Габдулла тукай ижатында мэхэббэт лирикасы сочинение на татарском

Тукайның мәхәббәт тарихы — шактый өйрәнелгән шагыйрь тормышының иң четерекле һәм бәхәсле якларыннан. Һәркемнең тормышында җанын җылытырлык, дөньясын яктыртып, авыр чакларында көч бирерлек саф, изге Хыялы — Мәхәббәте була. Кеше гомере буе шул сөюгә табынып, сыенып-сыгыныпяши. Тукайның тормышын да бизәгәнме андый садә мизгел? Шагыйрь йөрәгендә очкынлы хис уяткан, иҗатына илһам биргән туташ Зәйтүнә генә булганмы? Тагын кайсы асыл затлар Тукайның хөрмәтен һәм, ниһаять, мәхәббәтен яулый алган? Гомумән, аның хатын-кызга мөнәсәбәте нинди булган?.. Күпләрне кызыксындырган бу сорауларга җавапны без шагыйрьне якыннан белгән, аралашып яшәгән чордашларының истәлекләреннән таба алабыз. Сораулар күп булган кебек, фикерләр дә гаять төрле. Тукайның мәхәббәт тарихын яктырткан кызыклы язмалардан аерым өзекләрне журнал укучыларына да тәкъдим итәбез.

…Без аннан-моннан сөйләшеп утырдык. Ул күптән түгел Петербургка барып килгәнлегеннән, Петербургны яратмый сөйләп утырды вә: Петербурдан бик нык көләргә уйлыйм әле: табигать начар, шунда урам себеркесе кебек яфраксыз агачлар астына утырып, мәхәббәт итешеп утырган булалар, дип сөйләде. Мин Тукаев хатын-кызны яратмый дигәнне ишеткәнем булганлыгымнан аның хатын-кыз хакындагы фикерен сорадым. Ул: “Без белгән хатын-кызлар бик вак бит, кешенең гаебен генә эзләп, хәзер көләргә торалар, шуның өчен мин аларны яратмыйм. Хәер, мин үз апаларымнан ике кешене вә Казанда бер немканы (немец хатыны) ярата идем. Ул немка минем әхваль рухиямне тәмам аңлый, гел миңа кирәкле сүзләрне генә сөйли иде, хәтта әгәр ул әрчеп бирсә, иң җирәнгеч булган ракны да ашыйдыр идем, диде. Мин: “Габдулла әфәнде, прекрасный полны ничек яратмыйсың?” — дигәч, “Ялган, бер дә матур түгел, минем карашымда ирләр матур…” — дип җавап бирде…  Г.Тукаев (Искә төшеру)//Кояш. — 1913. — 17 апрель.)

…Тукай үзен хатын-кыз булган мәҗлесләрдә ис китәрлек кыюсыз тота, өйләнгән, гаиләләрендә байтак мәртәбәләр булган иптәшләренә кунакка барганда да мәҗлестә хатын-кызлардан берәр кеше булса, күзен күтәрми түбән генә карап утыра иде, башка вакытта сөйләшергә, көләргә хәзер булган Тукай хатын-кыз булган мәҗлестә авызын да ачмый иде. Бу качуның сәбәбе. турында озак уйлап торырга туры килми. Тукай яшьтән күңелле гаилә тормышын белмәгән, хатын-кыз арасында булып, якты якларын күрә алмаган. Соң, бөтен хатын-кыздан кача торган Тукайның шигырьләренә шундый самимилек кайдан килгән? Кайсы бәхетле туташ Тукай күк шагыйрь каләме аркылы үзе турында уйланган нәрсәләрне, үз сурәтен мәңгегә калдырырга, хосусән, Тукай кадәр Тукайга илһам биреп торучы мәртәбәсенә наил булган? Бу бәхетле туташ үз шәһәрендә байтак мөселманча укыгач, Казанга укырга килгән яшь кенә бер кыз булган…

Тукай эчендәге серләрен кешегә күп сөйләргә яратмый, эчтән тынучан иде. Мәхәббәте хакында да ул үзе (миңа мәгълүм булганы) бары бер кешегә — “Әл-ислах” мөхәррире Вафа әфәнде Бәхтияровка гына вә сиңа гына сөйлим, ди торган булган.
Вафа әфәнде бәгъзан муенына асылынып, Тукайның җылый-җылый 3. туташны сагынулары булганын сөйли. Тукайның бу мәхәббәте актыгына кадәр дәвам иткән, үлүдән бер кыш элек (1912 елның көзендә) Вафа әфәндегә очрап, икәү генә калгач, Тукай 3. туташ турысында сүз кузгатып, сөеп, сагынып сөйләгән… (Шәрәф Г. Тукайның мәхәббәт хакындагы шигырьләре һәм аның мәхәббәте//Мәктәп. — 1914. — № 4).

