Галиаскар камал сиражетдин комсызлык корбаны сочинение

Обновлено: 10.01.2023

В сегодняшних исламских практиках некоторых привлекает суфизм, особенно своим мистическим флёром, ориентиром на аскетизм, поклонением учителю. Вспоминают и о том, что суфизм у татар был еще в давние времена. Действительно это так. Например, известным суфийским центром (накшбандийское братство) еще с конца XVIII века считалась татарская деревня Кизляу (совр. Курманаево, Нурлатский район Татарстана).

Именно в кизляуское медресе отправился набираться знаний и юный шакирд Риза Фахретдин. Правда, его не особо впечатлило пребывание в этом очаге просвещения. Но он послушался своего наставника из Нижне-Чершилинского медресе — Габдулфаттах бин Габдулкаюма, являвшегося учеником кизляуского шейха Мухамед бин Губайдуллы. Однако сегодня речь о другом. Оказалось, были последователи суфизма и среди татарских женщин.

«Исэнмесез Лилия ханым! Я к Вам с большой просьбой — найти информацию на тему татарского суфизма. Моя эбекэй — была мюридом, для меня — это было откровением, узнать, что среди татарских девушек, начала 20 века, были мюриды. Насколько помню, ( с ее слов), она училась в д. Такталачук, Актанышского района.

И к сожалению, все что знаю, спросить не у кого, ее нет уже 23 года. Почему не расспросил, спросите Вы? К сожалению, я тогда не знал, что у нашего народа, очень глубокие корни в Суфизме и тысячелетняя история. И то что девушки учились основам Суфизма, было просто удивительно.

Но нам нужно разобраться, что такое суфизм, желательно отбросив эпитеты вроде «мистическо-аскетическое учение». Не надо, наверное, представлять взаимоотношения учителя и мюридов (последователей) как сугубо монашеское братство.

Если обратиться к дореволюционным архивным документам, то суфии-женщины, действительно встречались. Известно, что в первой половине XIX века у знаменитого шейха Джагфара Салихова из села Кулатка (Саратовская губерния) были последовательницы-женщины.

Вот что пишет о суфизме мусульманский деятель Шамиль Аляутдинов:

В осмысленном пути к Богу была нужна постоянная помощь от наставника. И, конечно, мюридом (последователем) наставника могла стать и женщина. Например, эбикэй читателя Исхака Габдрахманова, получившая религиозное образование в Такталачукском мектебе.

Тем более в татарской деревне Такталачук еще в начале XIX века жил шейх Рахматулла бин Габдуш бин Ишмэн . Если его называли шейхом, значит считали последователем суфизма. Он умер в 1838 г. и был похоронен в Такталачуке. В начале ХХ века в деревенском зирате еще можно было найти его намогильный камень.

Были в Такталачуке и другие яркие религиозные деятели. Один из них Фазлулла бин Файзулла ат-Тактави (кстати, наставник отца Ризы Фахретдина) тоже придерживался суфийского учения. Современники подчеркивали, что мулла был «человеком не высокомерным, образованным, умным и благочестивым, умел поддержать разговор и с простыми людьми, и с большими учеными».

В Такталачуке уже в середине ХIХ века работало два мусульманских прихода, а в начале ХХ века в школах при мечетях обучалось несколько сотен детей. Наверное, среди них была и эбекэй Исхака Габдрахманова. Женская школа, судя по всему, открылась лишь в годы Первой мировой войны. Еще в 1912 г. в Такталачуке имелось лишь мужское медресе.

Возвращаясь к роли женщин в татарском суфизме, хочется обратить внимание на историю советского ислама. В это время религиозные практики существовали подпольно.

Статья из газеты «Кзыл Татарстан» о женщинах-последовательницах («жертвах») казанского Габделсаттар хазрата (он же «Камчалы ишан»). Фото предоставлено И.Миннуллиным.

Статья из газеты «Кзыл Татарстан» о женщинах-последовательницах («жертвах») казанского Габделсаттар хазрата (он же «Камчалы ишан»). Фото предоставлено И.Миннуллиным.

Мой коллега, историк-марджанист Ильнур Миннуллин отмечает, что продолжательницами суфийских традиций были жены, дочери, родственницы ишанов. Они являлись хранительницами памяти о деятельности суфиев, а также их наследия. Например, дочь казанского ишана Гарифуллы Гайнуллина Зубаржат сохранила мунаджаты отца.

Именно в квартире Зубаржат ханым в 1950-е годы собирались ученики Гарифуллы ишана. Её отец был родом из с. Аксу Буинского район РТ. В 1930-е годы оказался в Махачакале, где во время работы в рыбном тресте познакомился с преемником Зайнуллы Расулева — Баязидом Хайруллиным. Он был родом из Башкортостана и до революции служил кучером у Зайнуллы-ишана. Уже в послевоенные годы Гарифулла Гайнуллин продолжил в Казани дело, полученное от мюрида Хайруллина.

• Для учеников 1-11 классов и дошкольников
• Бесплатные сертификаты учителям и участникам

ТЕМА: Г. Камалның “Банкрот” комедиясенә анализ

МАКСАТ: 1.Комедиянең сюжет-композициясен күзәтү, идея-эстетик эчтәлегне ачу. 2.Әсәрдәге конфликт үзенчәлекләрен ачыклап, укучыларның ижади фикерләү сәләтләрен үстерү. 3.Укучыларда әдәплелек.гаделлек, намуслык сыйфатлары тәрбияләү.

Җиһазлау: портрет, китап күргәзмәсе, 10 нчы сыйныф өчен дәреслек, хрестоматия, график, компьютер, интерактив такта.

Оештыру моменты Халыкка дәрсе гыйбрәттер театр, Күңелдә йоклаган дәртне уятыр. Театр яктылыкка-нурга илтә. Кире юлга җибәрми, уңга илтә. — 1907 нче елда Г.Тукай шулай дип язган иде. Хөрмәтле укучылар, без бүген татар театрына нигез салган драматург Галиәсгар Камалның хәзер дә әле сәхнәдән төшми уйнала торган “Банкрот” комедиясенең идея-эстетик эчтәлеге, сюжет-композициясе һәм кайбер конфликт үзенчәлекләре белән танышып китәрбез.

II. Өй эшен тикшерү. Әдәби диктант

1. Теге яки бу тормыш конфликтының туу, үсү һәм хәл ителү тарихын конкрет вакыйгалар системасы эчендә тасвирлап бирү нәрсә дип атала?(сюжет)

2. Язучының тормыштан алган вакыйгаларны яки күренешләрне дусларча көлеп сурәтләве (юмор)

3. Әдәби әсәрдә художестволы образ, тип өчен нигез итеп алынган кеше кем дип атала?(прототип)

4. Г.Камалның ижатын югары бәяләп, бу цитатаны кем әйткән? Татар тормышының Казан мещаннарының иң мәҗһүл почмакларын сәхнәдә якты кояш кеби күрсәтергә каләменең көченнән килгәненә хәйран итәрлек, аны, Галиәсгар әфәндене, “татар Островские” исеме белән сүземне бетерәм. (Г. Тукай)

5. Беренче татар профессиональ театр труппасының исеме (“Сәяр” сәяхәтче дигәнне аңлата)

1. Образларны бер-берсенә бәйләү, вакыйгаларны төп максатка ярашлы итеп урнаштыру, әсәрнең барлык элементларын сәнгатьчә оештыру нәрсә ул?(композиция)

2. Язучының тормыштан сайлап алган вакыйга яки күренешнләрне, ачы усал итеп көлү һәм тәнкыйть белән сурәтләве (сатира)

3. Персонажларның характерларын, тормышка карашларын һәм өмтылышларын капма-каршы куюдан килеп чыккан бәрелеш яки көрәш (конфликт)

4. Г. Камал “реалистик драматургия һәм театр бинасын салырга керешкән ташчы” дип, кем атый?(И. Нуруллин)

5. Бурычларын түли алмаучы, бөлгенлеккә төшкән капиталист, бай банкир, казалы сәүдәгәр (банкрот)

Актуальләштерү 3.а) комедиянең язылу тарихы (бер укучы сөйли). б) комедияенең прототибы кем? в) “Банкрот” комедиясе Островский комедиясе белән аваздаш. г) Комедиянең кайбер детальләре белән танышып китәбез. — Сираҗетдиннең хәйләләп баю алымы нидән гыйбарәт? (Сыер ул вакытта 10-15 сум торган) Укучылар белән берлектә, математик гамәлләр эшләнә.

IV. “Банкрот”комедиясе өстендә эш: жанры-сатирик комедия а) Әсәрнең композициясен тикшерәбез: — Комедия ничә бүлектән тора? (3бүлектән) — Комедиянең төп геройлары кемнәр? — Комедиядә геройлар бер-берсенә бәйләнгәнме? — Вакыйгалар төп максатка ярашлы итеп урнаштырылганмы? — Әсәрнең барлык элементлары сәнгатьчә оештырылганмы? -“Банкрот”комедиясендә кимчелекләр бармы? (вакыйгаларны персонажлар аркылы сөйләтү, сәхнәдә башка кешеләр барында берәү үзенең болар турында нәрсә уйлаганын тамашачы өчен кычкырып әйтеп тора, Мөхәммәтҗан исеме ике тапкыр кабатлана). -Комедиядә динамик хикәяләү, статик тасвирлау бармы? -симметрия, пропорция сакланганмы? б) Нәтиҗә ясау “Банкрот” комедиясе сәхнә таләпләренә туры килә, ялыктыргыч озын монологлар юк, динамик хикәяләү, статик тасвирлау бар, геройлар актив, кичерешләр тиз, сүзләр кыска һәм ачык)

2. Комедиянең сюжетын тикшерү (конфликт үсеше) — Сюжетта вакыйгалар хәрәкәттә алына,бу хәрәкәт — конфликт үсеше конфликт үсеше  башланып китү,  үсү,  тәмамлану тәртибендә бара. (Схема интерактив тактада күрсәтелә) — Шуннан сюжетның зарури элементлары туа

V. Сюжет элементлары графигы өстендә эш: Экспозиция Төенләнеш Вакыйга үстерелеше Кульминация Чишелеш

а)Экспозиция — персонажларның конфликт туганга кадәрге хәле — Комедиядә экспозиция кайсы урында бирелә? (комедиянең 1нче бүлегендә, Сираҗетдин монологында ) — Сираҗетдин нәрсә эшләргә җыена? Ул ялган банкрот булуның моңа кадәрге алымнарның модадан чыкканын белә,яңа алым таба. Ул нинди алым? Сираҗетдин сәүдә эшендә мәгърифәтнең үзен корал итә. Ул бөтен эшләрен бары тик шаһитләр алдында гына эшли.

б) Төенләнеш-конфликт башланган момент. — Энесенең таланганын һәм акылдан язганын кем кайтып әйтә? — (Җамали) Бу –төенләнеш була.

в) Вакыйга үстерелеше — Нинди вакыйгалар була? — Җамали белән Камали Сираҗетдинне өенә алып кайталар.Сираҗетдин юләрләнеп йөри(әле поездга утыра, әле өстәл өстенә утыра һ.б.)Абыйлары аны җүләрләр йортына урнаштырмакчы булалар.Ул хатынының,хезмәтчеләренең серләрен белә.

г) Кульминация — конфликтның иң югары ноктасы. — Комедиянең кульминациясен ачыклап китик! Кульминация кайда? Василий Дмитриевич, Мәскәү доверенныйлары, Җамали, Камали, Гарәфи Сираҗетдин янына докторны алып киләләр. Доктор Сираҗетдинне тикшерә, ул аның акылына зыян килгән дигән диагноз куя. Сираҗетдиннең ничек талануы турында эзлекле тикшерү бара.

д) Чишелеш — сурәтләнгән конфликтның тәмамлануы һәм куелган проблеманың хәл ителүе. — Мәскәү доверенныйлары акт төзиләр. 120 мең сумның 10% түләргә риза булып ике яктан да распискаларга кул куялар. Сираҗетдин үзе оештырган алдашуда җиңеп чыкты. Ул 108 мең табыш алды. — Сираҗетдин сокланырлык героймы? — Юк, әлбәттә. — Акчага корылган намус! Бу сүзләрне сез ничек аңлыйсыз?

е) нәтиҗә ясау Комедиянең сюжеты — Сираҗетдиннең сәламәт көе, зур табыш ясау максаты, юләргә сабышып, котырынып йөрүе һәм хәйләнең барып чыгуы.

Кәрим Тинчуринның “Сүнгән йолдызлар” пьесасына анализ.

“Сүнгән йолдызлар” әсәренең эчке һәм тышкы конфликтларын билгелибез.Тышкы конфликт нидән гыйбарәт соң? Кәрим Тинчурин әсәрне халыкта яшәгән ышануга бәйләп яза.Без хәзер дә һәр кешенең күктә үз йолдызы бар дигән гыйбарәгә ышанабыз. Кешенең үз йолдызы ул аның яшәү мәгънәсе, ягъни яшәешендәге төп, зур бәхете. Драма “Сүнгән йолдызлар” дип атала. Ни өчен йолдызлар сүнгән? Сәбәбе – драманың тышкы конфликты. Драманың һәр герое бәхетне үзенчә аңлый һәм үз бәхетенә омтыла, ләкин аларның барысын да чынбарлык, реаль тормыш чолгап алган. Реаль тормыш һәр геройга карата рәхимсез. Тормыш гаделсезлеге сугышка бәйле. Сугыш геройларны барысын да бәхетсез итә , хәтта Надирны да. Эчке конфликт исә геройларның һәрберсендә. Исмәгыйль Сәрвәрне ярата. Ә ул бары үз төшенә ышана. Ул бәхетле булырга теләсә дә, шул ук вакытта үз бәхетенә ышанмый. Ул мескен, ярлы. Исмәгыйльнең эчке конфликты аның мәхәббәт хисе һәм аңы арасында. Сәрвәр рухи яктан көчле. Ул үз бәхете өчен үзе көрәшә. Шул ук вакытта ул Надирны да кире какмый. Ул аны җәлли аның белән кешеләрчә сөйләшә. Сәрвәрнең бәхете -Исмәгыйль. Ул аның йолдызы. Исмәгыйльне үз кулы белән үтергәч, үзен үзе кичерә алмый, бәхете үлгәч, акылдан шаша. Ягьни, аның яшәү мәгънәсе Исмәгыйль иде. Ул улгәч, аның йолдызы сүнә. Надир драмада иң көчле. Ләкин аңарда эчке каршылыклар бик күп. Беренчедән, ул горур. Тышкы кыяфәте белән башкаларның чиркануын тудырса да, ул мескен булырга теләми. Надирның эчке каршылыгы – аның үз бәхетен ничек аңлаудан гыйбарәт. Надир Сәрвәрне ярата, ул аның белән булырга тели, ләкин шул ук вакытта ул акылы белән моның мөмкин булмаганын аңлый. Сәрвәр авылда иң чибәр кыз. Надирның Сәрвәрне яратуыннан авыл егетләре дә көлә. Надирның төп эчке конфликты – аның теләге һәм реаль аңы арасында. Әсәрдән тыш вакыйгалар – каз өмәсе күренеше һәм шулай ук яшь һәм карт көтүчеләр Сираҗи белән Шәйбәкнең сөйләшүе. Автор метафоралар файдалана. Аҗдаһа – сугыш, йолдызлар – бәхет. Кара болыт – сугыш. Җиһаншаның басуын боз сугып киткән. Басу- сугыш басуы ; басу ботка булган – сугыш басуында кешеләрнең мәгънәсез һәлак булуы. Метафоралар авторның геройларга һәм тормышка үз карашларн ачарга ярдәм итәләр. Авторның әйтергә теләгән фикере – һәр кеше үз бәхетенә омтылып яши, ләкин җәмгыять кешеләрне бәхетле итә алмый. Сугыш кешеләрнең бәхетен сүндерә, асыл егетләрнең тормышын эзә. Чылбыр рәвешендә бәхетсезлек тагын да арта. Нәтиҗәдә һәрбер кешенең бәхетсезлеге җәмгыять бәхетсезлеге булып усеп җитә. Бер-берсен шашып яраткан яшьләр чынлыкта бәхетнең мәгънәсен аңламыйча һәлак булалар. Кешеләрнең бәхетсезлеге шулай ук Фәрхи кебек им- том итүче карчыкларга бәйле. Андый кешеләрне бары матди як кызыксындыра, яшьләр бәхетлеме, бәхетсезме кызыксындырмый. Бу яктан андый карчыклар дәүләт җитәкчеләренә охшаш.

Татарский государственный академический театр имени Галиаскара Камала (ТГАТ, тат. Ğaliəsğər Qamal isemendəge Tatar dəwlət akademiə teatrı, Галиәсгар Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры) — театр в г. Казани, (Татарстан).

Татарский Государственный Академический Театр им. Галиаскара Камала. Как добраться?

Адрес: ул. Татарстан, 1, г. Казань, Республика Татарстан, 420021

Татарский Государственный Академический Театр им. Галиаскара Камала на карте

Достопримечательности России Читать все

Музей ювелирного искусства Костромы

12 октября 2021 г.

Музей ювелирного искусства Костромы расскажет о старинном промысле края, приоткроет тайну зарождения ювелирного дела и покажет сегодняшние достижения отрасли…

Лучший отдых в России

Российский этнографический музей

Галерея ‘Арт-бульвар’

Центральный рынок Ростова-на-Дону

Проникнуться духом казачества

Ростовское чудо мирового масштаба

Мечеть Кул Шариф

Отзывы о городах и достопримечательностях России Читать все

Дарсан, Крым — на майские праздники 2021

Летали в Крым на майские праздники с 01.05 2021 по 09.05 2021…

Восхождение на Казбек

Гостиница Оснабрюк — Спасибо вам за отдых

Lime Hotel Gelendzhik — на майские с детьми на море

Гостиница Велнесс Отель — для путешествия на машине

Довиль Отель и СПА — Майские праздники в Анапе

Vyborg Hotel — Для короткой остоновки вполне подойдёт

Kaluga Plaza — Однозначно рекомендую

Travel Goals

Отпуск в Крыму

Горные лыжи

Время отдыхать в России

Как отдыхают звезды

Попробуй страну на вкус

Это интересно

В ходе недавно проведённого исследования было обнаружено, что более…

Согласно новому исследованию, ограничения на поездки в ЕС практически…

На протяжении сотен лет книги вдохновляли людей на путешествия…

Если вы поклонник жутких, ужасающих историй и жутких мест, вы, вероятно,…

Музей шпионажа располагается в городе Тампере на территории большого выставочного…

Бронирование

АВИАБИЛЕТЫ ОНЛАЙН

Поиск отелей

Билеты на поезд

О проекте

Наши партнеры

Наши проекты

Читайте также:

  

• Чайковский лебединое озеро сочинение 20

  

• Сквозь осенний сумрак марина танаева сочинение

  

• Составьте план сочинение опираясь на данную схему

  

• Темы и мотивы поздней лирики ахматовой сочинение

  

• Метафорический портрет тоски ионы сочинение

Соседние файлы в предмете [НЕСОРТИРОВАННОЕ]

• #
• #
• #

  04.02.2016283.14 Кб11Obrazovanie_6.doc

• #
• #
• #
• #
• #
• #
• #
• #

Банкрот

Пьеса 3 пәрдәдә

КАТНАШАЛАР:

Сираҗетдин Туктагаев — заһирдә бик суфиЗаһирдә бик суфи — тыштан бик изге. күренә торган сәүдәгәр.

Гөлҗиһан — Сираҗетдинның хатыны.

Җамалетдин Туктагаев, Камалетдин Туктагаев — Сираҗетдинның бертуган карендәшләре.

Хәдичә — Сираҗетдиннарга белеш тол хатын.

Нәгыймә — им-том итепИм-том итүче — төрле өшкерүләр ясаучы, сихерче-күрәзәче. Ешрак дини кеше булып кылана. йөри торган карчык.

«Туганым» — Гөлҗиһанның карендәш тиешле кешесе.

Гарифә, Мәликә — кунаклар.

Мөхәммәтҗан 1нче, Закир — кибетчеләр.

Мөхәммәтҗан 2нче — кибетче малай.

Гарәфи — Сираҗетдинның юлдашы.

Хәмди, Мәрфуга, Гайниҗамал — асраулар.

Доктор һәм Москва доверенныйлары.

Вакыйга Казанда.

БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ

Сираҗетдин Туктагаевның йорты. Яхшы итеп җыештырылган, бай сымак бер өй. Сул якта кантор өстәле, аның янында бер шкаф, уң тарафта диван, өстәл, креслолар. Стена буенда урындыклар, көзгеләр, ике тарафта һәм түрдә ишекләр, ике як янда тәрәзәләр. Пәрдә ачылганда сәхнәдә бер кеше дә юк.

БЕРЕНЧЕ МӘҖЛЕС

Сираҗетдин ялгыз.

Сираҗетдин (ишектән бик кызуланып кереп, як-ягына каранып). Бик яхшы булды әле, бер кеше дә юк икән. (Өстеннән намаз тунын салып ташлап.) Бер дә шаулама, эшләрнең һәммәсе дә минем файдага баралар әле. (Кесәсеннән бер гәзитә чыгарып.) Менә бүген дә бик шәп хәбәрләр язганнар әле. (Укый.) «Астраханнан менеп килә торган «Кавказ-Меркурий» пароходының беренче классында килә торган юлчы — Тарабаров исемле бер бай — өстенә-башына бик яхшы киенгән бер кеше белән белешләнгән. Аның белән берничә мәртәбәләр чәйләр эчеп һәм бергә ашап килгәннәр. Кич белән чәй эчкән вакытта, теге кеше Тарабаровның стаканына йоклата торган дару салып эчерткән. Тарабаровның һушы китеп егылгач, янында алып бара торган унбиш мең сум акчасын алып, өстеннән каютын бикләп, үзе бер пристаньда төшеп калган». Шәп иткән бит, ә, Тарабаров йоклаган диген, ә? Йоклаган шул, йоклаган. Бигрәк аңгыра нәрсә икән. Хәзерге заманда шул кадәр күп акчаны үзең белән бергә юлга алып чыгарга ярыймы соң! Җүләр нәрсә, аны алдан сандыкка салып, кладавайга бикләп китәргә ярамаган икән. Кладавайга бикләп киткән булса, бер дә югалмас иде. Җүләр икән шул, җүләр. Җүләрне чәчеп үстермиләр аны, ул үзе үсә. Ну, ярый, бик шәп булды әле, бу да бик шәп. Ярый, үземезчә гәзитәләр чыгуның файдасын быел ук күрдем. Үземезчә гәзитәләр чыкмаса, мин әле ул фикерне кайдан уйлап чыгара алыр идем? (Гәзитәне шкаф астына куя да, аннан бер кочак гәзитә чыгарып.) Менә алар монда никадәр! Боларның һәммәсендә дә шундый хәбәрләр тулып ята. Мин аларның монда талаучылары бер дә тотылмаганнарын гына сайлап җыеп куйдым. Миңа аның талаучылары тотылганнарының кирәге дә юк. Мине талыйсылары да юк, һәм минем үз янымда акча йөртәсем дә юк. Янымда акча йөртергә мин җүләр түгел. (Гәзитәләрне тыгып куеп.) Барыгыз әле, сез шунда ятып торыгыз әле. Сез минем өчен бик кадерле нәрсәләр. Сез миңа никадәр зур гакыл бирдегез. Сез биргән гакылны шайтан үзе дә эзләп таба алмас. Коры көе генә, турыдан-туры гына, зарар иттем, кеше өстендә алачакларым бик күп китте-фәлән дип кенә шартлапШартлау — бөлү, банкротка чыгу. булмый. Алай итеп кенә мәскәүләргә сумына ун-унбиш тиен генә биреп булмый. Аның мудасы да беткән, ышанмыйлар да. Ә болай булганда үзләренең дә күзләре алакаер. Биргәнне тизрәк алып калырга тырышырлар. Ну, болай монда вакыт уздырып, озаклап торырга ярамый, тизрәк банкыга барырга кирәк. (Шкаф астыннан бер кечкенә саквояжны чыгарып һәм аңа берничә төргәк кәгазьләрне салып.) Барыгыз әле, сез шунда ятып торыгыз. Сезнең һәрберегез бишәр йөз сумнан — барысы 49 мең тәңкә акча, ди. Ну, инде вакыт җитә. (Сәгатен чыгарып карап.) Сәгать унбер булган, озакламый пуезга төшәргә вакыт җитә. Сиңа әйтәм, сиңа әйтәм! Кая, син, бире кил әле!

ИКЕНЧЕ МӘҖЛЕС

Сираҗетдин, Гөлҗиһан.

Гөлҗиһан (ишектән кереп). Ай Алла, син кайткансың да икән. Мин белми дә торам. Теге якта, сиңа юлга булыр дип, кәтлит пешереп ятадыр идем.

Сираҗетдин. Мин хәзер банкыга барам, аннан акча алып кайтам, пуезга төшәргә вакыт җитә, син нәрсәләрне тизрәк хәзерләп куй.

Гөлҗиһан. Хәзерлә дип, мин әллә нәрсәләр хәзерләмим; юлга чәй, шикәр, ике алма бәлеше, бер табак сумса, бер тавык гөбәдиясе, ике чебеш хәзерләдем. Аннан ары — менә хәзер кәтлит пешерәм. Шулар җитәр бит?

Сираҗетдин. Ярар, җитәр. Комган белән чәйнекне онытма. Юк исә юлда бик уңайсыз була. Аннан соң, теге бохар намазлыгын да куй.

Гөлҗиһан. Ә, кара әле, хәтеремдә дә юк икән, намазлык дигәч исемә төште, анда сиңа ничә пар күлмәк кирәк булыр?

Сираҗетдин. Мин анда бик озак тормыйм, куй шунда бер-икене. (Контор өстәленең тартмасын актара.)

Гөлҗиһан. Мин өч пар күлмәк, ике сөлге, бер пар эскәтер, ике пар аяк чолгавы, өч тастымал куйдым. Шулар җитәр бит?

Сираҗетдин. Ярар, җитәр. Ләкин тизрәк хәзерлә. Мин хәзер кайтам, мин кайтуга һәммә нәрсә дә хәзер булып торсын. (Бер кечкенә дәфтәрне тартмадан алып, кесәсенә салып, өстенә киенә дә, кечкенә саквояжны алып чыга башлый.)

Гөлҗиһан. Берәр калай савыт белән варинья дә куйыйммы?

Сираҗетдин. Ансы булмаса да ярар. (Чыгып китә.)

ӨЧЕНЧЕ МӘҖЛЕС

Гөлҗиһан ялгыз.

Гөлҗиһан. Әй, харап булдым, сорарга да оныттым. (Ишеккә тиз генә барып, ишекне ачып.) Кара әле, сиңа әйтәм, нинди көрпәне куйыйм, зурнымы, кечкенәнеме? Юрган куйыйммы, адиялмы? (Ишекне ябып.) Йә, ярар инде, ишетмәде. Әле онытмаска кирәк, Мәскәү өстендәМәскәү өсте — Мәскәү ярминкәсе вакыты. бер-ике табын хатыннар уздырып алырга кирәк. Инде мәҗлес уздырмаганга әллә никадәр булды. Мәкәрҗә өстеннән бирле бер табын да мәҗлес уздырганым юк. Гыймран хаҗи Газизәсе Мәскәү өстендә сигез табын хатыннар уздырды. Безнекенең һаман ужуы бетми, «уздырырсың әле», ди. Мәскәүдә анда әйбер бик арзан була, ди. Беркөннәрдә Гыймран хаҗи Газизәгә ике йөз илле тәңкәгә бик киң ике алтын беләзек алып кайткан, күрсәң — матурлыгына исең китәр. Мин дә бер брушка алып кайтырга әйтим әле.

ДҮРТЕНЧЕ МӘҖЛЕС

Гөлҗиһан, Хәдичә.

Гөлҗиһан. Әйдүк, Хәдичә абыстай, хуш киләсең!

Хәдичә. Исәнме, Гөлҗиһан, исән генә торасызмы?

Гөлҗиһан. Аллага шөкер. Әйдә, Хәдичә абыстай, түрдән уз. (Берсе диванга, берсе креслога утырып, дога кылалар.)

Хәдичә. Әйтүең-нитүең юк, синең Сираҗетдиның Мәскәүгә бара икән ич.

Гөлҗиһан. Әйе шул, хәзер озакламыйча бакзалга төшә.

Хәдичә. Мин дә шуны ишетеп, китеп-нитеп бармасын дип, ашыга-ашыга килдем. Аңа әйтеп җибәрәсе йомышларым бар иде.

Гөлҗиһан. Нинди йомыш?

Хәдичә. Нинди йомыш дип инде, әллә нинди зур йомыш түгел. Без Мәргубәнең кызы Фатыйманы кияүгә бирмәкче булабыз бит. Минзәлә кайткач, туйларыбыз буласы. Шуңа бер пар чиккән өстәл эскәтере, дүрт намазлык, аннан соң берничә пар аяк чолгаулары кирәк буласы иде. Шуларны барган юлы Сираҗетдин Мәскәүдән алып кайтып бирмәс микән дип килгән идем.

Гөлҗиһан. Алып кайтыр, ник алып кайтмасын? Бик авыр хезмәт түгел ич ул.

Хәдичә. Зинһар инде алайса, бер юлга, сүз тыңлап кына, шуларны алып кайтып бирсен инде. Менә шуңа дип илле тәңкә акча да алып килгән идем. Җитмәслек булса, тагы үз яныннан бераз кушып булса да алып кайта күрсен. Кайткач исәпләшербез. Зинһар инде, яхшыны ала күрсен, кеше арасында оятка калырлык була күрмәсен. Безнең үзебезнең барып алырга ир-атыбыз да юк. Әле инде алтын сәгатьне дә моннан гына алмакчы булдык.

Гөлҗиһан (акчаны алып). Ярар, әйтермен, алып кайтыр. Нәрсәләр, нәрсәләр кирәк дигән идең әле?

Хәдичә. Нәрсәләр икәнен менә яздырып алып килгән идем. (Бер кәгазь чыгарып бирә.) Зинһар инде тыңлый күрсен!

Гөлҗиһан. Яхшы, яхшы, алып кайтыр.

Хәдичә. Хуш, Гөлҗиһан, сәламәт булып торыгыз, Аллаһ тәгалә хәерле сәфәрләр бирсен.

Гөлҗиһан. Хәзер китәргә ашыга, шуның өчен инде сине хәзер утыр дип тә кыстый алмыйм.

Хәдичә. Юк, юк, кирәк түгел, юк сүзне сөйли күрмә. Утырган вакыт та булыр әле. Мәскәү өстендә, Алла бирсә, үзең рәхим ит. Ярый, хуш, сау бул! (Чыгып китә.)

Гөлҗиһан. Хуш! (Озатып кала.)

БИШЕНЧЕ МӘҖЛЕС

Гөлҗиһан ялгыз.

Гөлҗиһан. Намазлык димәктән, үземнең дә хәтеремә килмичә тора икән әле, үзебез өчен дә чиккән постау эскәтерләр кирәк иде. Бер дә хәтерем юк шул. Ишек чаршаулык яхшы плүш тә әйтермен дигән идем. Бөркөннәрне Мәңгәр Йосыфларның ишек чаршауларын күреп исем китте. Мәскәүдән алып кайтканнар. Бөтенләй менә, алтынлаган нәрсә төсле, җалык-җалык итеп, ялтырап тора. Ул кәнәфиләрен, урындыкларын күрсәң, исең китәр, һәммәсен бер очтан хәзерләгәннәр. Беркөн үзенә әйткән идем: «Без дә шундыйны алыйк»,— дип. «Тукта, байыйк әле, баегач алып кайтырмын»,— ди. Без кайчан баербыз әле, баеганчы көтеп торсаң, ул вакытта тагын әллә нинди матурлары килеп чыгар.

Асрау (ишектән кереп). Абыстай, Нәгыймә әби килгән, монда гына чыгып керсен әле, ди.

Гөлҗиһан. Ярар, хәзер чыга диген. (Асрау чыгып китә.) Мәскәү өстендә тамыр кайнаттырып эчә торган идем. Шуны кайнатып бирергә дип килгәндер әле. (Чыгып китә.)

АЛТЫНЧЫ МӘҖЛЕС

Сираҗетдин ялгыз.

Сираҗетдин (ишектән кызуланып кайтып кереп, өстен чишенеп ташлап). Һәммәсе дә мин теләгәнчә булды. Барысына да бишәр йөз сумлык акчалар алдым. «Андый акчалар ни эшкә кирәк соң алар?» — диләр. «Акчаны үзем белән алып барам, шуның өчен кирәк»,— дигән булам. Фидыр Иваныч әйтә: «Ай-Һай, Сираҗетдин Гыйлаҗетдинович, хата кыласың икән. Хәзерге заманнарда акчаны үзең белән йөртү апасны бит, пирават белән генә җибәрергә кирәк иде»,— ди. (Өстәл тартмасыннан әллә нәрсә эзли.) «Ничава дим, Алла кушмаган эш булмас»,— дим. «Мин бит мөселман кеше»,— дим. «Мөселман кеше ул андый юк-бар эштән курыкмый»,— дим. Миңа нигә куркырга? Аны, кладавайдагы тимер сандыктан кем килеп урлый ала? (Өстәл тартмасыннан ачкыч алып, саквояжны шкафка куеп, кесәләрендәге акчаларны бераз чыгарып, яңадан тыгып куеп.) Әйдәгез әле сез, акчалар, мин кайтканчы кладавайда бик һәйбәтләп, тынычлап кына ятып торыгыз әле. Эшне төзәтергә бәлки сез артыгы белән җитеп торырсыз. (Чыгып китә.)

ҖИДЕНЧЕ МӘҖЛЕС

Гөлҗиһан, Нәгыймә.

Нәгыймә. Мин Сираҗетдинны киткәндер дип белгән идем, ялгыш иртәрәк килгәнмен икән.

Гөлҗиһан. Килсәң ни булган, син аннан кача торган кеше түгел бит.

Нәгыймә. Әйе шул, кызым, ә Сираҗетдин бит ул минем балам шикелле кеше. Рәхмәт инде аңа, мине һичбер вакытта да хәтереннән чыгармый. ЗәкятыннанЗәкят — дини салым. да, нәзер-ниязларыннанНәзер-нияз — берәр теләккә ирешүне Аллаһ тәгаләдән «Ирешсәм, шундый-шундый сәваплы эш эшләр идем» дип сорап, ул теләккә ирешсәң, вәгъдәңне үтәү. да һичбер вакыт коры калдырмый. Әле узган Мәскәүгә баруында да: «Мә, әби, Хуҗа БаһаветдинХуҗа Баһаветдин — XIV гасырда Бохара шәһәре тирәсендә яшәгән суфи, динчеләр аны изге кеше дип йөрткәннәр. рухына багышлап дога кылырсың»,— дип, илле тиен сәдака биреп киткән иде. Җылый-җылый хәер-догалар кылдым, рәхмәт яусын инде аңа. Дәүләтенең дөнья вә ахирәт игелеген күрсен. Мин һәрвакыт догада гына торам. Безнең шикелле ятим карчыкларны зурлаган өчен инде аны Алла үзе зурласын.

Гөлҗиһан. Амин!

Нәгыймә. Кызым, инде «сәдака бирде» дигәч тә, мин аны болай гына әйтәм. Син тагы, «бүген дә шулай сәдака өмет итеп килгән икән», дип уйлый күрмә. Аннан-моннан әйтүем түгел. Инде моңа кадәр биргәннәрең дә Алла үзе кабул итсен. (Асрау керә.)

Асрау. Абыстай, син ул чебешләрне кайсы кәрзинкәгә салырга дип әйткән идең?

Гөлҗиһан. Кайсы кәрзинкәгә булсын, капкачлы түгәрәк кәрзинкәгә. Кеше әйткәнне яхшылап колагыгыз белән тыңламыйсыз да, аннан ары тик миегез череп йөри. Күлмәкләрне хәзерләдеңме?

Асрау. Юк әле.

Гөлҗиһан. Һи, аңгыра нәрсәләр! Хәзер бит абзаң кайтыр вакыт җиткән. Бакзалга төшәргә кызуланып йөри. Үзең карамасаң, бер эшне дә җүнләп эшләүче кеше юк. Нәгыймә абыстай, син бераз утырып тор әле, мин чыгып шул нәрсәләрне генә рәтләп керим әле.

Нәгыймә. Ярар, кызым, бар, бар. Минем өчен эшеңнән кала күрмә. (Гөлҗиһан чыгып китә.)

СИГЕЗЕНЧЕ МӘҖЛЕС

Нәгыймә ялгыз.

Нәгыймә. Биргән кешегә Алла бәхетне учлап биргән. Бирмәгәнгә бер тиен дә юк. Әле мин белгәндә генә Сираҗи кышкы суыкта бер кат юка бишмәт белән калтырап туңып йөри торган бер кибетче малай иде. Аз арада гына нинди баеды да китте. Әүвәлге йорты да нинди яхшы һәйбәт йорт иде. Базарга йөрергә ерак дип, ансын сатты. Хәзер инде Сираҗи зур пулатлы бай булды. Хәзер инде Сираҗиның ялтыраган көмеш көпчәкле ризиновыйларда киерелеп утырып йөргәнен күрсәң, танымассың да. Ризиновыйларның көпчәкләре җылык-җылык итеп тора. Карарга күз чагыла. Ризиновыйның шиннәре бүрәнә җуанлыгы бар. Мескен Сәлимә генә бу рәхәтләрне күп күрә алмады. Үлеп китте. Берәү үлә, икенчеләре көн күрә. Ни эшләмәк кирәк соң, әҗәлдән котылып калыр хәл юк шул. Берәүнең бәхетенә икенче кеше керә алмый. Яшь хатын бәхете инде. Бичара Сәлимә бик яхшы хатын иде. Килгән саен учлап-учлап чәй-шикәрләр биреп җибәрәдер иде. КуркулыкларныКуркулык — гореф-гадәт: кеше авырганда, берәр нәрсәдән курыккан дип, шул авыру янында кургашын эретеп салу. да бик еш койдырадыр иде. Хәер, әле Гөлҗиһан да минем өчен файдасыз түгел. Әледән-әле тамырлар кайнаттырып ала. Тукта әле, мин тагы бу якта утырып, авызымны ачып юл сәдакасыннан колак кагып калмыйм. Сираҗи китеп-нитеп бармасын. Чыгыйм әле. (Чыгып китә.)

ТУГЫЗЫНЧЫ МӘҖЛЕС

Сираҗетдин, Гөлҗиһан, соңра Нәгыймә.

Сираҗетдин (ишектән кереп, язу өстәле янына барып, кечкенә дәфтәрне өстәл тартмасына салып). Инде эш тәмам булды. (Ишек янына барып.) Кара әле, сиңа әйтәм. Бире кара әле. (Гөлҗиһан керә.) Нихәл, нәрсәләрне хәзерләп бетердегезме? Миңа китәргә вакыт.

Гөлҗиһан. Хәзерләдем.

Сираҗетдин. Бик яхшы алай булса. Кая, миңа бик яхшы таза аякчулар китер әле.

Гөлҗиһан. Ни эшлисең ул аякчулар белән? Мин кичә генә ак аякчулар биргән идем бит.

Сираҗетдин. Бар әле син, тизрәк китер. Пуезга соңга калам. Ни эшкә икәнен соңыннан күрерсең. (Гөлҗиһан чыгып китә.) Эшне шулай итеп бик ныгытып пешереп эшләргә кирәк. Бер дә кеше шикләнерлек булмасын. (Шкафтан саквояжны алып.) Менә болар инде акчалар, ди. Аларны югалмасын өчен бик яхшылап балтырларга чорнарга кирәк. (Аякларын чишенә башлый.) Бераз йөрәк сикерә сикерүен дә, шулай да булса серне бирергә ярамый. Нык торырга кирәк. (Каты гына итеп тамагын кырып, киемнәрен төзәтеп, үзенә канәгатьле бер кеше кыяфәте биреп куя.) Менә шулай. Бер дә серне бирмә, нык тор. (Гөлҗиһан керә.)

Гөлҗиһан. Менә аякчулар китердем. Бу аякчуларың да ак ич әле.

Сираҗетдин. Мин сиңа әйттем бит, соңыннан аңларсың дип. Менә бу кәгазьләр акча булыр. Боларда кырык тугыз мең тәңкә, аңладыңмы? Кырык тугыз мең, кырык тугыз мең тәңкә акча бар.

Гөлҗиһан. И Ходаем!, Кая әле? (Бер төргәкне алып, ачып карамакчы була.)

Сираҗетдин. Чү-чү-чү! Тия күрмә! Мин аларны бик ыспайлап юка итеп төреп куйдым. Чуалтма. (Төргәкле кәгазьләрне ала. Халыкка карап.) Бөтенләй эшне боза язды. (Гөлҗиһанга.) Менә аларны шушылай итеп, бик һәйбәтләп читек балтырына батырабыз. (Төргәкләрне икешәр-икешәр итеп, балтырларының ике ягына куеп, аякчу белән чорный башлый.) Бар, син, кара әле, ишекләр яхшы ябылганмы? Анда ишек ярыгыннан карап торучылар булмасын!

Гөлҗиһан (ишекләрне барып карап). Юк, бернәрсә дә юк, һәммәсе дә бик яхшы ябылган. Кара әле, сиңа әйтәм, соң ул акчаларыңны читек балтырыннан төшереп югалтып, харап булмассыңмы? Әллә ни эшләп күңелем шикләнә. Шул сакваяжга гына салсаң, тагы да яхшырак булмасмы? Бу сакваяжның биге дә бар.

Сираҗетдин. Һи, хатын, хатын, синең бер дә башың йөрми икән. Соң шул сакваяжны урласалар? Ул вакытта ни эшләрсең? Ул бит кечкенә нәрсә, күтәрерләр дә алып чыгып китәрләр. Ә син акчадан колак кагып калырсың.

Гөлҗиһан. Хәер, инде ансын үзең беләсең. Шулай да ул кадәр күп акчаны читек балтырына гына кую, әллә ничек, бик куркынычлы шикелле тоела.

Сираҗетдин. Тәкъдирдә язылмаган булса, бернәрсә дә булмас. Бая банкыда Фидыр Иванич та шулай дип әйткән иде. Мин әйттем: «Мин мөселман кеше, тәкъдиргә ышанам»,— дидем. «Ето, дидем, судба, дидем. Судбада язылмаса, бернәрсә дә булмас»,— дидем. Фидыр Иванич башын селкеп, бик гаҗәпләнеп калды. (Киеп бетерә.) Нихәл, бик җуан булмадымы? Тыштан бик беленеп тормыймы?

Гөлҗиһан. Юк, алай зарарлы түгел, бик беленми.

Сираҗетдин. Кая инде алайса, әйберләрне чыгарсыннар. Пуезга төшәргә вакыт, Закирны дәшсеннәр, әйберләрне күтәреп чыгарыр. Кара әле, син минем акчаны читек балтырына батырганны бер кешегә дә сөйли күрмә. Бу чагында бер дә кешегә ышаныр хәл юк.

Гөлҗиһан. Алла үзе сакласын. Кешегә сөйләргә мин җүләр түгел.

Сираҗетдин. Бар әйт, тизрәк нәрсәләрне чыгарсыннар!

Гөлҗиһан (ишекне ачып). Кая, абзагызның багажларын чыгарыгыз! (Ишектән асрау белән Закир багажларны күтәреп керәләр.)

Закир. Абзый, менә шулай итеп бәйләгән идем, ярармы?

Сираҗетдин (нәрсәләрне карап). Ярар, яхшы бәйләгән. (Гөлҗиһанга.) Кирәкле нәрсәләрнең барысы да хәзерләнгәнме?

Гөлҗиһан. Хәзерләнгән, хәзерләнгән. Бер мендәр, көрпә, адиял куйдым. Комганны менә бу капчыкка тыктым. Өч пар күлмәк, ике сөлге, өч тастымал, бер пар аякчу, намазлык, кичке күлмәк, һәммәсен дә куйдым…

Сираҗетдин. Чәйнек, чынаяк?

Гөлҗиһан. Куйдым, куйдым, аларын да куйдым. Бер пычак, балкашык, тоз — һәммәсен дә куйдым. Юлга ашарга унике кәтлит, ике алма бәлеше, бер табак сумса, бер тавык гөбәдиясе, ике чебеш хәзерләдем. Менә алары бу кәрзинкәдә булыр. Чәй-шикәрләр дә шунда. Бер савыт белән варинья дә куйдым. Юл йөргәндә ашалыр әле, әрәм булмас.

Сираҗетдин. Ярый, бик яхшы. Закир, бар син тизрәк әйберләрне атка чыгарып сал. (Закир күтәреп чыгып китә.) Йә, әйдә, Аллага тапшырдым инде, дога кылыйк. Өйгә яхшы күз-колак була күр. Кибетчеләр, абзый өйдә юк дип, иркенләп йөрмәсеннәр. Вакытында кайтып, вакытында кибеткә чыксыннар. Кич белән капканы бикләтеп, ачкычны үз яныңа ал. Кич белән чыгып йөрмәсеннәр.

Гөлҗиһан. Ярый, Алла боерса.

Сираҗетдин. Йә, ярый, башка йомыш-юл юкмы инде?

Гөлҗиһан. Ә, хәтеремдә дә юк икән, онытып кала яздым. Бая Хәдичә абыстай килгән иде. Мәргубә кызы Фатыйманы кияүгә бирмәкче булалар икән. Минзәлә кайткач, туйлары буласы, ди. Шуңа эскәтерләр, намазлыклар, тагын әллә нәрсәләр кирәк буласы икән. «Зинһар, Сираҗетдин шул йомышларны гына йомышлап кайтсын ла»,— дип, илле тәңкә акча калдырып киткән иде, менә акчасы, менә язуы.

Сираҗетдин (халыкка карап). Ишкән икән! Мине чынлап та Мәскәүгә бара дип белә торганнардыр. (Чырайларын сытып.) Алар артыннан йөрергә минем эшем беткәнмени? Минем үз эшләрем дә күп. Башка кеше тапмаганнар икән.

Гөлҗиһан. Әманәт җан саклар, ди. Бер юлга гына тыңларсың инде. Мин аңа алып кайтыр дип ышандырып калдым.

Сираҗетдин. Ярар, хәерле булсын инде. Вакытым булса, алып кайтсам кайтырмын тагы.

Гөлҗиһан. Аннан соң, тагы шуны да әйтермен дигән идем. Мәскәүдә анда нәрсә бик очсыз була, ди. Барган көе шуннан бер-ике генә чиккән постау эскәтер белән, ишек чаршавы өчен яхшы плүш алып кайтсаң, бик һәйбәт булыр иде. Плүш чаршау бик матур була икән. Беркөн Мәңгәр Йосыфларда күргән идем, алар Мәскәүдән алып кайтканнар икән. Бик матур, кәнәфиләрен, урындыкларын да — һәммәсен бер очтан шуның белән тышлатканнар.

Сираҗетдин. Яхшы, ярый, вакыт тисә, алып кайтырмын.

Гөлҗиһан. Әле шуны да әйтермен дигән идем: Гыймран хаҗи Газизәгә бик һәйбәт, бик киң алтын беләзекләр алып кайткан икән. Минем беләзекләрем күп; юньле, яхшы брушкаларым гына юк. Шунда бер барган көенчә яхшырак бер брушка да алып кайт!

Сираҗетдин. Яхшы, ярый, вакыт тисә, алып кайтырмын. Йә, дога кылыйк инде: пуезга соңга калам.

Гөлҗиһан. Йә, ярый. (Дога кылырга утыралар.)

Нәгыймә (акрынлап ишектән кереп). Ярабби Ходаем, тәүфикълы, тәлигалеТәлигале — бәхетле. гомерләр насыйп ит. Байлык, шатлык белән көн күрергә, шатлык, рәхәтлек белән йөреп кайтырга насыйп булсын. (Урындыкка утыра. Дога кылалар.)

Сираҗетдин. Исәнме, Нәгыймә абыстай? Син монда идеңмени?

Нәгыймә. Әйе, улым, монда. Син Мәскәүгә китә дигәч, күрешеп калыйм дидем.

Сираҗетдин (кесәсеннән бер көмеш акча чыгарып биреп). Яхшы, Нәгыймә абыстай. Хәер-фатихада булыгыз инде.

Нәгыймә. Рәхмәт, улым, рәхмәт. Сәламәтлек, шатлык, куанычлык белән күрешергә насыйп булсын. Бай бул, улым! Баеп кайт. Минем шикелле ятим карчыкларны куандырган өчен, сине Алла үзе куандырсын.

Сираҗетдин. Хуш иңде, әби, хуш, Гөлҗиһан. (Гөлҗиһан белән күрешә.)

Нәгыймә. Хуш, улым, хуш. Исән-сау йөреп кайт. (Сираҗетдин чыгып китә, Гөлҗиһан озата чыга.)

УНЫНЧЫ МӘҖЛЕС

Нәгыймә, соңра Гөлҗиһан, соңра асраулар.

Нәгыймә (кесәсеннән акчасын алып карап). Ярый, ярый, хәерле сәфәр булсын. Бөтенне яудырган икән. Ахры, бу араларда файданы яхшы итә башлагандыр. Гөлҗиһан керсен дә инде, аннан ары акрынлап кайтырмын. Бәлки тамыр кайнатырга акча да бирер әле. (Гөлҗиһан кереп, тәрәзә саен карый.) Нихәл, кызым, озаттыңмы? Ярый инде, сәламәтлектә, шатлыкта йөреп кайтсын.

Гөлҗиһан (тәрәзәдән башын алып). Киттеләр. Мәскәү өстендә дүрт-биш табын хатыннар уздырып алырмын дигән идем. Үзеннән сорап калырга аз гына хәтеремнән чыкмаган, озата чыккач, өйалдында гына исемә төште.

Нәгыймә. Яхшы, яхшы, кызым, бик яхшы. Шулай байлыгыгызның кадерен белеп калыгыз. Хуш, сау бул, кызым, кайтыйм инде.

Гөлҗиһан. Тукта, китми тор, чәй эчәрбез. Ашны берсекөнгә үк уздырып алам. Асрауларга өйләрне җыештырырга гына кушыйм да, аннан ары чәй эчәрбез. Гайниҗамал, Мәрфуга, Хәмди! Керегез әле монда. (Асраулар керәләр.)

Асраулар. Нәрсә, абыстай, ни дисез?

Гөлҗиһан. Менә абзагыз сезгә юл сәдакасы биреп калдырды. (Бирә.) Хәмди, син теге бүлмәгә безгә чәй хәзерлә. Мәрфуга, син аш пешерүче хатынга бар. «Абыстай берсекөнгә биш табын гына хатыннар уздырам, бүген үк хәзерләшергә килсен»,— дип әйтте диген. Син, Гайниҗамал, кибеткә төш тә Мөхәммәтҗанга әйт: хәзер биш табынлык запискә язып менгерсен. Аннан кайтышлый Бәдри Мәфтухәсенә төшеп әйт: өйләр җыештырышырга килсен. Бар, тиз булыгыз. Аннан ары менә бу якларны җыештыра башларсыз. Барыгыз! Аңладыгызмы?

Асраулар. Аңладык, аңладык. (Чыгып китәләр.)

Гөлҗиһан. Әйдә, Нәгыймә абыстай, теге якка, чәй эчәрбез. Аннан, сиңа тамыр кайнатырга акча да биреп җибәрермен. Берсекөнгә ашка син дә килерсең. Онытма, йәме?

Нәгыймә. Ярар, кызым, ярар. (Тора башлый.) Алла! Ай! Билләрем авырта. Картлык. (Чыга башлыйлар.)

Пәрдә.

ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ

Беренче пәрдәдәге зал. Ак эскәтерләр ябылган өстәлләр хәзерләнгән. Түрдәге сәгать икенче ярты булган.

БЕРЕНЧЕ МӘҖЛЕС

Нәгыймә ялгыз.

Нәгыймә (ишектән чирекле шешә белән саргылт төстә сыек бернәрсә күтәреп кереп). Уф Алла, арып беттем. (Шешәне урындыкка куеп, башыннан шәлен сала.) Бүгенге мәҗлескә килгәнче тизрәк өлгерсен дип алып килдем. (Шешәне селкетеп.) Йөзе кара, бер дә күбекләнми. Тизрәк әчесен, тизрәк төнәсен дип, трахтир сырасын ике шешә итеп салган идем, алай да әле әчеп җитмәгән. Монысы кыйммәткә төште: егерме тиенгә тамыр алдым, ике шешә трахтир сырасы, ярты кадак шикәр салдым. Мин кайнаткан тамырны бай хатыннары бик яраталар: «Синең кулың бик шифалы, эчеп җибәргәч тә, бөтен тамырларга китә, тәмам изелдереп йоклата»,— диләр. Трахтир сырасын күбрәк салсаң, аның өстенә актан да бераз тамызсаң, йоклату гына түгел, җырлатыр да ул. (Шешәне алып.) Тукта әле, моны кая булса да бер җиргә яшереп куярга кирәк. Йә кунаклары-ниләре килеп күрерләр. Бай хатыннары алар бер дә серләрен кешегә сиздерәселәре килми. (Шешәне диван астына яшереп.) Аларның баш ярылса — бүрек эчендә, кул сынса — җиң эчендә була. (Икенче ишектән чыгып китә.)

ИКЕНЧЕ МӘҖЛЕС

Гөлҗиһан белән «Туганым».

Гөлҗиһан («Туганым» белән ишектән кереп). Туганым, зинһар инде син булыша күр. Бер дә күз-колак булырлык, булышырлык кешем юк. Син, зинһар инде, шунда рәтләп, кунакларны карап утырта күр. Гарифә кодагый түбәнгә кала күрмәсен. Бик үпкәчән, бик гаепчән кеше. Түбәнгә калдырсаң, күзенә күренгән бер кешене дә калдырмас, һәммәсенә сөйләп йөрер. Аны менә бу табынга, түргә утыртырсың.

«Туганым». Ярар, ярар.

Гөлҗиһан. Аннан ары, аның менә бу ягына Гариф хаҗи хатыны Мәликәне утыртырсың. Аларның икесенең бер-берсе белән серләре бик килешә.

«Туганым». Һи, алар бер-берсен күрсәләр, бер дә сөйләшеп туя алмыйлар, икесе дә нәкъ тел бистәсе.

Гөлҗиһан. Шулай шул, икесе бергә килсәләр, бөтен шәһәрдәге кешене элеп алалар да селкеп салалар. Шуның өчен бер дә аларның теленә керәсем килми. Алар менә шунда утырырлар.

«Туганым». Ярар.

Гөлҗиһан. Гарифә кодагыйның бу ягына Хаммат Әхмәтҗанының хатыны Хәдичә кодачаны утыртырсың. Монысына Гәчтинни Салих хатыны Рәбиганы утыртсаң да ярар. Әптери Хәйрулласының хатыны менә монда, түбән утырыр.

«Туганым». Ярар, ярар.

Гөлҗиһан. Әнимай Ибрае, Самавар Кәрим, Кылтын Гарәфи, Чатан Хафиз хатыны шикелле бер төрлерәк кешеләрне теге якка табынга утыртырсың; аларга өстәл булмаса да ярар. Үзләре дә әллә кем түгел әле. Әнимай Ибраеның хатынын бөтенләй чакырмыйм да дигән идем әле, үзенә кардәш тигәнгә күрә, чакырмый калырга яхшысынмадым. Беркөннәрдә кызлар җыены җыйган, шунда, күршедә тора торып, мине утыртып калдырган. Бөтенләй менә җен ачуларым чыкты.

«Туганым». Тумачи җиңгине кайда утыртыйм?

Гөлҗиһан. Тумачи җиңгиләр, Апакъ абыстайлар — алар үз кеше. Алар урын булса, теге якка утырырлар, урын булмаса, тагы калып та торырлар. Соңыннан утырырлар. Камилә туганым да теге якка табынга утырыр. И Валлаһи, бу асрауларга ышансаң, һичбер эшне юньләп эшләмиләр. Кара инде бу урындыкларны, чат тузан. Өй җыештыруларының, һичбер элә-танагы юк. (Ишекне ачып.) Хәмди, кая, миңа бер кара сөлгеме, чүпрәкме бир!

«Туганым». Фатыйма тудыкъ кайда утырыр?

Гөлҗиһан. Фатыйма тудыкъ? Һә! Борын астыннан китеп торыр әле. Мин аны чакырмадым.

«Туганым». Ни эшләп?

Гөлҗиһан. Теле бик озын, шуның өчен. (Асрау сөлге кертеп бирә. Асрауга.) Сезнең, ахры, инде бөтенләй күзегез үк чыккандыр. Күзегез чыккан булмаса, менә бу тузаннарны күрер идегез. Бар, эшеңдә бул! Шәрифә остабикәгә ат җибәрсеннәр.

Хәмди. Ярый. (Чыгып китә.)

Гөлҗиһан (тузаннарны сөрткәләп, сүзендә дәвам итә.) Беркөнне Нәгыймә абыстайга дөньяга килмәгән сүзләр сөйләп җибәргән. Мине бөтенләй эреткән дә череткән: бичара Сираҗи бик бәхетсез икән, бәхетле булса, ул бер дә Гөлҗиһанны ала торган егет түгел иде, ди икән. Мине, Сәлимә үлгәч, үзе өфү-төфүләр китереп, яучы җибәреп, Сираҗига ялынып барды ди икән. Гөлҗиһан ул Сәлимә туганымның кисеп ташлаган тырнагына да торырлык түгел, өфү-төфүләр итеп-итеп, ярап тора инде шунда, дип әйтә, ди. Аллам сакласын, ашым-суымны аңар әрәм итәргә. Гомерем буена, Алла боерса, мин аны бусагамнан да атлатмам!

«Туганым». Аның инде бер дә теле-теше тимәгән кешесе юк. Кемне күрсә, шуңа бәйләнә. Шуңа күрә үзе дә кибеп, корып беткән инде. Им-том белән генә тора. Алар былтыр Уша Башына җыенга кайтканнар иде, шунда салып куйган җирендә бөтилеген онытып калдырган. Аны Фәхри абзыйның хатыны алып актарып караган. Эчендә бер дә юк нәрсә юк, ди: төргәк-төргәк чәчләр, җылан мүгезләре, һөдһед тиреләре — һәммәсе дә бар, ди.

Хәмди (ишектән кереп). Абыстай, Гаян остабикәнең асравы кергән, аларның ашлары бүген микән, иртәгә микән, дип әйтә, ди.

Гөлҗиһан. Син нәрсә дидең?

Хәмди. Бүген дидем. Миңа биргән запискәләрендә иртәгә дип язылган, Гыймади муллаларга биргән запискәләрендә бүген дип язылган, дип әйтә, ди.

Гөлҗиһан. Ул ни дигән эш икән, туганым, әгәр дөрес булса, харап булдык. Әгәр бүтән кешеләргә дә шулай дип язылган булса, хур булдык! Ул нинди эш икән! Мөхәммәтҗан мондамы?

Хәмди. Монда. Әле генә өндәүдән йөреп кайтты.

Гөлҗиһан. Бар, әйт, монда керсен. (Асрау чыгып китә.) Үзең карамасаң, һичбер эшнең рәте юк. Кара инде монда, табынга тоз савыты да куймаганнар. Туганым, бар, син генә чыгып, тоз савыты гына алып керсәнә. Алакайган күзләр, шуны да күрмиләр.

«Туганым». Ярый. Тоз савытларыгыз кай төштә?

Гөлҗиһан. Шунда асраулардан сорарсың, бирерләр. («Туганым» чыга башлый.) Ай Алла! Харап булдык! Күзләре чыккан нәрсәләр, бу табынга тишек эскәтер җәйгәннәр. Шул кадәр әйтеп, кулларына тоттырып бирдем, «бу тишек эскәтерне остабикәләр табынына җәясе» дип. Сүзне һич колаклары белән тыңламыйлар. Туганым, зинһар, тиз генә монысын да алмаштырып җәя күр! И Ходаем, кунаклар килер вакыт җиткән, безнең табыннар да хәзерләнеп җитмәгән. И Раббым! Үтте үзәгемә шул асраулар! (Тәлинкәләрне алып, эскәтерне җыялар. «Туганым» эскәтерне күтәреп чыгып китә.)

ӨЧЕНЧЕ МӘҖЛЕС

Гөлҗиһан, Мөхәммәтҗан, «Туганым».

Мөхәммәтҗан (ишектән кереп). Нихәл, абыстай, ни йомыш?

Гөлҗиһан. Бирермен, өшегән авыз, сиңа йомышыңны! Күзең чыккан нәрсә! Ни эшләп Гаян остабикәнең запискәсенә «дүшәмбе көн» дип яздың?

Мөхәммәтҗан. Юк, абыстай, алай дип язмадым, «якшәмбе» дип яздым. Гаян остабикә ул үзе язу танымый.

Гөлҗиһан. Ялганлама миңа, остабикә кеше ни эшләп язу танымасын.

Мөхәммәтҗан. Абыстай, Валлаһи танымый менә, Билләһи, танымый. Кичә мин запискәне биргәч тә: «Син теге, лимунчы Гыйлаҗиләрдән килдеңмени?» — ди. «Абыстаң исәнме? Кечкенәләре исәнме?» — ди. Мин әйтәм: «Юк, абыстай, безнең бай хатынының баласы юк, аның баласы булмый»,— дидем. «Мин лимунчы Гыйлаҗи малае түгел»,— дидем.

Гөлҗиһан (ачуланып). Нәрсә? Кит моннан, йөзең кара, бар, тиз чык! Мин сине, абзаңа әйтеп, типкәләтеп чыгарырмын. (Мөхәммәтҗан чыгып китә.) Кара син аны?! Көчегенә кадәр: «Абыстайның баласы булмый аның»,— дип, очраган бер кеше саен сөйләп йөри бит! Мин телләрегезне бик тиз кыскартырмын. Ул аны зурлары авызыннан ишетеп сөйли торгандыр әле. Мин аларны коры тотармын. Абзаларына әйтеп, һәммәсен дә кибеттән кудырып чыгарттырырмын.

«Туганым» (ишектән кереп). Туганым!! Монда гына чыгып кер әле, харап булдык! Оятлы булдык! Кунаклар килер вакыт җиткән, безнең аш артыннан утыртырга бламажи да хәзерләнмәгән.

Гөлҗиһан. Ә, ни дисең? Ай Алла, туганым! Ул нинди сүз? Харап булдык! (Чыгып китәләр. Зал бераз буш тора.)

ДҮРТЕНЧЕ МӘҖЛЕС

Хәмди ялгыз.

Хәмди (кулына эскәтер белән тоз савыты күтәреп, көлә-көлә). И Билләһи, кызык соң тегендә. Абыстай тетә тегендә безне тиргәп. Мине тирги, Мәрфуганы тирги, аш пешерүчене тирги. Аш артыннан утыртырга бламажи пешерелмәгән, ди. Аның өчен без гаеплемени? Йөрмәссең түшеңне киереп, калфакларыңны кәкрәйтеп! Үзенең кулыннан бер эш килми, кешене тиргәгән була. Бая тагы: «Безнең абыстайның баласы булмый»,— дигән өчен кибетче малайны куып, тиргәп чыгарган. Аның баласы булмаганга безнең нинди гаебебез бар? «Баласы булмый» дип әйтүче кеше без түгел. Абзый үзе беркөннәрдә кибеттә, кантур бүлмәсендә, Сафа абзыйга сөйләп утырган: «Минем хатынның баласы булмый, шуның өчен бер дә мәхәббәтем юк, әгәр эшләрем яхшы барса, Мәскәү кайткач монысын аерып, аның урынына икенче бер, бала китерә торган кыз алам, өйләнәм»,— дигән. Закир аны ишек артыннан тыңлап торган да Мөхәммәтҗанга әйткән. Мөхәммәтҗан миңа әйтте: «Безнең абыстай бала китерми икән, абзый аны яратмый икән, аны аерып икенче бер яшь хатын алмакчы була икән»,— диде. Ә абыстай монда беркөннәрне, Мәкәрҗә өстендә, абзый өйдә юк вакытта, Нәгыймә әби чүлмәк салырга килгән чакта, абзыйны гаепләп утырды: «Аның баласы булмый»,— диде. Аларның берсенә дә ышаныр хәл юк. (Чыгып китә.)

БИШЕНЧЕ МӘҖЛЕС

Гарифә белән Мәликә.

Гарифә (Мәликә белән ишектән кереп, түргә утырып). Син ишеттеңме? Алар анда нәрсә пыш-пыш сөйләшәләр?

Мәликә. Юк, мин ишетмәдем. Мин кергәч, шып туктадылар.

Гарифә. Мин кергәч тә, шулай иттеләр. Әллә нәрсә «бламажи» дигән сүзләрен генә ишетеп калдым. Йә бламажилары оемагандыр әле. йә җилемен аз салганнардыр.

Мәликә. Бламажилары оемаган дигәннән исемә төште, беркөннәрне мин чүпче Әхмәтләргә ашка барган идем, үрдәк бөккәннәре бер дә пешмәгән, авызга алгысыз чи иде, бөтенләй лычкылдап тора.

Гарифә. Андый була ул, әнә беркөнне мин читекче Таҗиларга чәйгә барган идем. Кабарткан паштитлары менә нәкъ такта шикелле булган. Бөтенләй менә үзе такта шикелле, үзе ике куллап сындырып булмаслык каты булган иде.

Мәликә. Читекче Таҗи дигәннән исемә төште әле, аларның бер шадра кызлары бар иде. Ончы Шакир улына кияүгә биргәннәр иде, ишеткәнең бармы, чибәр торалар микән?

Гарифә. Белмим, чибәрдер, сорашканым юк, каенанасының сүзен бер дә тыңламый диләр иде.

Мәликә. Каенанасының сүзен бер дә тыңламый дигәннән исемә төште әле, син ишетмәдеңме, тегүче Әхмәдулла хатынын аерган дигәннәр иде, чын сүз микән?

Гарифә. Чын булырга кирәк, беркөнне югары урамга кибеткә чыкканда күргән идем, кулына кәрзинкә күтәреп, бәрәңге алып йөридер иде.

Мәликә. Бәрәңге димәктән, безнең дә кәбестә тозлыйсы бар иде әле, алдырырга һич җитешә алганым юк. Сез тозладыгызмы әле?

Гарифә. Тозладык, алма белән карбыз да тозладык. Кәбестәләр бик һәйбәт туры килде.

Мәликә. Кавын тозламадыгызмыни?

Гарифә. Пудвалчы Әхмәтләр кавынны үзебез җибәрттерербез дигәннәр иде дә, ужулары җитмәде. Карбызлар көпшәкләнеп бетәр дип, көтмәдек.

Мәликә. Ул пудвалчы Әхмәтнең улы аталарын ташлап чыгып киткән дигәннәр иде, дөрес булды микән?

Гарифә. Дөрес. Аларның астында фатирда торган ямшекнең бер кызы бар икән. «Шул кызны алам»,— дип әйткән, ди. Аталары алырга риза булмагач, ташлап чыгып киткән, ди.

Мәликә. Ул башы белән чыгып кая бара инде ул? Алар инде бөтен нәселләре белән шулай булып чыктылар. Әхмәтнең энесе дә аның җүнле җирдән өйләнмәде. Нигъмәтҗан күчернең кызын ябыштырып чыгарды.

Гарифә. Хәзер инде кыз ябыштырып чыгару бер җола булып китте. Әле менә шул көннәрдә генә итче Вәлинең кызы тулчукчы Сабир улына ябышып чыккан, ди.

Мәликә. Ай Алла, ул шулаймыни? Миңа тагы аны беркөнне Хәмидә үзләре алдылар дип сөйләгән булды.

Гарифә. Алдылар, алмыйни! Кызлары ябышып чыкмаса, Вәлиләр кызларын үзләре риза булып тулчукчыга бирерләр идеме соң? Вәлиләр алар бай кешеләр бит.

Мәликә. И, бай булсалар да инде, бер дә затлы кешеләр түгел. Хатыны бөтенләй чирмеш әкәе төсле нәрсә.

Гарифә. Чирмеш әкәе дигәннән, шуны әитим әле, теге бүрекче Гобәйдулладан калган Мәфтуха үзләрендә торган Хәйретдингә кече хатынлыкка бара, ди.

Мәликә. Чынлапмы? И адәм көлкесе, адәм көлкесе! Мөгаен, аларның араларында элек тә берәр эш булгандыр. Юк исә аның хатынын, балаларын кан-яшь җылатып барып йөрмәс иде.

Гарифә. Йөрмәс дип, Әхмәтҗан бай хатыны карт башы белән үзләрендә торган япь-яшь егеткә бармадымыни?

Мәликә. Барса да инде, аның эше икенче, аның акчасы да күп, аннан соң ул Әхмәтҗан байны яратып та тормады.

Гарифә. Ә соң Фазлый хатыны?

Мәликә. Шәмсенисаны әйтәсеңме?

Гарифә. Әйе.

Мәликә. Ә, ул чибәр, бик матур бит! Аның әле бер дә яшь кызлардан аермасы юк. Аннан соң бит ул хатын өстеннән дә бармады.

Гарифә. Бармаса да инде, мыек чыкмаган япь-яшь егеткә баруы оят.

Мәликә. Оят димәктән, кара әле, син ишеттеңме, теге Галләм, кызын марҗага җибәреп, кул эше өйрәттергән була, ди. Ничек кешедән оялмый икән?

Гарифә. Алар марҗадан гына өйрәттерәләр әле, ул хатын кеше. Әле менә Миңнебай Фатихы өйләренә бер шәкерт китертә, ди. Кызын шул шәкерт көн саен килеп укытып йөри, ди. Фатих үзе, сакалын салпайтып, шуның укытканын карап утыра, ди. «Остабикәләр бик надан, бер дә укыта белмиләр»,— дип әйтә, ди. Алладан курыкмасалар да, бераз бәндәдән оялырга кирәк иде.

АЛТЫНЧЫ МӘҖЛЕС

Җамали, Гөлҗиһан, Камали.

Мөхәммәтҗан (ишектән сулу кабып йөгереп кереп). Абыстай! Абыстай! Әй, монда юк икән. Җамали абзый кереп килә: «Бик кирәкле йомышым бар, хатын-кызлар бер читкә китеп торсыннар»,— ди.

Гарифә. Һи, мәхәббәтсез, тапкан икән йомыш йомышларга вакыт! (Чыгып китәләр.)

Җамали (ишектән кереп, әрле-бирле йөгергәләп, ишекләр саен барып). Килен! Килен!

Гөлҗиһан (ишектән кереп). Нәрсә, абзый, ни бар?

Җамали (сулу кабып). Килен!.. Мин… мин… Сезгә… Уф…

Гөлҗиһан (каушап). Нәрсә бар? Нәрсә?

Җамали. Сираҗетдин… Сираҗетдинны… Талаганнар!

Гөлҗиһан (урындыкка егылып). Аһ! Харап булдык! Читек балтыры!

Җамали. Әйе, әйе, читек балтыры… Менә тилиграм… Сираҗетдинның читек балтырыннан акчасын алганнар!

Гөлҗиһан. Аһ!.. Кырык тугыз мең!

Җамали. Ни дисең? Кырык тугыз мең? Кырык тугыз мең дисеңме?

Гөлҗиһан (авыр сулап). Әйе… Кырык… тугыз… мең!

Җамали. Читек балтырында кырык тугыз меңме?

Гөлҗиһан. Әйе!

Җамали. Булмас!

Гөлҗиһан. Үзем, үзем күрдем.

Җамали. Алай булса, харап булдык! Малайның башы бетте! Читек балтырында кырык тугыз мең диген, ә! Әйтеп адәм ышанмаслык сүз! Ах, җүләр, җүләр! Читек балтырында кырык тугыз мең! (Урындыкка утыра, бераз аптырап тора.)

Гөлҗиһан. Үзем күрдем, бишәр йөзлек иде.

Җамали. Ах, җүләр, җүләр, соң читек балтырында кырык тугыз мең тәңкә акча йөртергә ярыймы?! Ах, җүләр, җүләр, шыр тиле икән!

Камали (ишектән кереп). Абый, абый!

Җамали. Ах, җүләр, җүләр! Читек балтырында кырык тугыз мең!

Камали. Нәрсә дисең?

Җамали. Кырык тугыз мең!

Гөлҗиһан. Ах! Читек балтыры!

Камали. Нинди читек балтыры? Нинди кырык тугыз мең?

Җамали. Сираҗиның читек балтыры!.. Сираҗиның кырык тугыз мең сумы!..

Камали. Читек балтыры ни эшләгән?

Җамали. Талаганнар.

Камали. Читек балтырынмы?

Җамали. Кырык тугыз мең сумын!

Камали. Ни дисең?

Җамали. Менә тилиграм…

Камали. Мин укый белмим.

Җамали. Мин дә белмим, Вәли укыды.

Камали. Нәрсә ди, ни эшләгән ди?

Җамали. Ни эшләсен, Сираҗиның читек балтырыннан кырык тугыз мең сум акчасын талап алганнар, ди.

Камали. Кайда?

Җамали. Пуезда.

Камали. Ә үзе?

Җамали. Үзе… үзе… килен, акылдан шашкан, ди!

Гөлҗиһан. Аһ!

Камали. Ә?

Җамали. Акылдан шашкан, ди. Бүлнискә җибәргәннәр, ди.

Гөлҗиһан. Аһ!

Камали. Соң, соң, ни эшлимез?

Гөлҗиһан. Аһ!

Җамали. Белмим!

Камали. Үзе кайда ди?

Җамали. Бүлнистә ди.

Камали. Анысын беләм. Үзе кайда ди, кайсы шәһәрдә ди?

Җамали. Анысын белмим, менә монда язган, мә, кара.

Камали. Мин дә белмим. Анысын да Вәли белер.

Җамали. Ие, ул белер шул.

Камали. Алай булгач, аны аннан алып кайтырга кирәк.

Җамали. Ие шул.

Камали. Бүген үк китәргә кирәк.

Җамали. Бүген үк.

Камали. Ие, бүген үк. Бүген, пуез белән. Әйдә, тизрәк китик. Тилиграмны Вәлигә укытыйк та, бүген үк китик.

Җамали. Шулай дисеңме, бүген үк дисеңме? Башым әйләнә, бернәрсә дә белмим. Ах, җүләр, җүләр! Читек балтырында кырык тугыз мең сум! Әйтергә генә ансат, кырык тугыз мең сум!

Камали. Әйдә, абый, әйдә, кичекмик, китик. (Җамалины җитәкли.)

Җамали. Шулай дисеңме? Минем башым бер дә йөрми.

Камали. Шулай дим. Әйдә, китик. Килен, хуш, сау бул. Без Сираҗины алып кайтабыз. (Чыгалар.)

Гөлҗиһан. Хуш!

ҖИДЕНЧЕ МӘҖЛЕС

Гөлҗиһан, «Туганым», Хәмди, Нәгыймә, Гарифә һәм Мәликә.

Гөлҗиһан. Аһ, харап булдык! Читек балтыры! Кырык тугыз мең сум! Туганым! Туганым! Ни эшлик? Кырык тугыз мең сум! Бөлдек, беттек! Инде ни эшлим? Мәҗлес! Бламажи! Кунаклар! Хәмди! Мәрфуга! Гайниҗамал! Мөхәммәтҗан! Барыгыз, бар! («Туганым», Хәмди, Нәгыймә, Гарифә һәм Мәликә керәләр.)

Һәммәсе бердән. Нихәл, ни булды? Нәрсә бар?

Гөлҗиһан. Барыгыз, бар! Йөгерегез! Кунакларга әйтегез! Килмәсеннәр. Мәҗлес бетте! Бөлдек, харап булдык! Һай, читек балтыры! Һай, кырык тугыз мең сум! Барыгыз, бар! Бламажи да кирәк түгел, бернәрсә дә кирәк түгел, мәҗлес тә юк! Ах, харап булдык, Сираҗиның читек балтырыннан кырык тугыз мең сум акчасын урлаганнар. Ух! Үләм! Бетәм! (Егыла, Нәгыймәдән башкасы Гөлҗиһан янына җыелалар.)

Нәгыймә (бер читкә тайпылып). Ай Алла, харап булдым! Бәхетсезлек! Дүрт-биш тәңкә чиертә дип торганда гына, харап булдым! Ичмаса ясаган тамыр әрәмгә китмәсен, кемгә булса да икенче бер кешегә бирермен. (Диван артыннан чирекле шешәне алып, шәле астына кыстырып, аяк очлары белән генә басып, артына борылып карый-карый чыгып китә.)

Пәрдә.

ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ

Шул ук зал. Залда күп үзгәреш юк. Өстәлләр җыелган.

БЕРЕНЧЕ МӘҖЛЕС

Җамали, Камали, Сираҗетдин һәм Гөлҗиһан.

Җамали белән Камали Сираҗетдинны җитәкләп килеп керәләр.

Җамали. Килен, килен!.. Әйдә, Камали, булыш әле, менә шунда гына утыртыйк! (Сираҗетдинны, бер эскәмиягә утырталар. Сираҗетдин, дивана кеше төсле, тирә-ягына ялт-йолт карап утыра. Ишектән Гөлҗиһан килеп керә.)

Җамали. Килен, мин сезгә ничә мәртәбә әйттем, Сираҗетдинны яхшы саклагыз, өйдән чыгып китмәсен дип. Ул бит үзен бер дә белешми. Әле менә хәзер, трамвай дип белеп, утын төягән вагуннар өстенә менеп утырган да киткән. Хәмидуллалар җитәкләп китерделәр. Ул бит бернәрсә дә белми.

Гөлҗиһан. Абзый, мин ни эшләтим соң инде аны, аны бит бер дә җиңеп булмый. Бәреп җибәрә дә чыга да китә.

Сираҗетдин (урыныннан сикереп тора да почмакта, өстәл өстендә тора торган граммофон янына барып бора башлый. Бер колагына кулын куеп). Палисә, палисиски! Палисиски!

Җамали белән Камали (урыннарыннан сикереп торып, Сираҗетдинның ике кулыннан тотып). Чү, чү, ни эшлисең?

Сираҗетдин. Палисиски! Каравыл! Талыйлар!

Җамали. Һай, бичара!

Камали. Чү, энем, чү, монда бер кеше дә юк, бер кеше дә!

Сираҗетдин (читек балтырларын тотып карап). Таладылар. Таладылар! (Ике кулы белән чигәләрен тотып, икенче якка таба китә. Аннан тагы җәһәтләп китеп, ишектән чыга башлый.)

Җамали белән Камали (Сираҗетдинны барып тотып). Чү, Сираҗетдин, чү, бернәрсә дә юк, бернәрсә дә! Кил, урыныңа утыр! (Урындыкка утырталар.)

Җамали. Менә, агай, эш! Моны ни эшләтергә инде?

Камали. Сумашушныйга менгерсәк ничек булыр икән? Ул монда киленнәрне дә борчып бетерер. Төнлә белән ялангач көенчә чыгып китеп, белешмичә, әллә кайларга китеп, суга барып төшүе ихтимал.

Сираҗетдин (халыкка таба карап, үзалдына). Төшәр, төшәр, суга төшәргә мин җүләрмени? Болар инде мине чын-чыннан җүләр дип беләләр.

Гөлҗиһан. Абзый, шул, мин дә шунсыннан куркам. Бөтенләй төн йокыларым качып бетте инде. Аз гына бернәрсә кыштырдый башлады исә, ул чыгып китә торгандыр дип, котым оча.

Җамали. Менә инде Мәскәү давиринныйлары гына килеп килешеп китсеннәр, аннан соң сумашушныйга меңгерсәк меңгерербез.

Сираҗетдин (үзалдына). Тотарсыз капчыгыгызны! Алар килеп киткәч, ничек йөрергә икәнлеген мин үзем дә бик яхшы белермен.

Камали. Алар соң әле ни диләр?

Җамали. Бернәрсә дә әйтмиләр, кибеттәге кенәгәләрне карадылар. «Сезнең бу кенәгәләрегезне чурт үзе килсә дә аңлый алмас»,— диләр.

Сираҗетдин (үзалдына). Аны шул алар төшенсен дип язмыйлар.

Камали. Соң син нәрсә дидең?

Җамали. Нәрсә дип әйтим, мин дә шул бернәрсә дә аңлый алмыйм, үзе булса, бик яхшы аңлар иде дә бит, хәзер исән түгел, гакылдан шашкан дидем.

Сираҗетдин (үзалдына). Шашкан гакылдан, шашмыйни! Мин сезнең үзегезне гакылдан шаштырырмын әле.

Камали. Соң тагы нәрсә диделәр?

Җамали. Бүген без аны барып карыйк әле, үзебез белән бер доктор да алып барырбыз, ул аның гакылдан шашканмы, юкмы икәнлеген карар, диделәр.

Сираҗетдин (үзалдына). Ә менә монысы гына бераз күңелгә ятып бетмәде. Әгәр ул минем җүләр түгел икәнлекне белсә, эш харап. Тукта әле. Алар килгәнче, җүләрлекне ныклап күрсәтергә өйрәнә торырга кирәк. (Аякларын бөкләп, өстәл өстенә менеп утыра.)

Камали. Чү, чү, Сираҗетдин, ни эшлисең?

Җамали. Тимә, тимә, утырсын. Тик утырсын.

Камали. Ярый алайса. Хуш, тагы нәрсәләр дип әйтәләр дидең, докторга күрсәтербез дип әйтәләр дисеңме?

Җамали. Әйе, докторга күрсәтербез, ди. Әгәр дә доктор авыру дип әйтсә, бераз скитке ясап булса да килешербез, диләр. Кибеттәге малларны да бер кат карап чыктылар. Малы бик аз калган икән, диләр.

Камали. Соң син нәрсә дидең?

Җамали. Нәрсә дип әйтим, бары шунда инде дидем. Менә бит сезгә бирергә дип малны акчага алмаштырып бетергән иде дә, хәзер инде акчасыз да, малсыз да калган, дидем.

Сираҗетдин (үзалдына). Бер дә хафаланмагыз, акча ерак түгел, кладавайда гына. Ачкычы менә монда, кесәдә генә.

Гөлҗиһан. Соң инде, абзый, без шулай бер тиенсез бөлеп калырбыз микәнни? И Ходаем! Бар икән күрәселәребез! (Җылый.)

Камали. Хафаланма, килен, хафаланма, Алла язмаган эш булмас. Сираҗетдинның болай булуы безнең өчен дә бер дә күңелле түгел.

Гөлҗиһан. И Ходаем, күңелле генә итеп аш уздырам дип йөргәндә генә бөтен эшләр чуалды да китте.

Камали. Килен, анысы бик зур эш түгел. Сираҗетдин терелсә, бар да булыр әле.

Сираҗетдин (үзалдына). Эшне бетергәч, ничек фарсит итәргә кирәклеген Сираҗетдиның үзе дә бик яхшы белер әле. (Өстәл өстеннән сикереп төшеп, кулына лампа алып, ишеккә таба бара башлап.) Ахмак нәрсәләр, йөзе каралар, кладавай ишеген ачык калдырганнар.

Камали. Чү, зинһар, чү, һәммәсен бикләгәннәр! (Сираҗетдин һаман чыгарга маташа.)

Җамали. И бичара, бөтенләй коты очып, куркып беткән. (Камали белән Җамали Сираҗетдинның кулыннан тотып чыгармаска тырышалар.)

Сираҗетдин. Талыйлар, талыйлар! Тотыгыз!

Җамали (һаман да кулыннан җибәрмичә). Юк, Сираҗетдин, юк! Бернәрсә дә юк!

Сираҗетдин. Талыйлар! Әнә, йозагын ваталар! (Ишектән чыгып китә. Аның белән бергә Җамали белән Камали да чыгып китәләр.)

ИКЕНЧЕ МӘҖЛЕС

Гөлҗиһан ялгыз.

Гөлҗиһан. И Раббым, и Раббым, тәмам харап булдык! Эштән чыктык! Фатыйма тудыкъ инде миннән авызын җырып көләр. Нинди генә матур иттереп аш уздырам дип торганда гына харап булдык. Әле менә кибетне дә пичәтләгәннәр, ди. Урам кибетеннән акча сорыйлар. Акча чыгармасагыз, бер тиенлек тә әйбер бирмибез дип әйтәләр, ди. Итче дә бүген ит бирмичә керткән. Аласыз да аласыз, акча бирүне белмисез, сез җүләрне туйдырырга мин ялланып керешмәгән дип әйтә, ди. Асрауларның да берсенә дә бер сүз әйтер хәл юк, хәзер үзеңнән битәр, биш өлеш артык итеп кычкырырга торалар. Кичәгенәк Гайниҗамал: «Торасың да кычкырасың, торасың да кычкырасың, мин җүләр кешенең хатыны түгел, мин кычкырмасаң да аңлыйм. Кычкырырга беләсез, ә өскә-башка ясарга белмисез, менә алъяпкычларым тузып беткән, кычкырганчы бер алъяпкычлык алып бир»,— ди. Хәзер инде күчәрләренә кадәр мыскыл итә башладылар. Кичә тудыкъларга барырга ат җигәргә кушкан идем: «Әллә, абыстай, син дә инде акылга җиңеләя башладыңмы? Чыгасыз да утырасыз да, бер эшсезгә чабасыз, ул атларның аяклары тимер түгел бит көне буена чабып йөрергә»,— ди. Белмим инде мин, ни эшләргә дә аптырадым. Сираҗины җүләр дип әйтер идем, кеше юк чагында үзалдына әллә нәрсәләр хисаплый, әллә нәрсәләрне шутка салаШутка (счётка) салу — исәпләү.. Мин килә башладым исә, «таларга киләсең» дип кычкырынырга тотына. И Аллам, харап булдык шул, харап булдык. Бламажи пешерелми онытылып калган дигәч тә әллә нәрсәгә эчләрем «жу» итеп киткән иде. Күрәчәгебезгә каршы булган икән шул. (Ишектән Нәгыймә карчык килеп керә.)

ӨЧЕНЧЕ МӘҖЛЕС

Гөлҗиһан, Нәгыймә.

Гөлҗиһан. Әйдә, хуш киләсең, Нәгыймә абыстай, килүең-китүең юк.

Нәгыймә. Исәнме, кызым. Гөлҗиһан, исәнме? Кешенең борчулы вакытында һаман-һаман килеп кешене борчып йөреп булмый шул. Нихәл әле, кызым, ниләр эшләп торасыз? Исән-сау гына торасыңмы? Хафалана торгансыңдыр, ахры, ябыгып киткәнсең.

Гөлҗиһан. И, Нәгыймә абыстай! Ничек итеп хафаланмаска кирәк? Инде Мәскәү бүләкләре кайта дип көтеп торганда гына, ирең шулай җүләрләнеп кайткач, ничек итеп хафаланмассың! Ичмасам акчасын алдырмый гына кайткан булса, тагын да бер хәл иде. Әле ярый, көн күреп торырга сумабыз бар дип торыр идең. Әле әнә мәскәүләр килеп кибетне дә пичәтләгәннәр, ди. «Сираҗины докторга күрсәтәбез. Әгәр чын-чыннан җүләр булса, аз белән дә килешермез»,— дип әйтәләр, ди. Ул инде соң, җүләр булмаса, урамда утын төягән вагуннарга утырып йөрер идеме?

Нәгыймә. Әйе шул, әйе шул, кызым, бер дә акыллы кешенең эше түгел инде. Әле менә беркөн, теге, беләсең ич Хәмди Мәфтухасын, шуның Әсма атлы бер кызы бар. Шул кыз урамнан узып бара икән. Сираҗетдин шуның каршысына барган да: «Син кем кызы, бик матур кыз икәнсең, мин сине үземә кече хатынлыкка алам»,— дип юлыннан туктаткан. Ул аны анасына кайтып сөйләгән. Анасы тагын, җүләр нәрсә, шул сүзгә ышана калган: «Бай кеше бит, сораса, ни эшләп бирмәскә, бирәм, һәйбәт, яхшы атларга утырып рәхәтләнеп йөрер»,— ди. Мин әйтәм: «И җүләр, җүләр, шул сүзгә ышандыңмы? Ул бит хәзер акылдан шашкан, белешеп әйтми ул, аның хатыны Гөлҗиһан синең Әсмаңнан мең өлеш артык, синең йөз Әсмаңны бәреп егар»,— дим.

Гөлҗиһан. Кайсы Хәмди Мәфтухасы инде ул?

Нәгыймә. Ай Алла, син Хәмди Мәфтухасын белмәскә, менә тагы, алар бит синең әтиләрең күршесендә, Чүпрә Йосыф йортында, түбән өйдә фатир торганнар иде.

Гөлҗиһан. Ай, әҗәткана, шулмыни? Сираҗины башларына чәйнәп яксыннар, җүләр белән тормасам миңа ир бетмәгән! Ачуымны китерсәләр, иртәгә үк аерылып китәрмен. Тәмам туеп беттем инде. Беркөнне карап утырды, утырды да: «Әйдә, гармун алып уйнап җибәр әле»,— ди. Мин тагы, җүләр, аның сүзенә ышанып, чынлап әйтә дип белеп, уйнарга гына тотынган идем: «Әйдәле җырлап та җибәр»,— ди. Мин җырламагач, тотынды биергә, тотынды биергә, мин, куркып, гармунны ташладым, ул һаман бии дә бии. Тәмам арып, башлары-күзләре әйләнеп бетте. Чәнчелеп китсен Сираҗилары, башларына чәйнәп яксыннар! Шул җүләргә бирмәсәләр, кызларына урын таба алмаганнар икән.

Нәгыймә. Мин шуны әйтәм: «Юкка җүләрләнеп, үзегездән кеше көлдереп, алай итеп йөри күрмәгез»,— дим.

Гөлҗиһан. Бирсеннәр, минем бер сүзем дә юк. Гомеремдә мин аннан нинди рәхәт күрдем?

Нәгыймә. Анысы шулайдыр да инде, шулай да булса, иргә бер баргач, шунда торган яхшы. Әле соң ни эшләп торасыз? Бераз өшкертеп-төкертеп караганыгыз юкмы? Бәлки, Алла кушса, сәламәтләнеп тә китәр иде. Әле менә сезгә шуны әйтим дип килгән идем. Нурый хаҗиларга читтән бер ишан килгән, ди. Сулышы бик шифалы, өшкерткән кеше бер дә сәламәтләнми калмый, ди. Әле менә әллә кемнең хатыны шуңа өшкерткән генә икән, бик зур файда күргән, ди.

Гөлҗиһан. Мин бер дә хәзер ни эшләргә дә белмим инде. Әле менә бүген мәскәүләр белән килешмәкче булып йөриләр. Шулар белән килешеп, эшләр уңайга китсә, тагы ни булса да ул булыр иде. (Ишектән Җамали, Камали, Сираҗетдин, Закир һәм Мөхәммәтҗан килеп керәләр. Сираҗетдинны урындыкка утырталар.)

ДҮРТЕНЧЕ МӘҖЛЕС

Гөлҗиһан, Нәгыймә, Җамали, Камали, Сираҗетдин, Закир һәм Мөхәммәтҗан.

Җамали. Закир, Мөхәммәтҗан, сез шунда Сираҗетдинны яхшы гына каравыллап утырыгыз, бер җиргә дә чыгып китмәсен. Килен, сез дә бераз күз-колак булыгыз. Әйдә, Камали, без кибеткә төшик. Анда теге давиринныйлар безне көтеп тора торганнардыр. Аларны монда алып килербез. Гарәфигә дә әйттерергә кирәк, ул да килсен, ул аның юлда ничек таланганын күргән кеше, бәлки файдасы тияр. (Чыгып китәләр.)

Гөлҗиһан (урындыкта башын арткы таба салып, йоклаган төсле утырган Сираҗетдинны күрсәтеп). Әнә инде, Нәгыймә абыстай, аның хәле шул инде. Йә ул шулай башын артка сала да изелеп йоклый, йә тора да пыр тузып, өй эчендә йөгергәләп йөри, йә булмаса өстәл өстенә менеп утыра да әллә ниләр мыгырдап укырга тотына. Менә инде көне буе шуны саклап утыр, әгәр гомер буена шул җүләрлегендә булса, аның белән ничек торырсың?

Сираҗетдин (үзалдына). Тормассың, тормассың бер дә. Тизрәк эшем генә бетсен, мин аннан ары сине типкәләп ишегемнән чыгарып җибәрермен.

Нәгыймә. Шулайдыр шул, Гөлҗиһан, шулайдыр. Бу килешкә булганда, хәлең бик яхшы түгел; ичмасам, байлыгы бар вакытта шулай булган булса бер хәл иде. Байлыгы бар дип чыдап торыр идең; син яшь кеше, балаң-чагаң юк, бер дә хафаланмас идең. Әле менә теге җүләр Йосыф хатыны акча белән калды да, нинди чибәр яшь кешегә барды.

Сираҗетдин (үзалдына) Күрәсезме, карчык нинди яхшы киңәшләр бирә! Калдырдылар ди сезгә акча, капчыгыгызны тотмыйсызмы?!

Закир (үзалдына). Итәрсең аны җүләр, үз файдасына килгәндә ул бер дә җүләр түгел! Беркөнне миңа алмаштырырга дип егерме биш тәнкәлек акча биргән иде, шул вакытта мин, бераз батырып калыйм әле дип, бер өчлекне кесәгә яшергән идем, хәзер сизде. «Кая акча? Талыйлар!» — дип, каравыл кычкыра башлады.

Мөхәммәтҗан (үзалдына). Акчасы булгач, баргандыр шул, акчасы булса, абыстайны алудан мин дә качмас идем. Мин дә бит бик чибәр егет. (Мыекларын боргалап-төзәтенеп куя.) Абыстай карт кеше түгел, акчасы булгач, аның белән торырга мөмкин. Матур булмаса да, акчасы булгач, ярап торыр иде.

Гөлҗиһан. Нәгыймә абыстай, зинһар, акрынрак сөйли күр. Йә үзе ишетер, тегендә тегеләр дә тыңлап торалар, үзе ул, дивана булса да, сөйләгән сүзне бик тиз ишетә. Әйдә, без теге якка чыгып, бераз сөйләшеп утырыйк. (Закир белән Мөхәммәтҗанга карап.) Сез монда абзагызны саклап утырыгыз.

Закир (Мөхәммәтҗан янына барып утырып). Нихәл, Мөхәммәтҗан? Кичә бит минем ай тулды. Беләсеңме, миңа акча кирәк. Жалунияне аласы иде. Бу җүләрне көтеп торсаң, монда жалуния алганчы сакалың агарыр.

Мөхәммәтҗан. Минем үземнең дә жалуния алганым юк. Кичә Җамали абзыйдан сораган идем, сезнең ябык кибетегез өчен мин нишләп сезгә жалуния түләп торыйм, абзагыздан сорагыз, ди.

Закир. Ә соң мин кайдан алыйм?

Мөхәммәтҗан. Белмим.

Закир. Җамали абзыйдан сорыйм да, әгәр ул бирмәсә, ташлыйм да чыгып китәм.

Мөхәммәтҗан. Теләсәң ни эшлә, мин сине тотып тора алмыйм. (Тик утыралар.)

Сираҗетдин (үзалдына). Тимә әле, минем бу җүләр булып кыйлануның бик күп файдасы булды, мине җүләр дип фараз кылып, һәммәсе дә үзләренең серләрен яшермичә сөйлиләр. Хатынның да, кибетчеләрнең дә, күперләрнең дә — һәммәсенең серләре мәгълүм булды. Тизрәк эшләрем генә бетсен, аннан ары мин сезнең барыгызны да ничек итеп өреп чыгарырга белермен. Инде теге мәскәүләр тиз килеп җитәрләр. Алар күзенә җүләррәк булып күренү өчен алданрак юллар эзләп куярга кирәк. Әгәр доктор чын-чыннан да җүләр дип шаһитлек бирсә, эшне озакка сузмаслар, тиз килешерләр. Аны ничек тә булса кулга алырга кирәк, докторлары нинди кеше икән? Аңа бер биш йөзлекне сузмый туры килмәс. Эшнең башы шунда. Аннан гына эшне бозарга ярамый. Әгәр биш йөздән дә ким бирсәң, бәлки ул риза булмас. Абыйлар бик йомшак маташмасалар ярар иде. Сумына ун тиеннән артык бер дә бирергә ярамый. Кибеттә малы бик аз икән дип әйтәләр, ди. Аз булмый, анда икенче кеше исемендәге вывиска астындагы кибеткә мал төямичә, пила чүбе тутырмаган. Алар барысы да мал. (Ишектән Мәскәү доверенныйлары керә башлыйлар.) Уф! Килеп тә җиттеләр. Ничек тә булса серне сиздермәскә кирәк.

Җамали. Әйдә, Васили Димитрич, әйдә, пожалысты, пожалысты. (Доверенныйлардан дүрт кеше, доктор, Җамали, Камали һәм Гарәфи килеп керәләр.)

БИШЕНЧЕ МӘҖЛЕС

Әүвәлгеләр, дүрт доверенный, доктор, Җамали, Камали, Гарәфи һәм Сираҗетдин.

Җамали (доверенныйларга). Пажалти, пажалти, менә моннан утырыгыз. (Урын күрсәтә.)

Василий Дмитриевич. Тукта әле, Җамалетдин Гыйлаҗетдинович, әүвәле Сираҗетдин Гыйлаҗетдинович белән күрешергә кирәк. (Сираҗетдин янына килә.) Здраствуйте, Сираҗетдин Гыйлаҗетдинович!

Сираҗетдин (алдына гына карап утырган урыныннан сискәнеп, сикереп торып). Каравыл! Талыйлар! (Ишеккә таба бара башлый.)

Закир һәм Мөхәммәтҗан. Тукта, абзый, тукта! (Урынына китереп утырталар.)

Василий Дмитриевич (куркып, артка чигенеп утырып). Кызганыч бичара, куркыныч.

Икенче доверенный. Бөтенләй төсләре дә үзгәргән.

Сираҗетдин (үзалдына). Үзгәрерсең, уен түгел ул, кырык тугыз мең тәңкә диләр аны!

Җамали. Бар, Мөхәммәтҗан, әйт әле, чәй китерсеннәр.

Бер доверенный. Юк, юк, кирәк түгел. Без эшебезне генә эшлик тә китәрбез.

Сираҗетдин (үзалдына). Шаулама, бу беренчесе яхшы чыкты әле, малайларыңның куркудан котлары чыкты. (Сикереп өстәл өстенә менеп утыра.)

Бер доверенный. Карагыз әле, тагы әллә ни эшли.

Камали. Юк, зарар юк, ул һаман шулай.

Доверенный. Ах бичара.

Сираҗетдин (үзалдына). Күрсәтермен әле мин сезгә бичараларыгызны!

Василий Дмитриевич. Ну, менә без хәзер барыбез да җыелган чак. Сез тагын бер сөйләгез әле, вакыйга ничек-ничек булган?

Сираҗетдин (үзалдына). Беләләр алар вакыйгане! Аны сез миннән сорасагыз, мин әйтер идем ничек булганын. (Урыныннан сикереп торып, ишеккә таба бара башлый. Утырган кешеләргә күзләрен зурайтып ачып карый. Закир белән Мөхәммәтҗан барып тотып, яңадан урынына китереп утырталар.)

Бер доверенный. Нишләп ул һаман тынычсызлана?

Камали. Юк, зарар юк, ул һаман шулай.

Василий Дмитриевич. Ну, ярый, Җамалетдин Гыйлаҗетдинович, сез сөйләгез әле, эш ничек булган?

Сираҗетдин (үзалдына). Берничек тә булмаган.

Җамали. Менә ничек булган. Ул безгә сөйләнеп йөргән иде: «Мин фәләнчә көн Мәскәүгә барам»,— дип. Мин аңа әйттем: «Тукта, бераз сабыр ит, бергә барырбыз»,— дип. Ул әйтте: «Юк, мин хәзер барам, кибеттә мал бик аз калды. Күп нәрсәләрнең төрләре беткән»,— дип. Шуннан соң мин дә бер сүз әйтмәдем, ул да китеп барды. Ул акчасын үз янына алып киткән икән, минем аннан да хәбәрем булмады.

Сираҗетдин (үзалдына). Китәр, китәр, үз янында алып китәр! Үз янымда алып китәргә мин дурак түгел!

Җамали. Хәтта мин аның күпме акча алып киткәнен дә белмәдем. Соңыннан, «Сираҗетдин таланды» дип, менә Гарәфидән тилиграм килгәч, киленнән ишеттем, «кырык тугыз мең», диде.

Сираҗетдин (үзалдына). Бик дөрес, шулай, кырык тугыз мең.

Василий Дмитриевич. Киленегез аны кайдан белгән? Үзе әйткәнме?

Җамали. Юк, үзе әйтмәгән. Ул чыгар алдыннан аягын чишенеп, кәгазь акчаларны балтырына чорнап, аягын киенгән.

Сираҗетдин (үзалдына). Анысы дөрес, кәгазьләрне балтырына чорнап киенгән.

Василий Дмитриевич. Киленегез мондамы? Аннан да сорап карасак, ничек булыр?

Камали. Юк, ярамый, хатын кешегә ирләргә күренергә шәригать ни вилит!

Җамали. Сорасыннар, сорасыннар, безгә кеше хакы бер тиен дә кирәкми, сорасыннар.

Сираҗетдин (үзалдына). Дөрес, дөрес, бер тиеннәре дә кирәкми!

Җамали. Бар әле, Мөхәммәтҗан, абыстаңны монда чакыр, хәзер генә чыгып керсен әле. (Гөлҗиһан керә.)

АЛТЫНЧЫ МӘҖЛЕС

Башкалар һәм Гөлҗиһан.

Җамали (Гөлҗиһанга). Менә, килен, болар Мәскәүдән килгән давиринныйлар, синнән сорамакчы булалар.

Гөлҗиһан. Нәрсәне?

Җамали. Сираҗетдинның акчасын.

Гөлҗиһан. Нинди акчасын?

Җамали. Югалткан акчасын.

Гөлҗиһан. Аны ничек миннән сорыйлар, мин аны кайдан алып бирим?

Василий Дмитриевич. Туктагыз әле сез, Җамалетдин Гыйлаҗетдинович, сез сорый белмисез. Менә нәрсә, абыстай: сез Сираҗетдин Гыйлаҗетдиновичның үзе белән акча алып киткәнен белдегезме?

Гөлҗиһан. Белдем.

Василий Дмитриевич. Ул аны кайсы кесәсенә салып алып китте?

Гөлҗиһан. Бер кесәсенә дә салмады. Иң әүвәл менә шушы төшкә утырды да аякларын чишенде. Аннан соң кырык тугыз мең тәңкә акчасын дүрткә бүлде дә, аякларының як-якларына, балтырларына куйды да киенде.

Василий Дмитриевич. Сез ул акчаларның нинди икәнлекләрен күрдегезме?

Гөлҗиһан. Күрдем.

Василий Дмитриевич. Нинди акчалар иде?

Гөлҗиһан. Бишәр йөзлек.

Сираҗетдин (үзалдына). Күрдең пычак, ул вакытта инде ул акчалар күптән кладавайда яталар иде.

Василий Дмитриевич. Ул акчаларны ул кайдан алып чолгады?

Гөлҗиһан. Сумкадан алып чорнады. Банкыдан алып кайтты да аягын чишенеп чорнады.

Василий Дмитриевич. Аягын киенгәч, өйдә озак тордымы?

Гөлҗиһан. Юк, озак тормады. Аягын киенде дә, атка утырып, вакзалга төшеп китте.

Василий Дмитриевич (башка доверенныйларга карап). Әфәнделәр, сез дә берәр нәрсә сорап карамыйсызмы?

Доверенныйлар. Юк.

Василий Дмитриевич. Ярый, абыстай, рәхмәт. Башка сорый торган сүз юк. (Гөлҗиһан чыгып китә.)

ҖИДЕНЧЕ МӘҖЛЕС

Гөлҗиһаннан башкалар.

Василий Дмитриевич (башка доверенныйларны бер читкә тартып). Ну, әфәнделәр, сез ни дисез? Минемчә, боларның әйткән сүзләре дөрес шикелле күренә. Банкның кассиры да һәммәсе бишәр йөз тәңкәлек аталар бирдем дигән иде.

Бер довереннай. Минемчә дә дөрес.

Икенче доверенный. Мин дә бер дә шикләнергә урын күрмим. (Һәммәсе дә килеп утыралар.)

Василий Дмитриевич. Ну, Җамалетдин Гыйлаҗетдинович, сүзегезне сөйләп бетерегез, аннан соң ни булган?

Җамали. Аннан соң ни булганын мин бик яхшы белмим. Менә бу Гарәфи аның белән бер пуезда барган кеше, эшне ул бик яхшы белә. Безгә тилиграмны да ул бирде.

Василий Дмитриевич. Алай икән, бик яхшы. Алай булса, сез, Гарәфи әфәнде, эшнең ничек булганын безгә сөйләп бирегез әле…

Гарәфи. Без аның белән вакзалдан кузгалып киттек. Юлда бик яхшы бардык.

Сираҗетдин (үзалдына). Бик дөрес, хәтта пирасаткага төшкәндә бергә пирәшләдекПирәшләү — пәрәмәч белән чәй эчү. тә.

Гарәфи. Соңыннан Мәскәүгә барып җитәргә берничә станса калгач…

Сираҗетдин (үзалдына). Әйе, берничә станса калгач.

Гарәфи. Сираҗетдин: «Мин тышка чыгып керим әле»,— дип, тышка чыгып китте. Төн карангы иде…

Сираҗетдин (үзалдына). Дөрес, караңгы иде.

Гарәфи. Пуез да бик шәп барадыр иде. Ул чыгып бераз торгач, пуез бер стансага туктады, аннан да кузгалып китте…

Сираҗетдин (үзалдына). Анысы да дөрес.

Гарәфи. Шуннан соң мин, тынычсызланып, Сираҗетдинны эзләргә чыктым. Бәдрәфне барып төртеп карадым, бәдрәф бикле иде…

Сираҗетдин (үзалдына). Монысы да дөрес.

Гарәфи. Бәдрәф янында бер-ике кеше көтеп торалар, бәдрәфтәге кешене озак торды дип сүгәләр иде…

Сираҗетдин (үзалдына). Анысы да дөрес. Хәтта ишекне дөбердәтеп аптыратып бетерделәр.

Гарәфи. Шул вакытта бер кандуктыр узып барадыр иде, аңа жалуба бирделәр…

Сираҗетдин (үзалдына). Анысын да ишеттем.

Гарәфи. Кандуктыр: «Стансада торганда, икенче кандуктыр бикләп куйгандыр аны»,— дип, ачып керде…

Сираҗетдин (үзалдына). Уф! Иң читен җиренә килеп җиттеләр.

Гарәфи. Бервакытны ачып керсәк… ни күзебез белән күрик, Сираҗетдинның башыннан бүрекләре, кәләпүшләре төшкән…

Сираҗетдин (үзалдына). Дөрес.

Гарәфи. Аякларын салдырганнар…

Сираҗетдин (үзалдына). Анысын үзем салдым.

Гарәфи. Казакиларын, камзулларын чишкәннәр…

Сираҗетдин (үзалдына). Аларын да үзем чиштем.

Гарәфи. Бернәрсә белмичә һушы китеп ята…

Сираҗетдин (үзалдына). Әйе, белмәмешкә салынып яттым.

Гарәфи. Моны күргәч тә минем йөрәкләрем «гөп!» итеп китте, кандуктыр да: «Кенәзне талаганнар!..»— диде.

Сираҗетдин (сикереп торып). Каравыл! Тотыгыз! Тот! (Ишеккә таба йөгерә, һәммәсе урыныннан сикереп торалар. Сираҗетдинны барып тоталар.) Каравыл! Талыйлар!

Җамали, Камали, Гарәфи һәм башкалар (беравыздан). Җибәрмәгез, җибәрмә! Сираҗи, Сираҗи, бернәрсә юк, утыр! Утыртыгыз! (Урындыкка китереп утырталар.)

Сираҗетдин. Каравыл! Талыйлар! (Урындыкка егылып, изелеп төшә.)

Доверенныйлар. Доктор, доктор әфәнде, ярдәм итегез, карагыз. (Доктор килә.)

Доктор. Рәхим итеп, бер чүпрәкне салкын суга манып китерегез әле. Бераз хәл алдырырга кирәк булыр. Аннан соң тамырларын карарбыз. (Сулы чүпрәкне китерәләр. Доктор сулы чүпрәкне маңгаена куеп.) Шул килешкә бераз гына торып хәл алсын әле, сез, зинһар, бераз читкәрәк китеп торыгыз, яңадан күзен ачып җибәреп, сездән курыкмасын. (Читкә китәләр. Доктор бераз торып.) Менә инде хәзер тамырларын карап карыйк. (Сираҗетдинның асылынып торган кулын кулына ала. Шул арада Сираҗетдин бик кечкенә итеп бөкләнгән биш йөзлекне докторның кулына кыстыра. Доктор, биш йөзлеккә күзен төшереп, үзалдына.) Һа, алай икән, эш сизелде, бик шәп акылдан шашкан икән. Ярый, миңа барыбер. (Кесәсеннән сәгать алган булып, биш йөзлекне кесәсенә тыга. Тамырыны тотып бераз караганнан соң.) Эш бу яктан бик өметле түгел, тамыр бик еш тибә. (Күкрәкләрен тыңлый.) Монда да хәл бик яхшы түгел. Йә әле, башкача тәҗрибә кыйлып карыйк. (Кесәсеннән бер нәрсә алып, кулларына, битләренә төртеп карап.) Дөрес. (Доверенныйларга әйләнеп карап.) Әфәнделәр, эш бик өмитле түгел, гакылына бик зур хәләлХәләл — зарар. килгән. Әгәр дә бик зур, хәтта харикыльгадәХарикыльгадә — гадәттән тыш. бер вакыйга булып, шул вакыйгане күргәндә кинәттән гакылына килмәсә, дәва белән генә терелтергә зур өмит күренми. Менә бу чүпрәкне алып куегыз әле. Хәзер күзен бераз ача башлады. Инде миңа тагын бер стакан салкын су китереп бирегез, шуны эчерткәч, бераз хәл алыр. Аннан соң мин сезгә бер дару язып бирермен. Шул даруны эчерткәч, ул тынычсызлануыннан бераз тукталыр. Шулай да булса, әфәнделәр, бөтенләй терелүенә өмит бик аз.

СИГЕЗЕНЧЕ МӘҖЛЕС

Гөлҗиһан һәм башкалар.

Гөлҗиһан (ишектән җылап кереп). Доктор әфәнде, мин нихәл итәрмен, кая барырмын?

Доктор. Тс, тс! Тавышыгызны чыгармагыз! Авыру янында җылаган тавыш чыгарырга ярамый, ул аның кәефен генә боза. (Гөлҗиһан күзен яулык берлә каплап, акрын гына җылый.) Белмәссең, бәлки Ходадан вәгъдә җитсә, терелеп тә китәр. Дөньяда төрле вакыйгалар була. Менә бервакыт шундый бер кеше акылыннан шашкан, ничә еллар үзен-үзе белмичә йөргән. Бервакыт шуларның йортлары яна башлаган. Ул кешенең алты-җиде яшендә кечкенә кыз баласына ут кабынырга якынлашкач, бала бик каты, ачы аваз белән кычкырып җибәргән дә, шул тавышка теге кеше йокысыннан уянып китеп, коточкыч пожарны күреп, кыз баланы кочагына алган да, ут эченнән йөгереп чыгып, баланы янудан коткарган һәм үзе дә яңадан акылына килгән.

Җамали. Хода безгә дә шулай ярдәм бирсә иде.

Камали. Илаһем, үзең ярдәм бир!

Гөлҗиһан. И Раббым, Ходаем! (Тынычлык.)

Василий Дмитриевич. Доктор әфәнде, алайса сез Сираҗетдин әфәнденең акылына зарар килү хак дисез?

Доктор. Анда һичбер шик-шөбһә юк.

Василий Дмитриевич (доверенныйларга карап.) Алай булгач, әфәнделәр, безгә эшкә керешергә вакыт. Сез ни дисез?

Сираҗетдин (күзләрен бераз ачып, үзалдына). Йа Алла, эшләр бераз җиңеләя, иң авырлары узды. Акча төрткәч, докторың эреде. Шайтан да эзләп таба алмаслык ялганнарны ялганлый!

Доверенныйлар. Без дә шуны уйлап торадыр идек, без дә шул фаразда. (Гөлҗиһан чыгып китә.)

ТУГЫЗЫНЧЫ МӘҖЛЕС

Гөлҗиһаннан башкалар.

Василий Дмитриевич. Җамалетдин Гыйлаҗетдинович, соң сез нинди фаразда?

Җамали. Без нинди фаразда булыйк?

Василий Дмитриевич. Доктор әфәнде әйтә, Сираҗетдин Гыйлаҗетдинович акылга килерлек түгел, ди. Шулай булгач, инде ул моннан соң сату итә алмас. Кибеттәге бар малын, йортларын сатарга кирәк тә, шуның белән бурычларын түләргә кирәк.

Сираҗетдин (үзалдына). Ай-яй, начар сүз әйтте.

Җамали (аптырап китеп). Ул ни дигән сүз? Ничә еллардан бирле бер тиен калдырмый түләп килгән фирманы шулай итеп тар-мар итмәкче буласызмы?

Василий Дмитриевич. Ә соң сез ни эшләмәкче буласыз?

Җамали. Менә сезнең белән килешсәк, агай-эне икебездән беребезне апнкун итеп куярбыз да, әүвәлгечә сату итә бирербез.

Сираҗетдин (үзалдына). Менә монысы яхшы сүз.

Василий Дмитриевич. Соң сез ничек итеп килешмәкче буласыз?

Җамали. Белмим, ничек килешергә?

Василий Дмитриевич. Соң сез күпме бирмәкче буласыз?

Җамали. Белмим.

Василий Дмитриевич. Илле процент бирәсезме?

Җамали. Ул ни дигән сүз? Аның йорты залук, кибетендә малы юк, акчасы урланган.

Василий Дмитриевич. Анысын һәммәсен дә беләбез.

Җамали. Шулай булгач, ни өчен илле прасинт сорыйсыз? Аның кибетендәге бар малын сатып бетерсәгез дә ун прасинттан артык җыя алмассыз.

Сираҗетдин (үзалдына). Монысы өчен абыйга рәхмәт.

Василий Дмитриевич. Соң күпме бирмәкче буласыз?

Җамали. Күпме дип, ун прасинт бирербез. Аны да инде тик, барган көенә фирманың эше туктамасын дип кенә бирәбез.

Василий Дмитриевич. Алай бик аз. (Доверенныйларга карап.) Әйдәгез әле, монда килегез. (Бер читкә китәләр.) Ну, сез ни дисез? (Үзара шыпыртлап бераз киңәшәләр. Янәдән килеп утырып.) Ну, Җамалетдин Гыйлаҗетдинович, менә нәрсә, унбиш процент бирерсез. Аннан да ким булганда, иптәшләр риза булмыйлар.

Җамали. Ихтыярыгыз, без артык бирә алмыйбыз. Ничә еллардан бирле килгән фирманы бетерәсез икән, хәерле булсын.

Василий Дмитриевич. Алай булса, менә нәрсә: ун процентның һәммәсен дә иртәгә биреп бетерергә кулыгыздан подписка бирәсезме?

Җамали (Камалига карап). Камали, синдә иртәгә алты мең тәңкәләп акча булырмы? Калган яртысын мин табам.

Камали. Яхшы, ярар, булыр.

Василий Дмитриевич. Димәк, алай булгач, риза буласыз?

Җамали. Риза.

Сираҗетдин (үзалдына). Эш пешә.

Василий Дмитриевич. Ну, доверенныйлар, сез дә ризамы?

Доверенныйлар. Риза, риза!

Василий Дмитриевич. Алай булса, мин актны язам. (Яза.) Менә сезгә үзебезнең йөз егерме мең сум алачагыбыз бәрабәренә унике мең сум алырга риза булганлыгыбызга распискалар. Рәхим итеп, һәммәгез дә шуңа кул куегыз! (Куялар.) Яхшы, инде алай булса, менә, менә монысы сезгә. Ә менә монысы безгә. (Кесәсенә тыга.) Яхшы, хәерле сәгатьтә булсын. (Кул бирешәләр.) Ну, Җамалетдин Гыйлаҗетдинович, инде эш бетергәнлекнең сые сездән.

Җамали. Әйдәгез, рәхим итегез, барабыз.

Бер доверенный. Ә Сираҗетдин Гыйлаҗетдиновичны тәбрик итәргә кирәк.

Василий Дмитриевич. Юк, ярамый.

Җамали. Әйдәгез. (Чыга башлыйлар.)

Сираҗетдин (үзалдына). Ух, эш пеште! Бер көн эчендә йөз дә сигез мең тәңкә файда!

Доктор. Әфәнделәр, сезгә бер сүзем бар. Әгәр дә минем сүземне тотсагыз, хәзерге көндә ике кешегә сез бик зур файда китерә аласыз. Бердән, сез авыруны терелтә аласыз, икенчедән, мина бик зур шөһрәт була.

Доверенныйлар. Ничек итеп?

Доктор. Менә ничек итеп: бая мин сезгә сөйләгән идем бит, харикыльгадә бер эш булса, диваналарның терелүе ихтимал дип.

Доверенныйлар. Ие.

Доктор. Менә хәзер минем башыма бер фикер килде. Сезнең кайсыгызда булса да дүрт данә бишәр йөз сумлык акчалар бардыр бит?

Доверенныйлар. Бар, миндә дә бар.

Җамали белән Камали. Миндә дә бар.

Сираҗетдин (үзалдына, шатланып). Аңладым, аңладым, бу доктор түгел икән, шайтан икән! Яңадан бер биш йөзлекне тамызмый туры килмәс. Дәртен белгән — дәрманын белер диләр, бик дөрес сүз.

Доктор. Булса, китерегез монда акчаларыгызны. (Бирәләр.) Хәзер миңа калын-калын итеп дүрткә бүлеп төргән чуар кәгазьләр бирегез.

Җамали. Хәзер китерәм. (Чыгып китә. Камали да өстәл асларыннан кәгазьләр эзли башлый.)

Василий Дмитриевич. Сез ни эшләмәкче буласыз? Мин аңламыйм.

Доктор. Бераз гына сабыр итегез, хәзер күрерсез. (Кәгазьләрне китереп бирәләр.) Менә аларны шушылай итеп төрик. (Төрәләр.) Хуш, сез, әфәнделәр, менә бу почмакка килеп, бер дә дәшми-тынмый гына тик торыгыз. (Тегеләр почмакка китәләр. Доктор тышкы ягыннан бишәр йөзлек акча белән төргән кәгазьләрне икешәр-икешәр ике кулына тотып, аларны югары күтәреп, акрынлап, аяк очлары белән генә басып, Сираҗетдинның артына килә. Соңра кинәттән, аяк тибеп, бик каты аваз белән: «Сираҗетдин!»— дип кычкыра. Сираҗетдин, сискәнеп, аяк өстенә баса. Акчаларны карап тора. Соңра көлеп җибәреп: «Акчам! Акчам!»— дип, кулларын суза.)

Доктор (акчаны биреп). Мә, ал акчаларыңны! Монда кырык тугыз мең тәңкә! Акчаң табылды! (Сираҗетдин, акчаларны алып, кантор өстәленә йөгерә. Өстәл эченә салып бикләп, ачкычны ала.)

Доктор (халыкка карап). Ну, каналия, нинди оста зшли, артист кына буласы бар! (Сираҗетдин янына бара. Бер кулы белән Җамалига ишарә кыла. Җамали килә.) Сираҗетдин әфәнде, бу кем? Бу абзаң, күрешегез.

Сираҗетдин (Җамалига карап). Абый!

Җамали. Исәнме, энем! Исән кайттыңмы?

Камали. Исәнме, энем?

Сираҗетдин. Исәнме?

Доктор. Хатынын чакырыгыз!

Җамали. Исән-сау кайттыңмы, энем?

Сираҗетдин. Ә?

Җамали. Исәнме дим?

Доктор. Менә болар — агаларың, таныйсыңмы?

Сираҗетдин. Таныйм.

Доктор. Танысаң, күреш. (Сираҗетдин күрешә. Гөлҗиһан керә.)

УНЫНЧЫ МӘҖЛЕС

Гөлҗиһан һәм башкалар.

Доктор. Менә монысы кем?

Сираҗетдин. Гөлҗиһан?

Доктор. Күрешегез. (Күрешәләр.) Йә, инде утырыгыз. (Дүртесе дә утыралар.) Йә, менә инде тыңлап торыгыз, Сираҗетдин Гыйлаҗетдинович! Әнә сезнең кырык тугыз мең тәңкә акчагыз, сез ул акчаны Мәскәү юлында югалттыгыз.

Сираҗетдин (сикереп торып). Ә?

Доктор. Утыр, утыр, менә инде хәзер ул акчалар табылды.

Сираҗетдин. Сез кем?

Доктор. Мин — доктор.

Сираҗетдин. Хуш?

Доктор. Хәзер инде син терелдең.

Сираҗетдин. Мин авырмадым!

Доктор. Ярый, авырмасаң. (Халыкка карап.) Авырмаганлыгың бик мәгълүм. (Сираҗетдинга.) Ярый, хуш инде! Мин китәм.

Сираҗетдин (урыныннан торып). Ярый, хуш! Ә болар кемнәр? Ә, Василий Дмитриевич, уһуу, исәнме? Миңа ник әйтмисез, исәнме? Һа, сез дә исәнме? Акчага дип килдегезме? Менә хәзер сезгә акча бирәм. (Өстәл астын барып ача башлый. Доверенныйлар шаркылдап көлеп җибәрәләр.)

Василий Дмитриевич. Юк, Сираҗетдин Гыйлаҗетдинович, кирәк түгел. Бирерсез әле. Әйдә, без сине сыйланырга алып барабыз. Шунда сөйләшербез.

Сираҗетдин. Ярар, барам, бар, чыга торыгыз. Кая, Гөлҗиһан, бүрек белән яңа киемнәрне китер. (Һәммәсе дә чыгып китәләр. Доктор кала. Докторга.) Аңладым, аңладым. Сезгә тагын биш йөз. Мин хәзер чыгам. (Доктор чыга.) Ә менә монда икән җилән. (Киенә.) Эш пеште! Бер минут эчендә йөз дә сигез мең сум файда! Хатынны җибәрәм, яшь хатын алам, йорт салам, афтамабил алам! Типтерәм дөньясында! (Чыгып китә.)

Гөлҗиһан (ишектән сөйләнеп керә). Бүрекләрең бу яктадыр, ахры. Ай Алла, чыгып та киткән, күрми дә калдым. Үзе дә терелде! Байлыгыбыз да үзебезгә калды. Кунакка барам, кунакка чакырам, мәҗлес уздырам! Янсын дошманнарның йөрәге!

Пәрдә.

1911 ел

Пьесаны йөкләргә: TXT PDF

← Артка

---

III. Г.КАМАЛНЫҢ ДРАМА ҺӘМ КОМЕДИЯЛӘРЕ

Югарыда әйткәнчә, Г. Камал үзенең 35 еллык иҗат гомерендә күп кенә сәхнә әсәрләре язды. Аның сәхнә әсәрләренең күп өлешен комедияләр, аннан кала драма һәм пьесалар алып тора. Бу урында аның кайбер сәхнә әсәрләренә аерым тукталып китәргә кирәк булачак.

«Бәхетсез егет»

Без югарыда «Бәхетсез егет»нең беренче варианты 1898 нче елда ук язылган булып, Г. Камалның беренче әсәре булганлыгын әйтеп үткән идек. «Бәхетсез егет»нең беренче басмасы бөтенләй имзасыз басылган* (* «Бәхетсез егет»нең икенче басмасына язылган сүз башын кара (М. Гали искәрмәсе).) һәм аның башлангыч әсәр икәнлеге ачык күренеп тора. Мәсәлән, аның тышында «драма алты пәрдә илә тәэлиф иделмешдер» дип язылган булса да, ләкин аның эчке төзелешенең театр әсәренә бәйләнеше зур түгел. Дәрес, театр әсәрләрендәге кебек, аның башында катнашучыларның кем булганлыклары, хәтта аларның нинди сакаллы, нинди күзле, нинди кашлы, озын буйлымы, кыска буйлымы, битләрендә шадралары булу-булмавына кадәр язылган; һәрбер пәрдәдә сәхнәнең ничек эшләнергә тиешлеге бөтен детальләренә кадәр күрсәтелгән; әсәр, театр әсәренә охшатып, диалог формасында язылган. Ләкин ул күбрәк озын-озын монологлардан тора; кайбер пәрдәләр баштанаяк бер кешенең катнашы һәм бер кешенең монологы белән бетә (мәсәлән, бишенче пәрдә). Монологларның бирелеше дә бер кешенең рәттән сөйләп баруыннан бигрәк, хикәя яки романдагы кебек төрле күренешләрне сурәтләү аша бирелә. Шуңа күрә аны сәхнә әсәре дип атау да читен. Аның бу әсәрендә без әле киләчәктәге көчле драма һәм комедия остасы булган Галиәсгар Камалны күрмибез. Шуның белән бергә, бу әсәрдә, заман модасына бирелеп, әдәбиятта әхлакчылык тенденцияләрен үткәрү дә шактый ачык сизелеп тора. Бу — «Бәхетсез егет»нең беренче басмасына язылган сүз ахырыннан да ачык күренә.
Г. Камал анда болай дип яза: «Хуш, әфәндем! Укыдың да рәхәтләнеп көлдең, башка берәр нәрсә аңладыңмы? Бер дә көләргә ярамый: Закир нинди яхшы кешенең баласы иде. Начар эшләргә кереште дә, ахырында үзен һәлак итте. Бер дә андый хурлыкларга төшәсе килмәде. Әмма нишләсен? Башы башлангач, котылырга бер дә юл юк. Начарлыкның башы гына башлансын, аннан соң ул сине ничек хурлыкка төшерергә белер»,— ди.
Аның бу әсәренең беренче басмасында чын художество образлары Һәм нык эшләнгән кире типлар аша тормышка тәнкыйть күзе белән карау бөтенләй юк дип әйтерлек. Үзе әйткәнчә, аның бу әсәре «урам теле» белән язылса да, ләкин анда әле ара-тирә ул замандагы төркичелек тәэсире дә күзгә бәрелә. Кыскасы, аның бу әсәрен, тарихи кыйммәтен искә алмаганда, зур әдәби кыйммәткә ия булган әсәр дип атап булмый.
1907 нче елда басылган икенче вариантында исә аның бу әсәре беренче басмасы белән чагыштырмаслык дәрәҗәдә нык үзгәрә. Беренче басма белән икенче басма арасындагы тугыз еллык вакыт эчендә, Г. Камал әллә ни күп театр әсәрләре язмауга һәм ул юлда каләмен артык шомартмауга карамастан, икенче басмасында инде ул формалашкан драматург булып бара. Аның бу басмасы эчтәлеге ягыннан да һәм сәхнә әсәре буларак эшләнеше ягыннан да бик күп тутырылган һәм бөтәйтелгән. Анда беренче басмада булган әхлакчылык тенденцияләре бик нык киметелеп, яхшы ук нык эшләнгән художество образлары аша тормышка тәнкыйть күзе белән карау һәм критик реализм методы ачык сизелеп тора. Анда беренче басмада булмаган бик күп яңа типлар арттырылган һәм булган типлар да ныграк эшләнеп, аларның социаль йөзләре ачыкландырылган. Мәсәлән, беренче басмада катнашучылар исемлегендә әсәрнең төп герое булган Кәрим бай: «Кәрим әфәнде, кара сакаллы, тулы гына йөзле купец, 52 яшьләрдә» дип күрсәтелсә, икенче басмада ул: «Кәрим, Казан бае, иске фикерле, уртача буйлы, сакалы агара башлаган»,— дип бирелгән. Уфа бае Сәгыйть беренче басмада: «Сәгыйть әфәнде, Уфада бай купец, кызыл сакаллы, 45 яшьләрдә»,— дип бирелсә, икенче басмада исә «Сәгыйть Сабитов, Уфада бер бай, яхшы гына фикерле»,— дип күрсәтелгән. Шуның өстенә, Сәгыйтьнең кемлеген тагын да ачыграк күрсәтү өчен, икенче басмада аның гимназиядә укучы кызы Гайшә белән улы Әхмәт тә арттырылганнар. Закир белән Гайни типлары да нык кына эшләнгәннәр. Карчыклар, асраулар өстәлгән, әсәрдә вәгазьчелек бик нык киметелеп, комик моментлар көчәйтелгән. Әсәрнең күләме зурайтылуга карамастан, бер пәрдәсе төшерелеп (алты пәрдә урынына биш пәрдәгә калдырылып), һәрбер пәрдәсендә аерым картиналар арттырылган. Ләкин икенче басмада да әсәрнең төп эчтәлеге сакланган. Хәтта урыны белән беренче басмадагы озын монологлар да шул килеш калдырылган. Тик андагы социаль моментлар гына киңәйтелеп бирелгәннәр.
Бу әсәрнең икенче басмасында да, беренче басмадагы кебек үк, XIX йөзнең ахыры һәм XX йөзнең башындагы татар сәүдә буржуазиясенең тормышы, дөньяга карашлары һәм яшьләрне ничек тәрбияләүләре күрсәтелә.
Һәр ике басмада әсәрнең төп сюжеты Кәрим байның азып-тузып эштән чыккан улы Закир һәм аның язмышы тирәсенә тупланган. Әсәрдә вакыйганың бәйләнеше Закир белән башланып, чишелүе дә Закир белән бетә. Закир тибы һәр пәрдәдә гәүдәләнмәсә дә, бөтен вакыйга шуңа бәйләнгән. Шунлыктан, башка типларга караганда, әсәрдә азрак урын тотуына да карамастан, Закир әсәрнең төп герое итеп алына. Әсәр интригаларга бай булмаса да, беркадәр интригалар шул төп герой — Закир тирәсендә әйләнәләр. Әсәрнең икенче басмасында Казан бае Кәрим белән Уфа бае Сәгыйть образлары, нык кына эшләнеп, беренчесе реакцион буржуа, икенчесе либераль буржуа вәкилләре итеп бирелгәннәр. Аннан соң, икенче басмада алдакчы карчык Мәгъри, асрау Камилә, дистәгә якын жуликлар өстәлә. Гомумән, әсәрдә буржуа җәмәгатьчелеген-дәге бозыклыклар һәм аның черек яклары бик ачык гәүдәләндерелә. Драма булуына карамастан, анда комизм элементлары да күп кенә урын алып тора.
Әгәр әсәрдәге аерым типларны алып детальләп тикшереп карасаң, әсәрнең эчтәлеген һәм аның социаль йөзен тагын да ныграк ача төшәргә мөмкин.
Кәрим байның улы Закир образы, югарыда әйтелгәнчә, драмада үзәк урынны алып тора. Драманың исеме дә аның тормышы белән бәйләнгән. Ләкин ул баштагы ике пәрдәдә бөтенләй күренми. Бу пәрдәләрдә без тик аны башкаларның сүзләре аша гына беләбез.
Закир — ул буржуа җәмәгатьчелегендә семья һәм мохит баткаклыгына кереп батып, үзендә шуннан аралап чыгарлык көч сизмәгән, эшсезлектән аптыраган йөзләрчә-меңнәрчә байбәтчәләрнең берсе һәм туларның кызганычлы язмыш белән бетүчесе. Ул замандагы башка бик күп бай малайлары кебек, Закир да ата-анасыннан тормышка яраклы, адәм рәтле тәрбия алмаган, мәктәп тәрбиясе күрмәгән, рәтле кеше белән катнашмаган, эшкә өйрәнмәгән. Шуның аркасында яшьләй мораль урод булып, гарип булып калган егет. Аның бөтен бәхетсезлегенең, бәхетсез егет исемен алуының төп фаҗигасы шунда.
Закир образы — әсәрнең төп герое булып саналса да, без аны әсәрдәге башка типлар (Кәрим бай белән Җәмилә) кебек нык эшләнгән образ дип әйтә алмыйбыз. Чөнки ул әсәрдә бервакытта да нормаль хәлдә күренми. Ул, реаль образ буларак гәүдәләнүдән бигрәк, үзенең психологик кичерешләре аша бирелә. Соңыннан булган үкенүләренә карап кына аны уңай тип итеп күрсәтергә тырышу урынсыз, әлбәттә. Авторның аны кызганычлы итеп бирергә тырышуына аңа теләктәшлек итүе дип аңларга ярамый. Ахырдан шундый авыр хәлгә килеп төшкәч, аның узгандагы эшләренә үкенүе һәм аның өчен кемнәрнедер гаепләргә тырышуы бик табигый нәрсә. Закир ул хәлгә төшкәннән соң, әсәрнең иң кире типларыннан булган аның ата-анасы да, моның сәбәбен тикшереп, аны кемнәргәдер сылтарга тырышып баш ваталар бит. Ләкин, чыннан караганда, аларның эзләнү һәм баш ватулары берсе дә төп социаль сәбәпләр тирәсендә йөрми, тик тышкы сәбәпләр тирәсендә генә әйләнә. Аның төп социаль сәбәбен тикшерергә буржуа-мещан сөреме белән исереп, аның зәһәре белән агуланып, гомерлеккә кешелекләрен җуйган Кәрим белән Җәмилә башы сәләтле булмаган кебек, шул мохитта «тәрбияләнеп» үскән һәм юлдан язып, люмпинлашу дәрәҗәсенә җиткән Закир башы да сәләтле түгел. Шунлыктан Закирны үз мохитына караганда аң ягыннан югары тора, фәлән дип әйтү дә дөрес булмас иде, әлбәттә. Әгәр аны шул начар хәленнән коткарып, нормаль тормышка кайтарырга мөмкин булса иде,—ул шул ук атасы Кәрим бай кебек реакцион буржуа тибындагы бер кешегә әйләнер яисә, иң күбендә, Сәгыйть бай кебек либераль буржуага әверелер иде. Әгәр яшьлегендә шундый разгул тормышка мөмкинлекләр булган булса, ихтимал, Кәрим бай үзе дә Закирга әйләнеп киткән булыр иде.
Шунлыктан Г. Камалның Закир тибын кызганычлы итеп бирергә тырышуын — Закирга теләктәшлек итеп, аны уңай тип итеп бирергә теләве дип карарга ярамый; бәлки, аңа капиталистик төзелешнең нигезеннән череклеген, бозыклыгын күрсәтү дип кенә карарга кирәк. Закир ул татарның черек буржуа-мещан средасы җитештергән, төзәлми торган бик күп санлы байбәтчәләрнең берсе булып кала. Андый бозык типларны тик кабер генә төзәтә ала. Закирның бозылуына Гайни дә гаепле түгел, үзе белән бергә подвалда яткан жуликлар да гаепле түгел, әнә шул типларны тудырган капиталистик төзелеш, буржуаз мөнәсәбәтләр, шул тормышның җимеше булган Кәрим бай белән Җәмилә һәм Закир үзе гаепле.
Дөрес, бу фикерләр әсәрдәге бер образ тарафыннан да әйтелми, хәтта, автор Сәгыйть Сабитов авызыннан «ата-ананың тәрбия итә белмәве» сәбәп дип әйттерә. Ләкин автор Закир аша, объектив рәвештә, капитализмның нигезеннән череклеген, бернинди дә либераль фразалар аны коткарып кала алмавын ачык күрсәтә. Әсәрне, укучыда да, аны сәхнәдә караучыда да, Кәрим бай белән Җәмиләгә аз гына теләктәшлек булмаган кебек, аларның уллары булган, бозылып юлдан язган байбәтчә Закирга да һичбер теләктәшлек булырга мөмкин түгел.
Инде хәзер драмада төп образларның берсе булган Казан бае Кәрим образына килик. Әсәрдә Кәрим-бай культурасыз, надан, комсыз, саран һәм вакчыл, тискәре табигатьле, консерватив карашлы кеше иттереп гәүдәләндерелә. Ул әсәрнең, соңгы басмасында художество ягыннан яхшы эшләнгән реаль типларның алдынгысы булып тора. Автор аны «Беренче театр»дагы Хәмзә бай һәм «Банкроттагы Сираҗетдин типлары белән янәшә торырлык дәрәҗәдә көлкеле итеп бирә. Аның бөтен тормышы акчага, байлык җыюга, алыш-биреш итүгә корылган. Ул башка бернәрсәдән дә кызык тапмый һәм кызык табып йөрүчеләрне аңламый да. Җәмгыять тормышы, җәмәгать эшләре һәм культура чаралары аның иң яратмаган эшләре булып хисапланалар. Ул семья тормышы белән дә артык кызыксынмый; консерватив динчеләр кебек, аның дин белән дә артык алыш-биреше юк; акчага килгәндә, ул аны да оныта; аның бөтен идеалы — мал җыюга, күбрәк табыш итүгә, алып-сатуга корылган. Кыскасы, ул баштанаяк консерватив карашлы — реакцион буржуа тибы. Ләкин шуңа карамастан ул «Беренче театр»дагы Хәмзә бай белән «Банкрот»тагы Сираҗидан нык кына аерыла.
Аның хатыны Җәмилә башка бай хатыннары («Бүләк өчен»дәге Хәмидә, «Банкрот»тагы Гөлҗиһан) кебек чәчрәп торган мещанка түгел, ул үзенең сүзе һәм кыланышы белән басынкы һәм юаш табигатьле байбикә итеп бирелә. Аның «культура дәрәҗәсе» дә им-том итеп йөрүче, алдакчы Мәгьри карчыкның бөтен ялганнарына ышанып эш итүдән узмый. Ул бөтен нәрсәне кеше арасында «ким-хур булмау, йөз кызартмау» өчен генә эшли. Ул Закирның начар юлга төшүенең төп сәбәбен дә вакытында өйләндереп калмаудан дип күрә һәм аның эштән чыгып бозылуына да «кеше арасында «бәднам» булып калабыз (начар исемебез чыгып кала)» дип кенә борчыла. Үзен кечкенәдән аңа яхшы тәрбия бирдем дип хисаплап, аның нилектән «тәүфыйксыз» булуының сәбәбен аңламый һәм аңлый да алмый. Бала вакытында ул Закирга һәртөрле «яхшылыкларны» да эшләгән: атасыннан яшереп сабакка җибәрми калдыра, атасына әйтми аңа акча бирә торган булган. Ә ул үскәч, әнкәсенең шул «яхшылыкларын» оныткан. Менә аның бала тәрбиясе хакында дөрес дип аңлаган бөтен фикере шул.
Әсәрнең икенче басмасында либераль буржуа тибы итеп бирелгән Уфа бае Сәгыйть Сабитов, аның хатыны Мәрьям һәм аларның балалары Әхмәт белән Гайшә бар. Сәгыйть Сабитов инде ул Кәрим бай кебек тар карашлы, культурадан читтә торган тупас кеше түгел. Ул, Россиядә-промышленность капиталы    үсеп,   пролетариат   хәрәкәте башланган чорларда татар сәүдә буржуазиясе арасында килеп чыккан яңару һәм җәдитчелек хәрәкәтенең вәкиле. Шуңа күрә ул әсәрдә бала тәрбиясе һәм культура мәсьәләсендә Кәрим байга капма-каршы булып гәүдәләнә. Ул балаларын гимназиядә   укыта, аларны    европача киендерә һәм семья тормышына беркадәр яңалыклар кертә. Шуның, белән ул консерватив карашлы, культураның нәрсә икәнлеген аңламаган Кәрим байдан  бөтенләй   аерылып тора. Кәрим бай масштабы белән үлчәгәндә, аның тоткан урыны югары. Шуңа күрә ул әсәрдә уңай тип сыйфатындарак. гәүдәләнә. Ләкин аның уңай тип булучылыгы тик Кәрим бай белән чагыштырмача гына. Аның уңай якларын да әсәрдә, күбрәк, тышкы кыяфәтенә, йорт тормышына, гимназиядә укый торган балаларына карабрак кына күрә алабыз. Ул Кәрим бай кебек нык эшләнгән образ түгел. Әгәр аны ныклабрак тикшерә башласаң, аның турында бик күп. сораулар туачак һәм аның күп чи яклары, бик күп җитешсезлекләре чыгачак. Ләкин әсәрдә алар ачылып кына җитмәгәннәр. Сәгыйть байның төп идеясе дә — Кәрим байныкы кебек үк, мал җыю, баю, кеше көчен эксплуатацияләү. Тик аның шул «идеясенә» җитү юлы гына бераз башкачарак. Шунлыктан без Сәгыйть бай тибын да әсәрдә уңай тип дип ала алмыйбыз. Шулай ук аның кызы Гайшә белән улы Әхмәт типларының уңай тип булулары  да Сәгыйтьнеке кебегрәк. Хатын-кыз   азатлыгы    мәсьәләсе турында фәлсәфә сатып утырулары яки европача киенүләре генә аларның уңай тип булганлыкларын күрсәтми. Аларның төп карашлары барыбер аталарыныкы белән бер ноктага кайтып кала.
Мәгьри белән Гайни әсәрдә бөтенләй кире типлар итеп күрсәтеләләр.
Мәгъри — ул им-том итеп, бай хатыннарын алдап көн күрүче хәйләкәр, явыз, алдакчы карчык. Гомумән, андый карчыклар Г. Камалның отышлы типлары булып хисапланалар. Татар әдәбиятында Галиәсгар Камалдан башка андый карчыкларны ул кадәр оста итеп бирә торган язучы әлегә кадәр күрелгәне юк. Мәгъри карчык Г. Камалның башка әсәрләрендәге төрле калибрдан булган шундый тип карчыкларның художество ягыннан яхшы эшләнгәннәреннән берсе булып тора. Мәгъри өйдән өйгә йөреп гайбәт тарата, сүз йөртә; Җәмилә кебек беркатлырак бай хатыннарының зур ышанычларын казанып, аларның якын киңәшчесе булып китә; булмаган авыруларны бар итеп, аларны өшкереп-төкереп, имләп яки башкача “дәвалап” йөри. Ул шуның белән кәсепләнә, тамак туйдыра.
Шулай ук фахишәлек кылып, Закир кебек эшсезлектән йөдәгән бай малайларын алдап йөрүче чая телле Гайни дә, үзенең бозыклыгы ягыннан, Мәгъри карчыктан бер дә калышмый. Ул революциягә кадәр булган татар әдәбиятында бирелгән күп санлы фахишә типларының иң оста эшлэнгәннәреннән берсе.
Мәгъри белән Гайни типлары — капитализм шартларында кешелек җәмгыятендә булган авыр чирләр. Бөек Октябрь революциясеннән соң төзелгән социалистик җәмгыять кенә кешеләрне ул чирләрдән котылдырды. Капитализм яшәгән илләрдә ул чирләр әле һаман да дәвам итеп иләләр.
Әсәрдә бирелгән типлардан, шул ук капиталистик җәмгыятьтә барлыкка килгән һәртөрле тип жуликларны алырга мөмкин. Алар Горькийның «Тормыш төбендә»сендәге типларга охшатыбрак бирелгәннәр. Өченче пәрдәдәге обстановка, пәрдә ачылганда жуликларның үзләренең притоннарында Горькийның «Кояш чыга да, бата да» җырын җырлап торулары моны ачык күрсәтәләр. Жуликлардан Камали һәм Васька типлары аерата яхшы эшләнгәннәр. Әле бу әсәрнең икенче басмасы чыкканда да татар әдәбиятында киң алым белән эшләнгән андый жулик типлары юк иде. Тик бу әсәрдә жулик типлары артыграк культуралаштырышып бирелгәннәр.
Г. Камалның тагын бер отышлы типларыннан булып асрау типлары хисапланалар. Аларның кайсы аңгыра, кайсы боек, кайсы «килде-китте»рәк булалар. Г. Камал әсәрләрендә асрауларның алай бирелүләре дә капиталистик җәмгыятьнең бер уродлыгы дип каралырга тиеш. Бу әсәрдә бирелгән Кәрим бай асравы Камилә, беркадәр, Г. Камалның башка әсәрләрендәге (бигрәк тә «Беренче театр»дагы) асраулардан аерылыбрак торса да, ләкин ул да шул, барыбер, байлар тарафыннан нык кагылып, кимсетелеп, куркакка әйләнеп беткән яшь татар кызы.
Кыскасы, «Бәхетсез егет» пьесасында капиталистик җәмгыятькә уңай карашлы типлар һәм ул җәмгыятькә уңай карашлар бөтенләй юк. Баштанаяк ул капитализм тормышын һәм аның черек якларын каты тәнкыйть уты астына алып язылган бер әсәр.

«Беренче театр»

«Беренче театр» — беренче мәртәбә 1908 нче елда Казандагы «Гасыр» көтепханәсе тарафыннан бастырылган бер пәрдәлек комедия. Ул Г. Камалның иң беренче һәм уңышлы язылган комедияләреннән берсе булып тора. Атаклы татар язучысы Фатих Әмирхан теле белән әйткәндә «Беренче театр» ул «хаятлы комедия»* (* Хаятлы — үлми торган, яшәргә тиешле.).
Г. Камал, татар театрын оештырып, аның өчен беренче репертуарларны төзү белән генә канәгатьләнми; татар театрының башлану чорын, ул дәвердәге татар буржуазиясенең культура дәрәҗәсен, театрга карашын һәм аңа каршы булган көрәшен җанлы картиналар аша гәүдәләндереп, үзенең шушы классик комедиясен яза һәм шуның белән татар театрының башлану чорын тарихка кертеп, мәңгеләштереп калдыра. Язылуына инде 30 еллар чамасы булган бу әсәрне хәзерге чорда уку, бигрәк тә сәхнәдә карау, никадәр кызыклы булса, тагын 30 еллар узу белән татар әдәбияты һәм татар сәхнәсе өчен аның әһәмияте тагын да артачак. Ул татар әдәбиятының, татар сәхнәсенең «Ревизор»ына әйләнәчәк.
«Беренче театр» комедиясендә, иң үзәк образлардан берсе — бөтен искелекне, кирелекне, үзсүзлелекне, мин беләмлекне үзендә гәүдәләндергән карт Хәмзә бай. Ул, үзенең характеры белән, яңалык булганлыгы өчен генә яңалыкка каршы торучы кеше. Ул, һәрбер кеше минемчә уйларга, минемчә яшәргә, минемчә торырга, киенергә, минемчә йөрергә тиеш дип уйлый. Аныңча булсын, шуннан башка эшнең бөтенесе дә «бидгать». Әгәр көченнән килсә, ул яшьләрне дә үзенчә генә яшәтер иде. Ул үз заманындагы яшьләрнең җиңсез камзул, билсез казаки, кара бүрек киеп, чалбар балагын чыгарып йөрүләренә дә риза булып торган кеше түгел. Ләкин яшьләр арасында инде зур фикер яңалыклары башланган. Приказчикларның һәм башка шәһәр яшьләренең зур күпчелеге газета укый, әдәбият укый, җомгага бармый, ураза тотмый, хәтта, ак яка куеп, тужурка киеп, ботинка киеп, урамда папирос тартып йәри. Менә шундый зур «бидгать» эшләрне булдырмау һәм булганнарын бетерү «зур мәсьәлә» булып торганда, һичбер уйламаганда, шул яшьләр һәр «мөэмин мөселманны» юлдан яздыра торган яңа «бидгать» уйлап чыгаралар: ул да булса — ислам шәригатенә һичбер сыймаган театр уйнау. Хәмзә бай кебек иң кире карашлы консерваторга күз күрмәгән, колак ишетмәгән шул яңалыкка ничек чыдап торырга кирәк? Ул аны булдырмау һәм аның белән көрәшү өчен бөтен мөмкинлекләрдән файдаланырга тырыша. Хәтта шуның артыннан йөреп, Җамали унтерга, приставка, главага, полицеймейстерга һәм губернаторга барып, ястү намазына да керми кала. Моның белән ул, үзенең «чын мөселманлык» бурычын үтәп, театрны туктатып кала алмаса да, тынычлап, үзенең шул турыдагы эшләренә отчет бирү һәм шуларны уртаклашу өчен, өенә, семьясы янына кайта. Ләкин кайтса, ни күзе белән күрсен, аның йөз каралыгына каршы, кияве белән кызы, улы белән килене, приказчигы, хәтта мәчеттә коръан укучы шәкерткә кадәр ул көне буе арып-талып булдырмаска тырышып йөргән шул театрга китеп барганнар.
Шулкадәр зур эшкә ничек чыдап торырга кирәк?!
Шулкадәр зур хәрам, бидгать эшне мөселман бәндәнең күңеле ничек йөкләсен?!
Хәмзә бай ачуыннан ярылырга җитә. Нишләгәнен белми, кәләпүш дип белеп, сабын күбеге ясаган савытны башына алып киеп, үзенең балаларын театрдан якалап-өстерәп алып кайту өчен, төнлә өеннән чыгып китә.
Хәмзә бай тибы — ул Г. Камалның үз әсәрләрендә генә түгел, бәлки бөтен татар әдәбиятында художество ягыннан гаҗәп зур осталык белән эшләнгән классик типларның берсе булып кала торган тип. Г. Камал, башка бер тип, бер образ тудырмыйча, шушы Хәмзә бай тибын тудыру белән генә дә татар художество әдәбиятының классигы исемен алырга хаклы булыр иде.
«Беренче театр» комедиясендәге башка образлар да: Вәли белән Гафифә, Биби һәм Хәбибрахман белән Факиһә образлары да бик матур эшләнгәннәр. Тик аларга караганда күп көчле эшләнгән Хәмзә бай тибы белән томаланып кына, алар беркадәр кечерәя төшәләр.
Гафифә Хәмзә байның үзенчә тәрбияләп үстергән кызы. Ул гомерендә асыл күлмәк белән ат кәмитеннән башка нәрсәне белмәгән чеп-чи мещанка. Театрга барырга хәзерләнгәч, егермеләп күлмәкне төсләре, материяләре һәм тегелү формалары белән санап чыгуга карамастан, театрга киеп барырлык килешле күлмәк таба алмый; ахырдан: «үзең дә ичмаса бер кеше төсле чибәр күлмәк алып биргәнең дә юк. Бер җиргә бара башладың исә, киеп барырлык һичбер юньле матур күлмәгем юк»,— дип иренә үпкәли.
Аның туганы Хәбибрахман, үсеп буйга җитеп, өйләнеп тә акылга тулмаган, кулыннан бер эш тә килми торган бер байбәтчә. Аннан «он суы да, тоз суы да» юк. Рәтләп саный да белми ул. Хатыны да аны «уҗым бозавы» дип кенә атый. Атасының ачулануыннан, колагын борудан куркып, ул, театрга бармау өчен, хатыны белән тарткалаша. Хатынын җиңә алмагач, ахыры диван артына качып калмакчы булып көлкегә кала. Хатыны аны төрткәләп алып чыгып китә.
Хәмзә бай үзе генә түгел, аның улы белән кызы да бу әсәрдә эч катыргыч көлкеле образлар итеп биреләләр.
Хәмзә байның асравы Биби, денщик образлары кебек, аңгыра итеп бирелсә дә, ләкин ул Хәбибрахман кебек ахмак түгел. Ул үз хәлен бик яхшы аңлый. Үзен Хәмзә байның «аңгыра» дип ачулануына каршы ул: «Үзләре юньләп йомыш куша белмиләр дә, кешене орышалар. Көн-төн эшлисең дә эшлисең, аның өстенә тагын һәр көн орыш та талаш», — дип протест белдерә. Ә Хәбибрахман кебек «әле Хаҗи Габдрахманы белән чәйгә кергән өчен әти колакны борды» дип шыңшып тормый.
Хәмзә байның кияве Вәли белән киленә Факиһә әсәрдә уңай тип булып гәүдәләнәләр. Нәсел һәм кан ягыннан аларның Хәмзә байга һичбер мөнәсәбәтләре юк. Шулай да алар, ул чордагы тормыш шартларының, мәҗбүр итүе аркасында, Хәмзә бай семьясына килеп кушылырга мәҗбүр булганнар. Ләкин аларның ул тормышка ятышып тормаганлыклары һәм бөтенләй дип әйтерлек аңа чит булганлыклары әсәрнең буеннан-буена кызыл җеп булып сузылып бара. Аларның теләкләре бер генә: татар культура тарихында яңа чор башы булып тора торган татар сәхнәсенең беренче пәрдәсе күтәрелү бәйрәмен шәһәрнең бөтен яшьләре белән бергә уздыру.
Аларның күлмәктә дә, киемдә дә эшләре юк, алар Хәмзә байның ачулануыннан, колак боруыннан да курык-мыйлар. Тик алар татар тормышында беренче мәртәбә «караңгылык пәрдәсе»нең күтәрелү бәйрәмен каршыларга барырга гына ашкыналар. Вәли, хатынын ташлап, бер ялгыз китәргә дә хәзер тора. Хатыны барырга хәзерләнеп беткәч, аның шатлыгы эченә сыймый.
Әсәрдә зур урын тотмавына карамастан, Хәмзә байның кибетчесе Фатих та характерлы образларның берсе. Биби кебек, ул да үзенең тормышыннан риза түгел. «Кеше бәйрәм итә дә итә, мин дә бераз бәйрәм итеп аласы иде.     Һәммә кеше йөри дә йөри, мин генә тик ябылып ятам, миңа ни бәйрәм юк, ни җомга юк. Бәйрәм булды исә ишек төбен сакла. Көне буе байга килгән бер. кешене өйгә алып кер дә чәй эчерт, җомга булды исә, ишек алдында утын яр да, кар көрә! Юк инде, булмас болай итеп», — ди ул.
«Беренче театр» комедиясе, бер пәрдәлек кенә әсәр булуына карамастан, гомумән, типларның эшләнеше ягыннан югары урын тота. Ул татар сәхнәсенең классик әсәре булып кала торган комедия.

«Уйнаш»

1911 нче елда язылган өч пәрдәлек драма. Аның беренче редакциясе 1900 нче елда «Өч бәдбәхет» исемендә «Казанын» имзасы белән басылып чыга. Ул Г. Камалның «Бәхетсез егет»тән соң язган икенче сәхнә әсәре булып хисаплана. Г. Камал аның башына «бик кызык роман» дип куйган һәм китапның тышында ук «күп йөрүче хатын, яучы карчык, кеше хатынын тәмгы кылучы» дип, «өч бәдбәхет» сүзенә аңлатма биргән. «Бәхетсез егет»нең беренче басмасы белән икенче басмасы арасындагы кебек, «Өч бәдбәхет» белән «Уйнаш» драмалары арасында да үзгәрешләр бар. Ләкин һәр икәвесендә дә вакыйга өч үзәк образ арасында әйләнә.
Аларның берсе — дүрт хатыны белән генә канәгатьләнмичә, аның өстенә уйнашчы эзләп, кеше хатынын аертучы яшь, бозык татар бае Әнвәр. Әнвәр «Бәхетсез егет»тәге Кәрим бай белән «Беренче театр»дагы Хәмзә бай кебек нык эшләнгән бер тип булмаса да, ләкин ул замандагы яшь татар байлары өчен бик характерлы тип. Әнвәр образы аша Г. Камал ул замандагы яшь татар байларының бөтен бозыклыкларын, пычраклыкларын масса алдында ачып, аларга каршы көчле нәфрәт тудыра.
Аларның икенчесе — бозык карчыклар сүзенә алданып, ирен яратмаганлыктан, яшь байга барам дип иреннән һәм шуның белән тормышыннан аерылып, урамда калучы беркатлы татар хатыны Сәрбиҗамал. Авторның күрсәтүенчә, Сәрбиҗамал — намуслы хатын, ул ирдән иргә йөрергә һәм уйнашчылык итәргә теләми. Шунлыктан аны «Бәхетсез егет»тәге Закирның сөяркәсе Гайни белән тиңләргә мөмкин түгел, ул үзенең характеры белән аңарга капма-каршы тип. Ләкин аның драмада чишелеп бетмәгән киләчәге — Гайни язмышына якын булган язмыш белән бетәчәге ачык күренеп тора. Сәрбиҗамал ул буржуа-мещан тормышының корбаны.
Драмадагы өченче үзәк образ булып бозык ирләргә хатыннар табып бирү белән кәсеп итүче, алдакчы, явыз телле карчык Мәгълифә тора. Мәгълифә ул драмада иң яхшы эшләнгән образ. Г. Камал әсәрләрендә сурәтләнгән, саннары ярты дистәдән артырлык бу тип карчыклар арасында, үзенең художество ягыннан эшләнүе белән, Мәгълифә, һичшиксез, иң югары урынны тота. Үзенең хәйләкәрлеге, мәкерлелеге, алдакчылыгы, явызлыгы һәм әшәке теллелеге белән ул Г. Камал әсәрләрендәге шундый тип карчыкларның һәммәсеннән өстен. Анда кешелек һәм вөҗдан дигән нәрсәнең тамчысы да юк. Биш-ун сум акчага кызыгып, ул теләсә кемне сатарга, теләсә кемнең тормышын җимерергә әзер тора. Сәрбиҗамалга ясаган тормыш трагедияләрен ул башка ирле хатыннарга да ясап, бик күп семьяларның тормышларын бозып, бик күп хатыннарны урамда калырга мәҗбүр иткән карчык. Ул ирләр белән хатыннар арасын бозу белән кәсепләнеп тамак туйдырып йөрүче, чиктән чыккан явыз маклер Фәтхырахманга да бирешми, аны да мәсхәрәгә калдыра.
Бу өч образдан кала, әсәрдә тагын берничә образ бар. Аларның күренеклеләре әлеге маклер Фәтхырахман. Ул да, Мәгълифә карчык кебек, акча өчен дөньядагы һәрбер кабахәтлекне эшләүдән тартына торган кеше түгел. Үз сүзе белән әйткәндә, ул: «Мәкәрҗә өстендә кош тотып йөрүчеләрне аулап йөри». Ирләре Мәкәрҗәгә киткән хатыннар, бакчага чыгып, ят ирләр белән танышсалар, үз ирләренә әйтәм дип куркытып, алардан йөзәр, икешәр йөз сум акча ала; шәһәргә мал китергән казахларны алдап, малларын бушка алып кала һәм шуның белән «көн күрә».
Драма булуга карамастан, Г. Камалның башка әсәрләрендәге кебек, «Уйнаш»та да комедия элементлары, шактый күп кертелгән. Анда Сәрвиҗамалдан башка драматик образ бөтенләй юк дип әйтерлек. Аның да чын драматик хәле соңгы күренештә, Әнвәр белән сөйләшкән һәм соңыннан ялгыз калган моментта гына ачык күренә. Аның ире Әхмәтