцург шех ца далийтар; чухула д1аса б1аргаш ца къерзор; б1аьрг т1ех1оьт-х1оьттинчу х1уманна т1екхача г1ерташ, шунна т1ехула т1аьрзенаш д1аса ца хьийзор; дуьйцург-олург хезачуьра а ваьлла, нойна чуиккхина херси санна, юучунна, голаш хьала бина, чу ца валар; цхьанна, т1аккха вукхунна лере оьхуш, шабарш ца дар; ша бохучунна, дуьйцучунна массеран а тидам т1ебахийта г1ерташ мохь ца беттар.
Сутарчу стагана (зудчунна), аьр вай, бепиган цастар а, шена хьалхарниг лулахочунчул мелла а эшна хеташ, схьадог1уш ду дуьне доладелчахьана а.
Оьзда стаг шуьнехь гуш хуьлу. Дагалаца Паскевичан шуьнехь Таймин Бийболатах А.С. Пушкина бина тидам. Оьзда стаг цхьанна а х1уманна т1ехь нахал къаста г1ерташ ца хуьлу, юучунна-молучунна чу ца волу, хабарна т1ехь а. «Цо яа юий-те?» – боху ойла кхоллайолуьйту цо шех.
Веза лоруш волчу хьешана уьстаг1 а боьй, корта, накха, аьтту пханар, (уьстаг1 дума болуш хиллехь) дума а , цунна хьалха буьллуш хилла. Хьешана хьалха юьллуш хилларг х1ун ю-м массарна а бохург санна, хууш дара. Амма уьш шена хаьлха дехкича, царех дезар муха дан деза хууш стаг к1езиг нисло. Коьртан аьтту аг1ор б1арг болччуьра, мочхалх йоккхий цетуху, аьтту б1аьрг-лерган юьхьигах а, меттан буьхьигах а х1ума йоккху. Нагахь санна цу юьртахь лоруш велахь, « кху юьртахь махкана везаш-вевзаш стаг а волуш, кху пхьорах веттаваллал веза ца хетта суна суо», – олий, шена хьалха диллина пхьор цига д1адахьар х1усаман дайшна т1едилла магош ду хьешана. Нагахь санна хьашас пханар даа дола а дина, охьадиллинехь – х1усамдена хаам бу иза хьаша д1авоьдучу хенахь цунна новкъа даккха д1адилла дезар. Вай-м хьовха, кавказхойн а вуо лоруш ду, коьртаца мочхал далар. Аьрру пханар а дац шуьнчу дуьллучех.
Хьаша вар а, т1еэцар а массо хенахь деза г1уллакх лерина вайнаха. Хьешана не1 къовлар, цуьнан хьашташка ца хьажар доккха эхь лоруш хилла. Хьаша-да т1еэцарна доьзна нохчийн цхьадолу г1иллакхаш билгалдохур вай.
1. Вевзаш вара, вацара ца бохуш, хене ца хьожуш, т1еоьцуш ду хьаша.
«Вевзаш вацарх, ломахь наха даима оьцу Хьаша т1е» (А.Сулейманов).
Кхин ца масал а далор вай:
-«Ассаламу 1алайкум! Хьаша т1еоьций аша? – Ва 1алайкум вассалам! Йокъанах дог1анна санна, т1ера ду-кха тхо хьешана, – жоп делира лекхачу дег1ахь волчу стага:
– Тхо ч1ирхой ду. Сан ц1е Хасболат ю. Ткъа х1ара сан к1ант ву, Шахьби. Буьйса яккха меттиг езара тхуна.- Марша вог1ийла хьо! Чоьхьавала. Хьайн ц1а веана хьо»;
2. Хьалха заманахь, чуван-аравала аьтто боллучу олий, юьстах доккхий, дуг1уш хилла хьешан ц1а. Иштта, вог1у-воьдучунна олий, юург а, мотт-г1айба а латтош хилла. «Масане шен доьзалх хербина кхача х1оттош, цунна баржоза мотт буьллуш, х1усамнанас хьаша-да верзийна» (М.Мусаев);
3. Т1евосса х1усам хоьржуш а, хуьйцуш а дац. Буьйса юкъал т1ехьяьллачул т1аьхьа кхаьчна хьаша, ша т1евоьссинчохь саца декхарийлахь хилла;
4. Хьаша х1усамдена а, юьртана а бехке ву. Массо а кепара цунна цатам хинболчух ларво иза. Нохчийн г1иллакхехь цо жоп ло хьешан коьртах. «Шен кертахь стаг ца воьйту нохчочо, эхь ларало иза» (М.Мусаев). «Хьешан бохам – юьртан эхь»;
5. Дерриге дитна а, хьешан г1уллакхе хьажа веза. «Дан амал долчу х1уманна бехказло йина бита тарлуш дац хьешан лаам, сакъера веанехь, самукъадаккха деза, лурвоьлла веанехь, ларван веза. Цо арабаьккхинчу некъан г1уллакх кхочуш ца хилча, ц1ийнан ц1е южу» ( Д. Кагерманов). «Сан дика д1аэцар я цаэцар – иза хьан хьайн г1уллакх ду. Ткъа керта а веана къамел дечу стаге ладог1ар – вайн а ворх1е а дайшкара дуьйна схьайог1уш къоман оьздангалла ю» (Н.Музаев);
6. Хьешана юург яларан а бу шен бехкамаш. «Бен-берса кхача схьабаларе а ца хьоьжуш, чу ма-кхеччи хьешана «туьхий-сискаллий» (вуьшта аьлча, кийча ерриг) хьалха х1отто еза» (С-М Хасиев). Генарчу, хийрачу хьешана шен таро елахь уьстаг1 буьйш ду. «Уьстаг1 а бийна шун х1оттийча, кортий, накхий хьешана (я хьешех воккхачунна) хьалха дуьллу. Цо шун доладо уьрсаца бета юьххьера, я лерга юххера мерцхалг доккхий». (Х.А Берсанов). Юучух кхетталц, хьешо беанчу некъах хеттарш ца до. «Кавказан ламанхошна юккъехь б1е шерашкахь схьадог1у г1иллакх дохо ца лууш, уьш кхача биъна бовллалц хеттарш ца деш 1ара х1усамда» (А.Айдамиров). Хьешана кхача не1аре кхаччалц зударша бохьу, ткъа хьалха – кегийрхоша буьллу;
7. «Х1усамдас не1арх чоьхьа хьалха хьаша волуьйту. Арабовлуш, х1усаман да хьалха араволу. Т1евеънарг ларварца доьзна ду и г1уллакх. Хьаша хийра мел хили а, цунна т1аьхьа валар гено т1аьхьаоьхуш хуьлу. Амма чуьра араваьлларг юьртара стаг хилча а, иза кхузза юхахьажжалц чу ца воьдуш, соцунг1а хуьлу х1усаман да» ( С-М Хасиев). « 1уьйранна шен къона хьеший новкъабаха юьртах валлалц веара Мажа» (У.Гайсултанов);
8. Веанчу хьешана, генара-гергара хиларе хьаьжжина, совг1ат дан тарло.
Дешначу стагана деза совг1ат ду Къор1ан. Совг1атана ло дин, герз, сурт, книжка, коч. Билгалдаккха деза совг1ат дар т1ехь цахилар.
Хаьша веза ву, цуьнан лерам бан хаа деза, ткъа хьешанна шен меттиг ларъян хаа деза. Цунна цхьа-ши масал далор вай. «Шемал, хьо имам а, шайх а ву, – элира цо кура. – Ткьа со оьзда нохчо ву. Шайн цигахь суьлийн г1иллакхаш лелор ахь… Амма сан х1усамехь нохчийн г1иллакхийн сий дан дезар ду хьан. Нагахь и тайпа эвхьаза дош суна шолг1а хеза-кх… Хьо милла велахь а, могуьйтур дац ас… (А.Айдамиров). «Шахьбина шогачу дешнаша догдат1ийначу М1аьчиган и човхо ойла хиллера… . Амма ша цуьнан х1усамехь х1инцца цуьнан шуьна т1ера г1аьттина хилар дагадеана, сацавелира» (А.Айдамиров).
Хьаша-да т1еэцарх къамел дуьззина хир дац, масех кица ца далийча:
-«Хьаша-да ца леринарг хьошалг1ахь а ца лерина»;
-«Оьзда воцу стаг хьошалг1а веъча дика кхаба, оьздачунна ерг елча а кхачам хир бу»;
– «Хьашана шега д1акховдийна меттиг ларъян хаа деза»;
– «Хьаша веанчохь дукха ца 1а, амма цунна дуккха а го»;
– « Хьашана халахетар дечо шашена юьхь т1е туйнаш детта»;
– « Ц1ахь хьайна луъург яа, хьошалг1ахь – хьайна елларг»;
– « Хьаша ца вог1учу керта ирс дог1ур дац»;
– « Нагахь баттахь цкъа хьешо хьан х1усаман не1 ца тохахь, цу чу, не1 а ца тухуш, бала бог1ур бу»…
Хьаша, Бож-1елиний дайна « г1ийла х1ума ю», боккхачу бохамо, некъахьовзамо, цхьа орца эшаро валаво стаг евзаш йоцчу х1усаме. Цундела дицдан ца деза, Сулейманов Ахмадан дешнашца аьлча:
«Цу кхерчачу ц1арочул а
хьаша вохвеш, йовхо луш,
Ю вайнехан комаьршалла,
ду вайнехан оьзда дош !»
Нохчийн кицанаша хьоьху вайна хьаша доккха беркат, ни1мат хилар:
Хьаша-да т1еэцаран г1иллакх дохор Дала, цхьа бекхам ца беш, дуьтуш дац. Иштта, ширчу дийцаро а ч1аг1до.
Къоьзан-1ам болчохь цхьана хенахь юрт хилла боху. Цига, лелаш, цхьа миска стаг кхаьчна. Буьйса а йолла, нехан наь1аршка х1итта воьлла иза: «Х1ей, хьаша оьций аша?» – бохуш. Амма иза цхьаммо а чу ца витина, эвла йистехь шен берашца йисина 1аш йолчу цхьана зудчо бен. И доьзал боцург, массо а х1аллак а хуьлуш, хи т1е а даьлла, 1ам х1оьттина цигахь. Иштта кхоллабелла боху Къоьзанан-1ам. Цундела, мел хан йоцчу хенахь хьешо не1 тоьхнехь а, поэта Хасбулатов Ямлихана ма-аллара:
Ассалам 1алайкум,
Схьавола, хьаша,
Боккха некъ бай х1ара-м,
Хьо лела маьрша!
Вайн кет1а беза мохь
Билла ахь, хьаша…
Ассалам 1алайкум,
Бакъ некъан хьаша,
Хьо ваза хьевелча,
Деса ду-кх дахар
КУЬГ КХОВДОР – ЛАЦАР
Куьг кховдор-лацар а ду х1ора къоман шен-шен кепара. 1илманехь билгалдаьлла ду кхечу билгалонашца цхьаьна, масала: духарца, кхачанах кхетаран кепашца, г1ишлош йог1аран-х1итторан хьелашца иштта д1. кх., дег1ан чарх дукха я кезиг экаме ларарца а къаьмнаш вовшех къаьсташ я цхьаьнадог1уш хилар. Вайн къоман кхетамехь лелачу дег1ан чорхан экамаллин барам буста воьлча, вайца цхьа а къам дог1уш ду аьлла ца хета. Иза дуккха а х1уманаш т1ехь билгалдолу.
Вай долчу веъна кхечу къомах волу хьаша: « Ванах, къамел мел ч1ог1а (мохь бетташ) до-кх аш », – олий цецволуш меттигаш к1езиг ца нисло. Цуьнан бахьна, хабаре ваьллачу шина юккъехь хила йог1уш йолчу меттигах доьзна ду. Къамел деш лаьтташ волчу шина юккъехь 40-50см. хуьлуш ю (комфортное расстояние) олу цунах 1илманехь; 1амеркахойн (США) и юкъаметтиг 1метр кхоччуш хуьлуш ю. Хьо цаьрца къамел тасаделла валлахь, хьо т1ехилахь иза вуха вер ву, нагахь хьо юха валахь, иэа хьуна т1е хир ву. И меттиг вайна юкъахь цхьа лезанан г1уркх (5,3 м) ларалуш хилла хьалха. Цундела, «ты меня уважаешь?» – бохучохь билгалйоккхуш йолу юкъаметтиг вайн вадца йог1учарех яц. Цхьадолчу къаьмнийн 1едал ду, и ун вайн цхьаболчу накъостех а хьакхаделла, къамеле ваьлла ши стаг хилча, ша аьлла дош т1еч1аг1деш ладоьг1уш волчунна муьшкаш еш. Иза вайн ду ала, хала х1ума ду. 1аьнарх 1аь хьерчаш, хабаре валарх а, вовшех хьакхаваларх ларлуш а лелийна вайн дайша къамелдаран кеп.
Ши стаг новкъахь дуьхь-дуьхьал нисвелча, дала дог1учо, 6 г1улч юкъахь йиссинчу хенахь салам луш ду. Нагахь санна куьг луш-лоцуш хьал х1оьттинехь, 4 г1улч юкъахь йисссинчу хенахь, вукхо, салам д1аоьцуш, куьг кховдош ду. Куьг пхьаьрсан голехь саттийна доцуш, юкъах дихкинчу доьхкарна лакхахь лоцуш ду.
Пхьоьг1анехь, х1усамехь я кхечахьа гулбеллачу нахана т1евог1учо ло салам. Салам схьа а эцна: « Марша вог1ийла хьо!» – олуш, бухарчара куьг д1а а кховдош, т1евог1ург т1еоьцу. Д1авоьдуш волчо: «Марша 1ойла шу, я 1одика йойла шун» – олий, бухахь буьсучаьрга хьалха кховдадо куьг.
Геннара куьг кховдийна т1ег1ертар, я мерах мара кхеттачу хенахь куьг кховдор нийсачех лоруш дац. Бакъду, хьаькамо шел даржана лахарчуьнга я даржехь ван а воцчуьнга геннара куьг кховдорах бехке лоруш ца хилла вайн. Мелхо а стаг къонах хиларан билгало хилла, ша даржехь хьала мел вели, мискачу нахе ларам цуьнгахь сов балар.
Го бина лаьтташ болчу нахана т1екхаьчначохь, я чохь болчарна т1ех1оьттича, бухарнаш пхеа стагал сов белахь, воккха вуй, хьаькам вуй бохург доцуш, аьрру аг1ора аьтту аг1ор куьг лоцуш, чекхвала веза.
Куьг далар-лацар йоккха т1аьхье а, маь1на а долуш х1ума ду нохчашлахь, доккхачу декхарийла а ву и делларг а, лаьцнарг а. Куьг вахийтаран маь1нин а, цуьнан чулацаман а (иза кхоччуш теллина доцучарех цхьаъ ду) ойла ян ваьлча (адаман чарх экаме ларарца дуста а дуьстича), цхьана хенахь нохчашна юкъахь куьг далар-лацар лелаш ца хилла аьлла хетало.
Цу юкъа бог1учара шайна хьалха лаьцна 1алашо нохчийн къоман вадца, хьежамашца, кхетамашца ч1ог1а цхьаьна дог1уш гергара а ду.
САЛАМ – МАРШАЛЛА ХАТТАР
Х1ора къоман маршалла хаттаран кепаца гучудолу цуьнан дахарехь коьрта меттиг муьлхачу мехалло д1алоцу, къомо хьалха х1ун тотту.
Вайна ма-хаъара, оьрсаша «Здравствуй» олуш – могашалла ю хьалха тоттург. Иштта китайцаша: – «Ел ли ты?»; парцоша – « Будь весел!»; зулусо « Я тебя вижу»; 1аьрбийн «Салам 1алейкум» – « Мир тебе»; «1алейкум салам» – «И тебе мир» бохург ду. «Салам» бохург нохчашна шен ма-дарра маь1ница т1еэцна. Шеко яц, иза нохчийн маттахь «маршалла» бохург хилар. Салам-маршалла аьлла и ши дош цхьаьна тесна хиларо а гойту иза иштта хилар. Сих-сиха олуш хезачех ду: «Могаш-маьрша» бохург. Хетарехь, бусалба дин т1еэцале и кеп шуьйрра яьржина леллачух тера ду вайна юкъахь.
Салам далар-эцар бусалба динца вайна юкъахь даьржинехь а, иза юкъахь леларан кеп, некъаш 1аьрбийн, нохчийн а тайп-тайпана ду. Царна юкъахь салам масийттазза луш а, дала дог1уш а ду: дас – к1анте, к1ант – нене, нанас – йо1е, йо1а – дега, вукхара вовшашка, иштта д1. кх. а.
Нохчашна юкъахь салам далар – эцар шен маь1на, шен х1отто бух а, лаца т1ам а болуш х1ума ду. Салам «къонахчун дош» бохучу даржехь лелийначех а, леллачех а ду. Нохчашлахь салам луш ца хилла т1ом-ч1ир юкъаян йиш йоцчохь. Ткъа «т1о-ч1ир» бохург къонахчо лелош ца хилла цхьана а зудчуьнца; юкъ ехказа волчу кхиазхочуьнца; юкъ ястина волчу къанвеллачу стагца; шеен ц1ийнах волчу гергарчуьнца, ненахошца, захалашца (юкъахь кхуьуш доьзалш белахь). Цьарга салам ца далар – уьш ца ларар дац, цаьрца болу ларам, уьйр- безам ша тайпанчу т1ег1ан т1ехь лелаш хилар ду.
Нохчийн г1иллакхашца, салам кховдош хилла г1еметта х1оьттинчу къонахчо къонахе. Цундела саламан дозаллина, г1арт олий, дег1 нисдеш, хьалаг1отту вайн къонах. Оцу тайпана салам т1еэцаран «кеп» кхечу бусалбана къамнашна юккъехь лелаш дац.
Нохчаша салам мич-мичахь а, хьаьнг-хьаьнга а луш дац! Бусалба воцчуьнга вай салам цадалар, хетарехь, важа бусалба цахиларца доьзна дац. Цуьнан бахьана, саламан дозаллин маь1на хууш вуй те важа. Масала, вайн баккхийчарна Юккъерчу Азехь гина х1ума ду, казахийн, г1ирг1азойн салам далар т1ехь хьалхаваьлларг тоьлла лоруш хилар.
Цуьнга хьажна доцуш, нохчашлахь салам даларан шен х1оьттина яьлла кеп ю: жима-воккха бохург доцуш, салам даларан хьалхе – т1евеъначуьнгаххьий, т1ехволучуьнгаххьий ю. Хьалхе т1ейожайо говрахь, ворданахь, машенахь болчарна; лакхара (гу т1ера, лам т1ера) охьавог1учунна, т1ехь барзакъ бен-берса долчунна; карахь (марахь,гихь) мохь боцуш – парг1ат вог1учунна.
Малхбузехьарий, къилбаседехьарий вог1учо; дешна волчуьнга – дешна воцчо, (1илма долчуьнга – доцчо) хьалха луш ду вайн салам. Лакхахь далийначу хьалха салам даларан масалийн маь1наш вовшашна герга хетахь а, ша-шен башхаллаш йолуш ду. Ломара охьавог1учо, говрахь (машенахь) волчо, куьг (дег1) парг1ат долчо салам хьалха даларан маь1на – ловш йолу хало, дег1ан чорхана хилла ницкъ тидаме лацар ду. Ала дог1у кхин цкъа а, вай билгалъяьхна нохчашна юкъахь салам даларан-эцаран кепаш, стеган сий-пусар, ларам бар – даржаца, гулдинчу дуьненан риц1къаца, и д1, кхин долчьунца доьзна доцуш, оьздачу дозаллийн даржехь айина лело хакъ долчарех цхьаъ ду. Оцу г1иллакхийн маь1на суна ца хетта вайн дайшкара вайга кхаьчна йолу и амал, и г1иллакх вочарех а, емалъян оьшучарех а.
Йишин к1анта – ненахошка, невцо – стунцхошка салам далар нийса лоруш ца хилла. Осалчарех хеташ хилла кхиазхоша баккхийчаьрга салам далар а.
Стаг хилла кхиъна лору доза имам Шемала 15 шаре охьадалийна хилла. Шейх Мансур волчу хенахь и киртиг 24 шо т1екхочуш бен ца хилла. Халкъалахь дийцарехь, цхьана хенахь 33 шо кхаьчча дуьйна д1а юстуш а хилла боху иза.
Тахана х1оьттинчу хьелашка диллича, ишкол чекхйоккхучу хенаца – 18 шарца къастор дара ас и. Зударшка, юкъ яьстинчаьрга (шаьлта – доьхка охьадиллинарш, пхьа-ч1ирна юкъа ца бог1урш, дуйна т1е ца те1ораш, 67 шо когашна к1елхьарчийнарш, кара 1аса лаьцнарш бу хьехориш) салам луш ца хилла. Де-буьйса, 1уьйре-суьйре декъалъярца йолу кеп лелош хилла цаьрца а, цара вовшашна юкъахь а (зударий бу буьйцурш).
Билгалдан деза, т1евог1учо, т1ехволучо салам-маршалла ца хаттарх бехказа волуьйтуш хилла вайн г1иллакхо, нагахь санна бухарниш кхуьнан (кхеран) тидам ца беш (хьала ца г1овттуш, я кхечу кепара ларам тидам ца беш) меттиг хилахь.
Хьалха-т1аьхьа салам-маршалла хаттаран шен билгалчу хот1е йирзина кеп ю кегийчу наханий, мехкаршний юкъахь лелаш. Йо1е маршалла хьалха хоттуш ду. Кхузахь билгалдаккха дог1уш цхьа х1ума-м ду: йо1а маршалла хьалха хаттар – иза ша жимчу стагана реза хиларан гайтам бу; синкъерамехь т1аккха хецна къамел дан йиш хилар, цуьнан дош йо1а юхатухург ца хилар.
Къахьоьгуш (болх беш) воллучуьнга салам-маршалла хьалха д1акховдош г1иллакхехь лерина ду вайн: «Хьекъийла», «дебийла», « т1аьхье беркате хуьлийла», и д1. кх. а, бечу балхе хьажжина т1е а тухуш. Маршалла хьалха доккху дика я вон т1едеанчуьнга а.
Вайн г1иллакхашца ца дог1учех ду синкъерамехь, ловзаргахь, мичхьа а нах гулбеллчохь (хуьлда иза гулам, я конференци) къамел дерзаре а ца хьожуш, уьш юкъах бохуш, т1евар а, салам далар а. Къамел деш верг, хелхаволуш верг, эшаре ладуг1уш берш севцначул т1аьхьа дала дог1уш ду салам, къаьсттина къамел деш верг юкъах ваьккхина, юкъаг1ертар ларт1ехь дац.
Х1окху балха т1ехь цуьнан уггаре коьртаниг, маь1не дерг билгалдаккха деза. Цунах цхьадолу жам1аш деш, ала дог1у, нохчийн г1иллакхехь салам луш ца хилла:
1. Ламаз т1ехь волчуьнга (иза Далла дуьхьал х1оьттина ларало дела);
2. Къор1ан доьшуш волчуьнга (Делаца къамеле ваьлла ларалушволу дела);
3. Мола кхойкхуш волчуьнга (иза Далла дуьхьал х1отта кечлуш лору дела);
4. Кхачанах кхеташ волчуьнга (иза Делан рицкъанах кхеташ волу дела);
5. Шен ц1ийнан (гергарчу) нахе 7 дегара валлалц дов а, ч1ир а лелон йиш йоцчаьрга);
6. Ненахошка (тукхамхошка) -8 дега кхаччалц берш (ма-дарра аьлча наной бара багар бан безарш-м) – бехке ларарна;
7. Невцо – стунцахошка;
8. Зударшка, кхиазхошка, юкъяьстина болчу баккхийчаьрга;
9. Маьждигехь (иза Делан ц1а хиларна. Цу чу воьдучо дуьненан г1уллакхаш, х1умнаш – хьаг1-бода, вон ойланаш, арахь йита еза дела);
10. Ламаз оьцуш волчуьнга;
11. Верзина волчьунга.
Салам дала ца дог1учохь, масала, юучух кхеташ волчуьнга: « Г1оза яийла, я барт цхьаъ бойла» – ала тарло. Иштта меттигаш (ситуацеш), дукха нисло 1ер-дахарехь. «Хьекъийла, дебийла, г1оза дагориг хуьлда, г1оза даориг хуьлда» – х1оьттинчу хьоле хьаьжжина олуш ду вайн.
ЗУДА ЯЛОР, ЕРЗОР
Хууш ма-хиллара, шаьшшиннан дахаран некъаш цхьаьнатоха сацам хиллачу йоь1ан а, к1ентан а «къайленаш» нахала ца йовлуш ца юсу. Г1иллакх шинна а аг1оно лелорца бен гучудала а, лела а йиш йоцуш х1ума ду иза. Керла кхоллалуш болу доьзал, г1иллакх а санна, ши аг1о, «ши там» ца хилча кхоллабала йиш йоцчех бу. Нах болчу наха иштта шайна т1едеана захало т1е ца оьцуш меттиг суна ца хааелла. Нах болчу нахаца нисделча, цу т1ехь г1уллакх хаза, оьзда д1адоьрзу.
Нах боцчу нахаца нисделларг зударийн карадоьдий, нах кхардал х1ума хуьлий марсадолу, гергарлонна юккъе мекха юлу. Г1иллакхаш х1ун ю шайна ца хуучу наха, нахалахь шайн сий хьаладолу моьттуш, базбала а г1оьртий, безаман уьйра т1ехь х1отталуш болу керла доьзал боха а бой, гойту шаьш нах цахилар.
Цкъа хьалха йоь1ан дагара а хаа, йо1 еха воьдург, оьздангаллех къаьстина, я оцу дашо чулоцург ша дуьненчу волуш дуьйна а шен сих хьакхадалаза хила веза. Ишттаниг бен цига г1ур а вац. Массара а дагахь латто дезара « Букъ бойна а, б1аьрг баьлла а вацахь, нахана шех бала а ца беш, к1анта ша лаха еза шен х1усамнана».
– Шеца нус я кхин волуш, тоьхначу хенахь, ша йиллинчу метте йог1у йо1. Циггахь шен накъосташца уьш бог1у ларбеш хуьлу к1ант а. Уьш ларбеш лаьттачарех гергарчо, я доттаг1чо, несана кара х1ума а «совг1ат» кховдадой, «бисмилла» даккхарца цуьнан куьг лоцу. Т1аккха: «Тахана дуьненахь а, кхана къематан дийнахь а, когашна к1елхьара латта, вайга хьоьжуш долу стиглара седарчий, х1ара вайна гонах лаьттарш теш лоцуш, тховса дуьйна сан йиша а, тхан нус а ю хьо», олий, ялош еанчуьнгара иза схьаоьцу ( йо1аца йолчо д1ахоьцу цуьнан аьрру куьг).
Нус йоссайо ненаваша волчохь, я и яло ваханчохь йо1ах дуьххьара куьг кхетта доттаг1 1ачу х1усаме. Дуьнен чохь уьш мел дуккха бахарх, царна юккъера уьйр-безам лахбала йиш йоцуш гергара нах хуьлу царех. Уьйр ца хеда йоссийначу х1усамца а.
Вай хьалха ма-аллара, к1ентан да-нана, шайн хинболчу захалшка, шолг1ачу 1уьйранна, шун йо1 ша реза а йолуш, хьенехан к1анте еъна, цигахь йоссийна ю, олий, несан верасаш болчу нах хьовсабо. Цигахь, я т1аьхьо леррина бахкийтинчу наха къастадо там-мехаца дерг. Оьзда ларалуш ду, нагахь т1ебаьхкинчара х1ара-важа аьлла къамел долийча, бухарчара «Вайна юкъахь гергарло тасаделла. Д1а коч, схьа коч бохурш юха а теттина, тхоьгара эшнарг шайн аг1орхьара аш дуьжуьйтуш, шуьгара эшнарг оха шуьгара ца лоьхуш, цкъачунна керла доьзал д1анисбийр бу вай», – аьлча.
Г1иллакхца – г1уллакхца дерг дахаран дохаллехь гайта киртигаш х1уьттур ю шуна т1е. Т1аккха шун мах наха шаьш хадор бу. Ткъа оьзда боцчу наха и г1уллакх зударийн кара ло. Вуьш-м «х1арий, важий ца хилча йиш яц» олий, список х1оттайой, иза лула-кулахь гойтуш, шайн йоь1ан шаьш хадийначу мехах дозалла деш буьйлало. Иштта сурт гича, моьттур ду цара духкург шинара ду. Адаман мах дуьненан дохнаца хадалуш бац. Кхуьу йолу т1аьхье хьесапе эцча-м, мах уьссаза лакхара ма-бай.
Захало мухха нислуш хилча а, юкъадог1уш а, ца къастийча ца долуш а цхьа юкъара х1ума ду… Вайна юкъахь там, мах, урдо, олий, декъалуш ду шина аг1оно вовшашца лело дог1ург. Вайн зуда стеган ц1арт1е ца йолу мах баллалц. Ма-дарра дерг дийцича, йоь1ан а, к1ентан а шина а аг1онан коьрта 1алашо ю керла кхоллалуш болчу доьзална г1ортор хиларехь а, накъосталла дарехь а. Оьздачу наха тахана а «там» бохучу кхетамца лелош дерг, цхьана бежнан мах бу. Ялийначу жимчу зудчун дола доккхуш долчу дохнах олу урдо. Зудчун бехк а боцуш йитахь, я йисахь а аьлла, цунна хене яла т1аьхьалонна схьакъастош ю и бежана. Ткъа оцу уьстаг1-бежанна экхано х1ума дина, я цамгаро дожийна, х1ара йисахь а олий, латта билгалдоккхуш хилла.
Кхин цхьа х1ума а ду кхузахь хьахо дезаш – зуда ялийначохь герз кхоссарх дерг. Дайша иза иштта осалчу даьккхина лелийна дацахь а, ваьш эвхьазадевлла вай цуьнца. Бакъдерг ала деза: иза эвхьаза тахана а, селхана а даьлла дац. Шемал караваханчул т1аьхьа, т1ом, латар долчу хенахь шайгахь герз гарна кхоьруш а лелла, паччахьан 1едал т1едеъча нахана шайгахь герз дуй хиъча, шайн цхьа х1ума хьаладолу моьттуш, цхьа жуккарийн тоба кхиъна. Тахана дукхах болчарна иза вайн оьздачу дайн 1едал хилла а моьтту!
Боккъал дерг аьлча, доссийначуьра нускал арадаьккхина аьлла хаам беш, топ-тапча яссош хилла – замой новкъабевлла хиларан билгало хилла иза.
Шолг1а герз – кирхьа кхача дезачу д1акхаьчна хилар нускална хоуьйтуш дассош хилла.
Кхозлаг1а герз кхоссаран маь1на-м тахана наггахь волчу воккхачунна бен а ца хаьа – г1опехь дуьхаьл яьллачу марнанас несца кхерчана дола дар къуйсуш даьккхина дов, и шиъ берта а яхана, нус кевнна чоьхьа яьллий юьртана а хоуьйтуш кхуссуш хилла.
Патармин мах – адаман дахар лоруш волчу нохчийчо, вала а волуш, баттара шаьлта йоккхуш ца хиллийла а, цхьа 1алашо, цхьа маь1на доцуш герз ца дассийнийла а хаа-м дезара « белшашна т1ехь шелохойн г1абакхан буьртиг боцчунна».
Замой некъ лацар ца хьахийча нийса хир дац. Тахана хаа деза иза мичахь лоцу. Цу т1ехь вовшашна халахетарш дар, цатемаш бар хуьлу. Нус араяьккхинчул т1аьхьа некъ лаца йиш ю зударийн а, берийн а г1опехь. Цул т1аьхьа некъ лаца йиш яц цхьанна а, некъ лаьцначо (воккха, я жима хуьлда иза) ша вовзуьйту охьахиъна хуьлу верасех воккхах верг. (йоь1ан верасех хилар, и х1унда дина бахьана а дуьйцу) – нуц вог1учу хенахь ша ц1ахь хирг цахилар. Ша ду замой новкъахь севцча,- хелхаран бал боккхуш, садо1уш, – т1екхаьчначу некъахочуьнца дерг. Цо пондар-эшар лекхна, я кхин цхьа самукъадолу х1ума дахь, цунна совг1ат дог1у.
Кхин цхьаъ ду т1аьххьарчу кепехь гучудаьлла: замошна хьалха воккхачу стага 1аса йиллар а, йоккхачу стага йовлакх тасар а. Иза совг1атана деш дац, я совг1ате сатуьйсуш а дац. Цуьнан маь1на кхин ду: шен къинхьегамах, хьацарх ваха г1ора доцуш, г1о дан, г1о лаца т1аьхье йоцуш висинчу стага, зудчо керла кхоллалуш болчу доьзале ша т1елаца бохург ду. Иза т1елоцуш а хилла, валлалц дел-ненал хьомсара хеташ лелош а, велча д1аверзош а хилла. Т1ехваьлла д1аваха йиш йоцург а, ца дича ца дериг а хилла иза.
НОХЧИЙН Г1ИЛЛАКХ – “ТЕЗЕТ”
Ислам динехь мел долчу къамнийн тезет цхьана кепехь д1ахьош а, лело дезара аьлла хетало, амма дахаро гайтарехь, иза иштта дац. Масала, вайн луларчу г1умкийн, кхидолу къаьмнаш ца хьехийча а, генара т1евеънарг цец а воккхуш, тезетана т1евог1ург (вуьйцург боьрша стаг ву), иза вайна мел тамашийна хетахь а, белхаран кепарца т1еван везаш ву.
Нохчийн тезетан шен кеп а, куц а ду. Кхузахь гуллуш болу нах шина декъе бекъало: кхелхинчун верасаш, тезетан дайшца бала бекъа, вон т1ех1оьттинчарна г1ортор хила баьхкина болу юьртара, гонахара нах. Т1ебаьхкинчарех уггаре а воккхачунна я 1елам-стагана аьрру аг1ор Цунна т1ера д1а охьахевшина хуьлу верасех баккхийнаш, кегийнаш ирахь лаьтта. Тезетан сурт х1отто г1оьртича, «П» элпах тера хуьлу цуьнан, «П»-н аьтту «белшана» т1екхаччалц т1ебаьхкина нах бу. Цу т1ера верасийн мог1а болало. Цундела тезета вог1ург т1ебаьхкинчарех а, верасех а баккхийчарна т1екхача 5-6 г1улч йиссалц, аьтту аг1о лоцуш, т1евоьду тезетана. До1а дина ваьлча, д1анисло т1ебаьхкинчарна юккъехь.
До1анна кхузза куьйгаш лаццалц тезетахь саца веза. Цул т1аьхьа тезетана дайша шена пурба делча, верасийн мог1анца, х1оранга шег-шега вистхуьлуш, кадам беш, араволу. Тидам бича, гучудер ду, юккъехула д1а ца г1ерташ, аьтту белш хьалха а йоккхуш, гуо боккхуш, иза араволуш хилар. Т1евар, сацар, д1авахар ду шен-шен хила йог1учу кепаца нисдина. Нах сиха болчу хенахь тезета х1уттуш ца хилла вайн. Малхбуза ламаз динчул т1аьхьа а тезета воьдуш ца хилла. (Шемалан заманахь вен кхиэл йина стаг цул т1аьхьа вуьйш а ца хилла). Тезетана т1е йог1ург йоккха тоба елахь, дагардан ринже лаьллина жа санна, т1ег1ертар а ца лерина хаза. Вайн дай 1едалшца, велларг кешнашка хьош берш, я тезета бог1урш мог1ане ялх-ялх х1уттуш хилла. Вовшех ца уьйш тоба цхьаьна арайолуш елахь, х1инцца баьхкинчара шайн кеп йоха ца еш,арабовлу. Кхин нах цаьрца арабовла дагахь хилча, царах ца хьерчаш, жима соцунг1а а хуьлий, царна т1аьхьах1уьтту. Вайн дайшкара схьаеъна, тезетан кепо гойту – муха, мичхьа т1евахна саца веза, хьаьнга вистхила дог1у, араволуш муха вала веза… нагахь санна, тезетан кеп йоьхна-яьржина яцахь, т1евоьдучунна ша лелон дезарг а хаахь.
ЭЗАР ДОТТАГ1 ВЕРГ ВАЬЛЛА, ЭЗАР СТУ-ЕТТ БЕРГ ВАЙНА
Вайнехан стеган дахарехь доккхачу маь1не ду доттаг1алла. Деца, ненаца-м х1унда дуьйцура, шен йиша-вешица а эвхьаза хуьлуш дац вайн. Цундела ч1ога оьшу хьайх кхеташ, тешаме доттаг1 хилар. Бевзарш накъостий дукха хиларх, уллера доттаг1ий дукха ца хуьлу.
Ц1еххьанчу бохамо базбина корта т1етовжо юххехь дика накъост, доттаг1 оьшу. Хьаьнг – хьаьнга дийцина, нахала даккха йиш йоцуш х1ума а ма хуьлу. Иштта йолу хьайн деган къайле йийцина дог даста тешаме доттаг1 оьшу. Хьайн дика, хазахетар декъа а оьшу доттаг1. Лаа олуш ма дац: «Доттаг1алло воккхавер шозза совдоккху, сингаттам шозза эшабо». Кхузахь дагайог1у А. Сулейманов доттаг1аллех байташ:
Сан дахаран стигла кхолош,
Кхана х1оттахь йочана,
Хаьйн г1уллакхаш юкъахдитий,
Суна орцах кхачалахь
Букар бердах ирхо йоккхуш,
Хьо к1елвисахь, х1оьттина
Т1етовжа сан белш ю хьуна,
Хьан вешина меттана.
Доттаг1аллехь уггаре а коьртаниг тешам бу. « Г1алат гечде, ямартло ма гечъе. Хьуо даима тешаме а хила доттаг1чунна. Накъост кхерамехь а витий, к1елхьара а ма валалахь цкъа а, дийна воллушехь вела ву хьо хьайн сица», – яздо М. Сулаевс. Башха кицанаш кхоьллина халкъо доттаг1аллех:
« Доттаг1 шираниг тоьлу, бедар – керланиг»;
« Доттаг1чун хьаг1 хала ю, мостаг1чун ямартлонал»;
« Сакхт доцуш доттаг1 лехнарг и воцуш вуьсур ву»;
« Доттаг1чунна цу а хьовла хетта»;
« Доттаг1 д1атеснарг ша-шен мостаг1 ву»;
« Зийна воцу доттаг1 – кагдаза б1ар»;
Доттаг1алло къаьмнаш ца къестадо. Нохчийн к1ентийн кхечу къаьмнийн к1енташца хиллачу тешамечу доттаг1аллех лаьцна дукха халкъан иллеш ду. Масла, Г1ебартойн Курсолтица доттаг1алла леладо нохчийн к1анта, Эвтархойн Ахьмад резахуьлу г1алаг1азкхийчуьнца гергарло лело:
«Даггара тешаме доттаг1ий хила вайша?
– Майралла ва гайта меттигаш нислур ю.
– Собаре хилахьа, Эвтархойн Ахьмад,
– олуш, лен ва ваьлча и г1алаг1азкхи.
Ша реза ма хили Эвтархойн Ахьмад».
Бакъболу доттаг1ий (шира дийцар).
Дехаш хилла наний, к1анттий. И к1ант т1ехь луралла долуш хилла. Цхьана буьйсанна, лечкъина шен нана муха ю хьажа веанчу кхунна хабар деана; сихонца ц1ера вала, хьуна ч1ир екха бог1уш нах бу аьлла. Сихонца д1аваха дагахь х1ара воллуш, кхин хабар кхаьчна: хьан езаш йолу йо1 кхечанхьа д1алуш ю, д1айига вола боху аьлла. Деллахь, х1инца ша х1ун дийр дара-техьа, аьлла х1ар воллуш, кхуьнга кхечо, – тховса хьан ца тору доттаг1ий бу бог1уш, шаьш т1еэца аьлла,- хабар схьатоьхна.
Х1ара иштта шадерг цхьаьний т1е г1оьртина, воьхна 1аш волуш, нанна тосабелла кхунан сингаттам. Цунах ца лачкъийна к1анта х1умма а, – Деллахь, нана, иштта хабар хезна суна, ас х1ун де аьлла? – хаьттина.
Нанас аьлла:
– Ч1ир екха бог1учу наха, Дела 1ожалла хилла яьллехь, шайн ч1ир оьцур ю хьуна. Хьан езаш йолу йо1 хьо шена везахь, соцур ю хьуна. Доттаг1ий т1еэца ахь, уьш карор бу хьуна. Резахилла к1ант, дотттаг1ий т1еэцна цо. Х1орш сакъоьруш 1аш болуш, к1ант сингаттаме хилар тоса а делла, хаьттина цара: «Шаьш дахкар ца тов те хьуна, я кхин сингаттам бу-техьа хьан дагчохь?» – аьлла. К1анта дийцина т1аккха. Шен нана муха 1аш ю хьажа веанера ша, хабар деара суна сихонца ц1ера вала аьлла, д1аваха кечлуш ша воллуш, кхин хабар деара шена, еза йо1 д1алуш ю, д1айига вола аьлла. Т1аккха х1ун дер ца хууш ша воллуш, кхечо шун кост схьатуьйхира сох. Цуьнан ойла еш 1ара ша аьлла, дийцина к1анта.
-Шайна моттара, хьан дагахь берг кхин сингаттам бу. Хьо вен вог1уш хилла хьан мостаг1 вийна, хьуна езаш йолу йо1 дехьа кертахь йоссийна, хьо волчу даьхкина к1ентий ду-кха тхо. Тхо муха к1ентий хета хьуна? – аьлла.
Т1аккха кхетта к1ант ша динарг нийса хиларх. Нанас аьлларг дича, ша юьхьк1айча х1уттург хиларх а кхетта иза. Сулейманов Ахьмадан байташ ялайо оха:
Доттаг1аллаш ма хедаде,
Уьшша-м вайна оьшуш дай.
Шад ца хуьлуш, хотталац-кха
Хадахь, доттаг1аллин тай.
Тешаме доттаг1а ч1аг1онан б1ов ю баьхна вайнаха. Цунах лаьцна ду халкъан дийцар а. Ша леш шен цхьаъ бен воцчу к1анте весет до дас, х1ора шахьарахь цхьацца г1ала йог1алахь, олий. Иза кхелхинчул т1аьхьа ойлане хуьлу к1ант, шен ден весетан маь1нех ца кхеташ. Оцу к1ентан х1усамнанас кхетийна иза: х1ора шахьарахь цхьацца г1ала йог1а бохург, хьоьга цхьацца доттаг1а лаца бохург ма ду аьлла.
ЧУЛАЦАМ
Шун …………………………………2
Хъаша вар, иза т1еэцар ………………11
Куьг кховдар – лацар .………………..18
Салам – Маршалла хаттар ……………22
Зуда ялор, ерзор..……………………30
Нохчи г1иллакх – «тезет».……………37
Эзар доттаг1 верг ваьлла, ……………….
эзар сту – етт берг вайна…………………40
Кечйинарш:
Гулйинарг – Даудова Р.
Редактор – Демильханова Б.,
Компьютер т1ехь зорбатохнарг – Алероева З.
Соьлжа – г1ала
2010 шо.
http://chechfolk.ru/article/nohchiin_g1illakhash_11567.html