…Әле дә булса хәтеремдә, мин Тукайга үзе мәхәббәт итә торган бер кыздан (Зәйтүнә Мәүлүдова турында сүз бара) качып йөрүенең сәбәбен аңламаганлыгымны… сөйләдем. Ул озак җавап бирми торганнан соң, үзенең бер күзен ишарә белән күрсәтеп:
— Печать проклятия! — диде. Шул вакытта мин аның карашында, тавышының аһәңендә авыр бер фаҗигави өметсезлек сиздем. Шуннан соң ул үзенең сул күзенең ничек итеп болай ак төшерелеп калдырылган икәнен сөйләп китте… — Хатын-кызның бөтен тәэссораты кешенең тышкы күренешеннән була. Тышкы күренеше кыяфәтсез булган ир кеше хатын-кызда әүвәл күренүе белән үк бер җирәнү вә тәхкыйрь (хур күрү — Г. Н.) тойгысы тудыра, иң яхшысында инде кызгану тойгысы гына тудыра ала. Үзеңә шулай караганлыгы мәгълүм булган бер мәҗлестә утыра алу өчен иң азында бер дә самолю-биең булмаска кирәк бит… (Әмирхан Ф. Тукай һәм хатын-кыз),/Тукайтурында хатирәләр. — Казан, 1976. -92-93 бб.).

…1908 елның җәендә якыннары арасында Тукайны өйләндерү фикере туа. Тукайны кулга алырлык, күңелсез тормышыннан коткарырлык, яхшы гына хозяйка булырлык, безнең идарәгә килеп йөри торган Ф. Ибраһимова күздә тотыла. Кызга әйтелә, кыз күнде. Ф. Әмирхан әнисе Рабига абыстай аркылы кызның анасына сүз салына. Кызның анасы разый була. Хәзерге Насыйри урамы белән Сафьян урамнары чатында Апанаевларның фатир җибәрер өчен салынган ике катлы йортның югары катыннан кояшлы тәрәзә белән фатир да билгеләнә. Бу эшкә Тукаебыз бер күнә, бер кире кага, тәмам аптырый, шаша, төрле хыялларга чума… Ләкин бу эшләрнең берсе дә барып чыкмый кала. Фатихның “Габделбасыйр гыйшкы” дигән хикәясе шул турыда язылды… (Бахтияров В. Тукай турында кайбер истәлекләр/Тукай турында замандашлары. — Казан, 1960. — 91 б.)

…Беркөнне мин Тукайны артистлар белән бергә үземнең туган көнемә чакырдым. Гәрчә ул махсус киенеп, галстуклар тагып, кунакка йөрүне яратмаса да, мин чакырган мәҗлескә назланмыйча килде. Мин аның килүенә бик шатландым. Ул көнне минем бүлмәмдә чәчәкләр күп иде. Тукай, бераз утыргач, чәчәкләр янына барды, фларга карап иснәп торды да, кесәсеннән ландыш чәчәге чыгарып:
— Менә мин шушы ландыш чәчәген бик яратам, аның исе дә бик хуш, үзе дә матур, мәгез, Волжская, әнә шул чәчәкләрегез арасына кыстырып куегыз! — диде. Үзе шул минутта бер гаепле эш эшләгән кеше кебек, кызара төште… (Гыйззәтуллина-Волжская С. Сәхнә дусты// Совет әдәбияты. — 1946. — № 4).

Тукай! Татар халкының йөзе, аңы, намусы, йөзек кашы. Бу сүзләр юкка гына әйтелмәгәндер. Чыннан да, Тукай – ул татарның Пушкины, Даниянең Андерсыны, немецларның – Гетесы. Г.Тукай шагыйрь генə түгел, бəлки халкыбызның теле дə, рухы да, язмышы да. Ул чын мəгънəсендə татар халкының үз улы. Тукай иҗаты җиһанга ямь, яктылык, яшəү көче бөркеп, күңеллəрне җылытып торучы мəңгелек кояш кебек үзенə бер илаһи көчкə ия. Әдəбият күгендə нибары җиде-сигез ел ялтырап, үз йолдызлыгын-шигъри мəктəбен булдырган остазның мирасы бай һəм күптармаклы.

Габдулла Тукай 1886 елның апрелендә дөньяга килә. Балачагы ятимлек, фәкыйрьлек ачысын татып үтсә дә, язмышында зур роль уйнаган изге күңелле кешеләр яхшылыгы, туган як табигатенең гүзәллеге аны шагыйрьлеккә әзерләгән. Инде 1905 елда Тукайның шигырьләре басыла, үзе таныла башлый.

Тукай иҗаты белән без балачактан танышып үсәбез. Аның “Балага”, “Бала белән күбәләк”, “Сабыйга”, “Кызыклы шәкерт” әсәрләрен белмәгән кеше юктыр. Әдипнең матур тасвирлы шигырьләре белән безне матурлык һәм гүзәллекне хис итәргә өйрәтә, ул безнең рухыбызны тәрбия итә. Ул үзенең шигырьләрендә кешеләрне дөрес юлдан барырга өнди, ялкаулыктан, караклыктан, куркулыктан көлә, батырлыкны, уңганлыкны мактый.

Уку-гыйлем –татар халкының наданлыгы, артталыгы өчен борчылу, бу хәлдән чыгу юллары турында уйлану әдип иҗатында әйдәгән темаларның иң әһәмиятлеләреннән санала. Ул үзе халык хисләре белән хисләнеп, үзенең күңеленнән кайнап чыккан шигырьләре белән халыкның күңелен, үзенчә әйтсәк «шүрәлечә» кытыклый. Тормышыбыздагы җитешмәгән җирләребезне күрсәтә, көлә.

Халкыбызның тормышы, яшәеше, милләтенең иминлеге өчен әрнү туган җир белән бәйләп күрсәтелә. Чөнки туган җиренә булган мәхәббәте, аңа бар булмышың белән береккәнлек кенә кешене чын кеше итә. «Шүрәле» поэмасындагы Кырлай һәм Казан арты төбәгенең мәһабәт табигате, «Пар ат»та «Иртәнге намазга бик матур, моңлы азан әйткән дәртле Казан, моңлы Казан,

нурлы Казан» шагыйрьнең берүзенең генә түгел, бөтен татар халкының илһам бирер туган җире образы булып күтәрелә.

Габдулла Тукайның тагын бер асыл сыйфаты — татар җырын, татар моңын сөюе. Татар моңын нечкә йөрәге аша кабул итүе, җыр-моңга гашыйклыгы Тукайның шигырьләрен сыгылмалы, ритмлы, моңлы итә. Моны без генә түгел, үз заманында зирәк композиторлар да күреп ала белгән. Шуңа күрә Г.Тукайның күп кенә шигырьләренә көй дә язылган. Аның «Әллүки», «Тәфтиләү», «Зиләйлүк», «Туган тел» кебек җырлары шулкадәр халыклашты ки, аларны шагыйрь иҗат иткәне сизелми дә. Аларда һәркем үз күңелендәге хисләргә аваздашлык таба. «Туган тел» җыры исә соңгы елларда аеруча еш яңгырый. Күп кенә әдәби-музыкаль кичәләр, хәтта төрле җыеннар да шушы җыр яңгыравы белән тәмамлана.

Халыкны халык иткән икенче бер бөек хәзинәгә — туган телгә мәдхия җырлый Тукай. Бу тел аның өчен әткәсе-әнкәсе теле булган өчен кадерле, үз халкының әби-бабайлар аша килгән бөтен рухи тамырлары белән тоташтырган өчен якын, үзеңнең бар эчке дөньяңны ачып бирергә ярдәм иткән өчен кыйммәт, изге теләкләреңне Ходайга ирештерә алганы өчен газиз. Егерменче гасыр башында, татар халкының алдында нинди киртәләр, хәл ителмәгән мәсьәләләр торса, Габдулла Тукай шуларның бөтенесен үзенең ялкынлы йөрәге аша уздырып, шуларга җавап эзли, халыкның игътибарын җәлеп итә. Һәр яңа буын аңардан үзе өчен иң кирәкле фикерләрне, олы ләззәт биргән асыл энҗеләрне таба.

Г. Тукай образы сәхнәдә, музыкада, сынлы сәнгатьтә дә гәүдәләндерелә. Ф. Яруллин «Шүрәле», Ә. Бакиров «Алтын тарак», Р. Гобәйдуллин «Кисекбаш» балетларын иҗат итәләр һәм бу балетлар халык күңелендә зур урын ала.

Габдулла Тукайның әсәрләре татар мультфильмнары башында тора дип тә әйтергә кирәк. Чөнки иң беренчеләрдән булып, нәкъ менә аның “Шүрәле”, “Су анасы” әкиятләре, “Эш беткәч уйнарга ярый” шигыре, “Бала белән күбәләк”е буенча беренче татарча мультфильмнар эшләнгән.

Аның әсәрләре бик күп телләргә тәрҗемә ителде, шигырь җыентыклары йөзләрчә тапкыр бастырып чыгарылды.

Тукай… Йөз меӊнәрчә кешеләр зур горурлык һәм илаһи мәхәббәт белән телгә алалар бу исемне. Халкыбызның йөзен, рухи асылын чагылдыручы мактанычлы улларының берсе Габдулла Тукай еллар үткән саен биеккәрәк күтәрелә бара. Һәр буын ел саен апрель аенда Г.Тукайның туган көнен билгеләп үтә. Татар халкы яраткан шагыйренең һәйкәле янына җыелып, аны котлый, чәчәкләр куя, шигырьләрен укый, җырларын җырлый.

Татарның бөек шагыйре Габдулла Тукай истәлеген һәм иҗади мирасын мәңгеләштерү максаты белән ЮНЕСКО халыкара оешмасы һәм Татарстан Республикасы Президенты Рөстәм Нургали улы Миңнеханов 2011 елны Тукай елы дип игълан иттеләр. Бу – шагыйребезгә олы хөрмәт билгесе.

Бөек шагыйребез Габдулла Тукай иҗаты чынлап та — мәңгелек. Әдип татар милләте, татар халкы күңелендә бүген дә яши һәм яшәячәк! Тукай рухы яшәгәндә, Тукай моңнары яңгыраганда татар милләте, аның теле яшәр, киләчәге якты булыр

НА РАЙОННЫЙ  ТУР XXIРЕСПУБЛИКАНСКОГО ФЕСТИВАЛЯ  ДЕТСКОЙ,  ЮНОШЕСКОЙ И  МОЛОДЕЖНОЙ  ПРЕССЫ«ЗОЛОТОЕ  ПЕРО»

Габдулла Тукай – яраткан шагыйрем

(«Лучшая журналисткая работа”  на  татарском  языке,     посвящённая к  130-летию Габдуллы Тукая)

Работу выполнила: ученица 2а класса

                                                         МБОУ «Бетькинская средняя  обще-

                                                         образовательная школа»

 Ибрагимова Камиля Айратовна

                                                      Руководитель: учитель  начальных классов

Мутагирова Гулия Наилевна

2016 год.

    Кечкенә генә булсам да, әнием укытучы булып эшләгәнгә күрәме, гел Габдулла Тукай турында ишетергә туры килде. Шулай итеп,  Габдулла Тукайның бөек шагыйрь икәнен мин күптәннән беләм.

    Габдулла Тукай…. Бармы икән безнең арада бу олы шагыйрь турында ишетмәгән, белмәгән кеше? Тукайның моңлы җырларын җырламаган, тылсымлы әкиятләрен тыңламаган,  шигырьләрен яттан белмәгән бала…? Юктыр…

    Тукай… Әлеге исемне ишеткәч, күңелдә төрле хисләр туа. Безнең мәктәптә һәр ел бу бөек шагыйрьне искә алалар,төрле чаралар үткәрәләр. Без аның “Су анасы»н өйрәнеп, «Туган тел» шигырен ятлап,аның тормышы белән  таныштык. Аның » Шүрәле» поэмасын укыгач миндә Тукай иҗатына соклану тагын да артты. Без укытучы апа белән аның “Су анасы”, “Шурәле”, “Бала белән күбәләк” әсәрләрен сәхнәләштердек. Бик күп әсәрләренә рәсемнәр ясадык.

     Бөек Тукай безгә үлмәс әсәрләр калдырган. Ул безне акыллы, тыйнак, гадел булырга өйрәтә, табигатьне, анда булган бар тереклекне яратырга өнди. Аның әдәплелеккә, бөеклеккә, тәүфыйклыкка өндәгән шигырьләрен һич онытырга ярамый. Нинди генә шигырьләрен укыма, гади, аңлаешлы, хәтердә кала.

     Әйе, Габдулла  Тукай иҗаты — серле бакча кебек, могҗизалы ил. Ул үзенә чакырып тора. Аның әсәрләре шулкадәр кызыклы,  мавыктыргыч, хәтта аерылып булмый,укыган саен укыйсы килеп тора. Аның иҗаты чынлап та — мәңгелек. Тукай татар милләте, татар халкы күңелендә  бүген  дә яши һәм яшәячәк!  Аның иҗаты беркайчан да онытылмас, чөнки ул — бөек шагыйрь!Мин Габдулла Тукай иҗатын бик яратып укыйм. Һәр татарның йөрәгендә үз Тукае. Кемнәрдер аңа карап  соклана, кемнәрдер үрнәк итеп, аны бүгенге көннәрдә дә үз йөрәгендә йөртә.Иҗади эшемне түбәндәге шигырь юллары белән тәмамлыйсым килә:

Татар теле – бөек Тукай теле

Туган телем – милли җырларым.

Мәңге яшәрсең син, Апуш-Тукай,

 Яңгыратып йөрәк моңнарын.

Ответ:Үзем үлсәм дә, гаҗиз исемем үлмәсен, югалмасын;

Минем тырышлыгым һәм эшләрем бушка китмәсен.

Әгәр милләт мине, илтифат итеп, искә алса, —

Шул минем максатым, теләгем һәм бәхетем.

Г. Тукай

Әдәбият-сүз сәнгате. Әдәби әсәрнең үзәгендә кеше, аның эчке дөньясы, эш-гамәле, теләк-омтылышлары ята. Әнә шулар аша, матур әдәбият әсәрләре нигезендә киләчәк буыннарны тәрбияләү мәсьәләсе салына. Бу һәр чорда шулай булган. Әсәрдәге геройлар арасыннан без үзебезгә ошаганнарын сайлап алабыз, теге яки бу сыйфатын үзебездә булдырырга тырышабыз. Шулай итеп, матур әдәбият әсәрләре безнең тормыш маягына әверелә. Меңъеллык әдәбиятыбыз тарихын күздән кичергәндә, күңел үзеннән-үзе борынгы әдәбиятка, сүз сәнгатенең ерак тамырларына барып тоташа.

Белгәнебезчә, борынгы әдәбият нигезендә гомумкешелек проблемалары ята. Әдипләребез әдәплелек, итагатълелек, шәфкатълелек, сабырлык кебек сыйфатларны кеше идеалының мөһим өлеше дип саныйлар.

Борынгы әдәбиятның иң күренекле ядкаре итеп, Корьән китабын күрсәтергә кирәк. Соңгы елларда “ислам”, коръән” дигән сүзләр өлкәннәр телендә дә, без – яшьләр сөйләмендә дә еш ишетелә. Мин, шәхсән, үзем дә соңгы араларда Коръән белән кызыксына башладым.

Коръән – тәрбия чарасы. Анда тугрылык, ихласлылык, юмартлык сүз һәм гамәл берлеге, шәфкатьлелек, ата-ананы хөрмәт итү, сабырлык кебек әхлакый сыйфатлар мактала, ә тискәреләре хөкем ителә.

Кешелек җәмгыятенең барлык сыйфатларын, үрнәкләрен үзендә туплаган әлеге изге Китап — тормыш кануннарын билгеләүче кыйбла булып тора. Биредә кешеләрне бары тик яхшылык рухында гына тәрбияләү күздә тотыла: Аллаһ Тәгаләнең кушканнарын үтәп, тыйганнарыннан тыелып.

Гомумән, Коръән әдипләр өчен илһам, материал чыганагы булып хезмәт иткән. Күп кенә әдәби әсәрләр Коръәнгә нигезләнеп язылган.

Габдулла Тукай иҗатында да бу темага атап язылган шигырьләр аз түгел. Мәсәлән, Бөек көчкә атап язылган “Алла гыйшкына”, Коръәнне күздә тоткан “Китап” шигырьләре. Коръәнне изге китап итеп белдергән әсәрләре: “Туган тел”, “Туган авыл”, “Яз хәбәрләре”, “Ана догасы” һәм башкалар. Г. Тукай ислам динен шактый югары бәяләгән.

Габдулла Тукай турында калын-калын китаплар, меңләгән мәкаләләр язылган… Тик шулай булса да, олуг шагыйребез турында фикерне бер-ике җөмлә белән генә әйтеп бетерү мөмкин түгел, чөнки ул безгә Ходай тарафыннан иңдерелгән илаһи зат. Аның киң кырлы иҗатын төрле яклап өйрәнергә мөмкин. Безне Тукайның киләчәк буынны тәрбияләү мәсьәләләренә карата карашлары кызыксындыра…

Балалар һәм аларны тәрбияләү мәсьәләләре Габдулла Тукай иҗатыннан һәм эшчәнлегеннән читтә калмый. Белем бирү, кеше кыйммәтләре тәрбияләүдә Габдулла Тукай әсәрләре бик әһәмиятле. Балаларга аңлашылырлык җиңел һәм матур телдә югары художестволы шигырьләре, әкиятләре һәм мәсәлләре балаларда иң матур сыйфатлар тәрбияли алырлык көч һәм куәт белән сугарылган.

Г. Тукай әдәбиятны балалар тәрбияләүдә иң көчле корал дип саный. Ул сүзнең бөек көченә, аны бары тик урынлы куллана белергә генә кирәклегенә нык ышана. Шагыйрь үзе дә сүздән оста файдалана.

Тукай әсәрләрендә балаларны тәрбияләүнең иң мөһим проблемаларын күтәрә, киләчәк буынны әдәбият ярдәмендә тәрбияләү идеяләрен пропагандалый. Тукай юкка гына “Мин дипломат, сәясәтче һәм җәмәгать эшлеклесе түгел. Минем күзләрем күпне күрә, колакларым күпне ишетә” дип әйтмәгән. Ә тирәлектә ул тупаслык, иң гади культура нормалары булмавын, тәрбиясезлекне күрә. Шуңа күрә дә аның иҗатында киләчәк буынга белем бирү һәм аны тәрбияләү проблемалары зур урын алып тора.

Балаларның рухына ятышлы, теле ягыннан аңлаешлы һәм аларның аң-белемнәрен үстерүгә ярдәм итүче әсәрләрне – шигырьләр, әкиятләр һәм хикәяләрне, татар әдәбиятында беренче буларак, Г. Тукай бирә. Шагыйрь әсәрләренең төп темасы – аң-белемгә, хезмәткә өндәү, хезмәт кешесен данлау, Ватанга, туган җиргә, туган телгә мәхәббәт тәрбияләү

Объяснение:

Габдулла белән Зәйтүнәнең иң беренче күрешүләре бик кыска вакытлы гына була. Сизгер күңелле шагыйрьгә шул мизгел җитә… Дусты Вафа Бәхтияров язуынча, «Тукай хатын-кыз булган җирдән кача торган иде. Кыш көннәрне кич саен диярлек Фатихларга барыла иде. Шагыйрьгә күп ярдәме тигән Фатихның апасы Рабига абыстай Тукайны сөйләштерергә тырыша иде. 1908 елның май (Вафа азрак ялгыша, яисә басма хата. Вакыйга февраль-март аенда. — М.Г.) урталарында булса кирәк, «Әл-ислах» идарәсенә чит шәһәрдән ике кыз килә». Бу кызлар һәр көнне диярлек идарәгә йөри башлыйлар. Тукай белән танышасы, күрәсе килүләрен белдерәләр. Беркөн болар килгәндә, Тукайның идарәдәге ширма артында караватта ятып торган вакыты туры килә. Фатих шунда кунак кызлар белән танышырга кирәклеген берничә тапкыр әйтсә дә, ул чыкмый. Ахырдан түзми, урыныннан торып тиз генә чыгып барганда, Фатих кунак кызларны шагыйрьгә тәкъдим итә. Тукай аларга салкын гына итеп кул бирә, бер сүз дә дәшми, күз дә салмый чыгып китә. Шул китүеннән Тукай яңадан идарәгә керми, тәмам күздән югала. Бу яшь кызларның Тукай белән танышырга теләүләре зур бер вакыйга булып әверелә. Шул күрешү, танышу турында ул берничә мәхәббәт шигыре дә яза (мәсәлән, «Кулың» дигән шигырь). Менә шулай Тукай бер күрүдә үк бу кызларны ошатып алгандыр һәм, әлбәттә, Фатих Әмирхан да үз ниятеннән ваз кичмәгәндер.

Очрашулар

Дусты аны барыбер әлеге чибәр, тырыш кызлар белән ныклап таныштырырга була, чөнки ул күңеле белән яшь Тукайның каршы түгеллеген сизә. Ә хәзер сүзне яңадан Зәйтүнәнең үзенә бирик: «1908 елның март башларында булса кирәк, бер якшәмбе көнне, хәзерге Тукай һәм Татарстан урамнары почмагында яшәүче Танышларыбызга барышлый, безгә апам белән редакция яныннан үтеп китәргә туры килде. Редакция тәрәзәсе ачык, Фатих абый тәрәзә янында утыра. Без аның белән исәнләшкәч, ул: «Кая барасыз, озак тормагыз, тиздән монда Тукай киләчәк», — диде». Кызлар танышларында бераз торгач, Фатих Гөлсем сеңлесен Тукай килгәнлеген әйтергә җибәрә. «Без Фатыйма Аппаковаларга барып керүгә (идарә шунда иде), зал яктан Фатих абыйның энесе Ибраһим абый килеп чыкты. «Әйдәгез, кызлар, күптән «таныштырыгыз» дип йөдәткән Тукай белән күрештерәм үзегезне», — ди. Үзенең култыгын тәкъдим итә. Мин аңа барып тотындым, Гөлсем миңа, аңа Фатыйма Аппакова. Мин Ибраһим абыйдан, анда тагын кемнәр бар, дим. Ул, Фатих, Тукай, «Әл-ислах»ның рәсми редакторы Вафа Бәх-тияров, диюгә, Фатыйма, и кеше күп икән, кермим, дип читкә китте. Апа да, Вафа абый да булгач, оят шул, дип куйды. Гөлсем дә минем кулдан ычкынды. Мин Ибраһим абыйдан кулымны алдым. Шулай итеп, барыбыз да аптырашта калдык. Ибраһим абый бездән көлә: «Вафа нишләп олы кеше булсын, аның мыегы минекеннән дә кыскарак», — ди. Без батырчылык итеп керү өчен Ибраһим абыйга тотындык. Ләкин Фатыйма киреләнә башлады. Мин аны орыштым. Чөнки барысы да аңа карыйлар. Ибраһим абый тагын көлә. Соңыннан түземе калмады. «Алайса мин кереп китәм, хушыгыз», — ди. Мин, барлык кыюлыгымны җыеп: «Кызлар, кермәсәгез кермәгез, мин керәм, — дидем, — соңыннан үпкәләмәгез, үкенмәгез». Бу сүзләр үзенең тәэсирен ясады булса кирәк, кызлар тезелешеп Ибраһим Әмирхан артыннан эчкә керделәр. Мин туп-туры Фатих абый янына уздым», — дип яза Зәйтүнә Мәүлүдова.
«Әл-ислах» редакциясе агач йортның беренче катында урнашкан. Киң идән такталары, әллә ничә кеше килеп кергәч, сыгылгандай була, әллә Зәйтүнәнең буыннары йомшарып, башы әйләнеп киткәндәй була, ләкин ул каушап калмый, караватка утырган Фатих абыйсы белән килеп күрешә. Аларны чакырып алучы буларак Фатих: «Кызлар, шагыйрь Габдулла Тукаев белән таныш булыгыз», — ди. Тукай кара пинжәк, юллы ак күлмәк, кара галстуктан, үзе яланбаш. Бу рәвештә Фатих белән 1908 елда төшкән рәсемнәре дә билгеле. «Ул күрешкәндә безгә бер генә караш ташлады, — дип дәвам итә Зәйтүнә, — аннан кулларыбызга текәлеп кенә «исән-сау йөрисезме» дип куйды. Соңыннан карталардан күзен алмады».
Тукайга кирәкмени күзләр йөртү, тоя ул кеше хәлен җаны-тәне белән.

Сүз тыңлаган булып, итәм йөз-тамаша,
Дәртем сыймый эчкә, тулып тышка таша;
Ак кулыннан тотыйм, тотыйм, җибәр, диеп,
Гакълым берлә шул вакытта кул талаша.
(«Утырышу», 1907)

Зәйтүнә: «Мин күзләремне һич аннан аермыйм. Фатих абый безне карта уйнарга чакыра. Тик без кыймыйбыз. Фатих абый бик рәхимсез кылана, аңа һаман яхшы карталар эләгә, Тукай, колодадан карта алган саен: «Шул инде бәхетсез кешегә, һәрвакыт кире килеп тора, җүнле картасы да керми бит», — дип зарлана. Ә мин аны кызганам, аның өчен йөрәгем әрни». Шул ук шигырендә Тукай, һаман уйларына бирелгәндәй, эчтән генә:

Һаман сөйли; мин тик ирнен, тешен карыйм,
Йөртәм күзне: калкып чыккан түшен карыйм;
Борнын, аузын, иякләрен, беләкләрен, —
Калмый бармак, тырнак — һәрбер төшен карыйм, —
ди.

«Мин, уенны бүлеп, картаны барыбызга да бүлдерергә карар кылганда гына, алгы яктан әни тавышы колагыма чалынды. Без куркып калдык. Апа миңа, мин апага карашабыз. Фатих абыйдан рөхсәт сорап, ул никадәр, утырыгыз әле, дисә дә, без чыгып киттек. Тукайның «Ник утырмадыгыз?» дигән сүзләре колагыма керә. Эш узгач, безнең кабалану урынсыз икәнлеген аңладык. Чөнки әни күрше бүлмәдә яшәүче Муса җизнигә килгән икән. Ул шунда кереп китте. Без исә Тукайлар янына яңадан керергә уңайсызланып, тиз генә өйгә кайтып киттек.

Юлда барганда апам, әни сизмәсә иде, дип, безнең капка төбендә һәрвакыт хәер эстәп утыручы карчыкка биш тиен бирергә нәзер дә әйтеп өлгерде.

Бу минем Габдулла Тукаев белән беренче тапкыр очрашуым булды», — дип яза Зәйтүнә. Ул инде, әлбәттә, алдарак булган бер мизгелдә күрешүне очрашу дия алмый.
Кызлар белән очрашканнан соң, Габдулла бик тә канәгать булып дәртләнеп китә. «Әл-ислах»ның һәр номерында үзенең бер шигырен бастырырга тырыша, берәр сәбәп белән шигыре булмаса, шуңа пошына, «Әл-ислах»ны үз гәзите итеп карый иде», — дип яза Гыйльметдин Шәрәф.

Бу вакытта Тукайның иҗатында мәхәббәт лирикасы шактый гына урын ала. Аның шигырьләрендә күңел күтәренкелеге сизелә. Ул «Егет илә кыз», «Шагыйрь», «Шайтанның муенына» шигырьләрен яза. Соңгысында ул:

—    Сөймә юкка, көймә юкка, йөрмәче шул кыз белә,
Бер дә сөйми ул сине, син юкта ул синнән көлә.
—    Көлсә көлсен, шул кирәк шул, анда синең ни эшең?
Әйдә көлсен ул матур, дөньяга күрсәтсен тешен.
Теш нурын чәчсен дә дөньяны җибәрсен балкытып,
Җире, күге яктырып китсен әле бер ялт итеп! —
дип уфтана да, шатлана да шагыйрь.

Язлар җитеп, кошлар кайткач, аның да сайрар сандугачы булгач, Тукай илһамланып иҗат итә. Ул, соңгы вакытлардагы тормышына канәгать булып, әтисе белән бертуган Газизә апасына 27 мартта хат юллый: «Мин Казаннан, әүвәл язганча, бик разый. Тагын әйтәм, дус-иш күп. Күңелле, укыган кызлар берлә дә танышырга туры килде. Гәзитләр күп. Китаплар һәр көн яңадан-яңа чыгып тора. Укыймыз, үзе-мез дә язамыз. Әле бу арада тагын бер зур гына шигырь китабы яздым. Монысы, һәртөрле матур буяулы сурәтләр илә зиннәтләнеп, балаларга бүләк өчен язылды…» Әлеге хатын ул олы шатлыклы вакыйга турындагы мәгълүмат белән тәмамлый: «Иртәгә Казанда әдәбият кичәсе була. Анда Казанның барча мөселманнары, хатын-кызлары — һәммәсе җыела. Мин шунда үземнең «Утырышу» атлы шигыремне җырларга өстемә алдым». Игътибар итегез, Тукай «җырларга» җыена. Унбер куплетны да яттан белә, төн уртасында уятсалар да җырлап бирә: тыңлар кешесе бар бит хәзер!

Мин ул кызны, үз уемча, фәрештә, дим,
Дөнья берлә ваклануым һич эстәмим;
Аңар күрә үземне бик түбән саныйм,
Аның урны фәләкләрдә (1), гарештә (2), дим.
Минемчә, тик яралган ул сөелергә,
Сөяргә һәм куанырга, сөенергә;
Күргән саен, минем төсле гашыйкларга:
«Бу минеке булмас!»  — диеп көенергә.
(«Утырышу», 1907)

Әлеге юллар алар очрашканга хәтле язылганнар, ләкин алар Габдулланың бүгенге халәтен бик тә дөрес тасвирлыйлар — тормышында асылташтай бер кызны очратачагын күңеле сизенгәндер. Әйе, шагыйрь алдан күрәдер лә язмышын.

Интертат

Эссе

Тукай безнең күңелләрдә

Тукай! Татар халкының йөзе, аңы, намусы, йөзек кашы. Бу сүзләр юкка гына әйтелмәгәндер. Чыннан да, Тукай – ул татарның Пушкины, Даниянең Андерсыны, немецларның – Гетесы. Ул үзенең барлыгы белән милләтебезнең байлыгын, тәрбиялелеген, укымышлылыгын, тырышлыгын дәлилли торган шәхес. Аның әсәрләре бик күп телләргә тәрҗемә ителде, шигырь җыентыклары йөзләрчә тапкыр бастырып чыгарылды.

Габдулла – гарәп сүзе. “Аллага якын кеше” дигәнне аңлата. Ә Тукай “салават күпере” дигән мәгънә белдерә. Ул халкыбыз йөрәгендә салават күпередәй матур төсләр, эзләр калдырган.

Татарның бөек шагыйре Габдулла Тукай истәләген һәм иҗади мирасын мәңгеләштерү максаты белән ЮНЕСКО халыкара оешмасы һәм Татарстан Республикасы Президенты 2011 елны Тукай елы дип игълан иттеләр. Бу – шагыйребезгә олы хөрмәт билгесе.

Бөек шагыйребез 1886нчы елның 26 апрелендә Арча районы Кушлавыч авылында туа. Әтисе мулла була. Габдуллага 5 ай булганда ул үлә. Әнисе, аны вакытлыча Шәрифә карчыкка калдырып, Сасна авылына кияүгә чыга. Шуннан шагыйрьнең авыр тормышы башлана: ятимлекләр, фәкыйрьлекләр, кимсетүләр. Әлегәчә, бер генә шагыйрьнең дә җылылык эзләп, үз гомерендә җиде-сигез хатын-кызга “Әни” дип дәшеп караганы булмагандыр.

Һәр буын ел саен апрель аенда Г.Тукайның туган көнен билгеләп үтә. Татар халкы яраткан шагыйренең һәйкәле янына җыелып, аны котлый, чәчәкләр куя, шигырьләрен укый, җырларын җырлый.  Шагыйрьнең балачагы Кушлавыч, Өчиле, Кырлай авыллары, аның бай табигате белән бәйле. Шушы авылларның җанга рәхәт табигате сабый Тукай күңелендә тирән эз калдыра һәм шагыйрь бу якты эзләрне  үзенең үлемсез шигырьләренә сала. Кеше күңелендә була торган намуслылык, тугърылык, гаделлек сыйфатларын Тукай шигырьләре аша җиткерергә тели. Шундый әсәрләрнең берсе – “Су анасы”. Бу әсәргә Әнвәр Бакиров көй язган. Тукай тудырган табигать баласы – Су анасы буыннан буынга күчеп яшәп килә.

Шагыйрьнең туган ягы – инешле, чокырлы, урманлы Казан арты. Ләкин Казан артының матурлыгы Шүрәлеле калын урманнарында, Су анасы яши торган елгаларында. Шундый гаҗәеп матур табигатьле авылы турында шагыйрь 1909 нчы елда “Туган авыл” шигырен яза. Авылдашлары бу шигырьдә сурәтләнгән чишмәне “Тукай чишмәсе” дип йөртәләр һәм кадерләп тоталар. Алмаз Монасыйпов бу шигырьгә көй язган.

Г.Тукай үзенең бу шигырендә хезмәтне бәхет чишмәсе, яшәү шатлыгы, ди. Армый – талмый эшләргә, кече яшьтән үк хезмәткә өйрәнә башларга чакыра. Әдәплелеккә, эшчәнлеккә өйрәтүдә Тукай сабыйларның җанына, күңеленә салу өчен нинди үтемле, нинди тәэсирле һәм бәрәкәтле юллар салган үзенең “Кызыклы шәкерт” әсәрендә.

Мин – татар.

Нинди генә телдә сөйләшсәк тә, кайда гына яшәсәк тә, без – бер халык, без – бербөтен, без – Тукай оныклары.

«Телсез идек – Тукай безне телле итте, җырсыз идек – Тукай безне җырлы итте…» дигән девиз астында мәктәбебездә Тукай елын башлап җибәрдек. Чараларыбызның берсе “Без – Тукай оныклары” дип аталды, икенчесе “Тукайга – чәчәкләр” Тукаебыз күпкырлы булган кебек, укучылар да төрле яклап сәләтле. Кемдер уен коралында  уйный, кемдер  җырлый, кемдер  бии.

Кечкенәләр өчен Тукай кичәсе уздырылды. Алар шигырьләр сөйләп сөендерделәр. Бәйрәмгә Шүрәле белән Былтыр да кунакка килделәр.  Тукайның барлык әсәрләрендә туган җиргә мәхәббәт  бар, балалар күңелләренә бу хисләрне салып куялар. Шигырьләрне сәнгатьле укырга алдан өйрәнәләр, әти-әниләренә сөйләп күрсәтәләр. Һәрберсенең “Тукай оныгы” дигән исем аласы килә. Аделина “Сабыйга” шигырен сөйләп, беренче урынны яулады.

Тукай безнең белән ел буе. Яңа елга аның Шүрәлесе безне котларга килә, бүләкләрен бирә. Хәтта рус Снегурочкасы белән дуслашып та өлгерә. Аны да “Яшел чыршы” дип җырларга өйрәтә.

Уку – беренче урында. Шуңа “Эш беткәч, уйнарга ярый” шигыре мәктәбебезнең уставында язылган. Тукай оныкларына “2”ле, “3”легә укып йөрү килешмәс.

 «Сөйкемле Шүрәле» бәйгесендә, рәсем конкурсында катнаштык. Мәктәп  китапханәсендә «Тукай безнең күңелләрдә» темасына дәрес-кичә үткәрдек. Апрельдә  бездә «Туган тел атналыгы»  уза. Бик матур чаралар үткәрәбез. Башлангыч сыйныфлар Тукай әкиятләрен сәхнәләштерә, витраж буяулары белән Тукай геройларын сурәтли. Йон, бисер, каен тузы, мүк тә эшкә ярап куя, чөнки  Шүрәле –ул табигать баласы. Су анасы белән Былтырны өлкән класс кызлары тукымадан ясадылар.  Урта звено укучылары сәнгатьле уку кичәсендә Тукай шигырьләрен сөйләде, әкиятләренә иллюстрацияләр ясады.  Кәҗә белән Сарык та,  Шүрәле урманы да, Су анасының матурлыгы да яшь рәссамнар күзеннән читтә калмады.

Ә безнең өчен иң кызыгы  – ул ярминкә. Без аны «Милли ашлар ярминкәсе» дип  атыйбыз.  Ярминкә һәр елны сөекле шагыйребезнең туган көне алдыннан  оештырыла.

Шәһәребез Тукай районына карый, әллә шуңа Тукай тормышыбызга ныкъ үтеп кергән. Чәчәкләр бәйрәме бөек шагыйребезгә чәчәкләрдән мәдхия җырлау булды. Тукай геройлары  тату булган кебек, Тукай оныклары да дус, ярдәмләшеп яшәсеннәр.

Мин – татар.

Нинди генә телдә сөйләшсәк тә, кайда гына яшәсәк тә, без – бер халык, без – бербөтен, без – Тукай оныклары.

Башкарды: Яр Чаллы шәһәре МБОУ “СОШ №28” 11 А сыйныф укучысы Бадыгина Адиля Ильсуровна

Укытучы: татар теле һәм әдәбияты укытучысы Купчакова Әлфия Фаикъ кызы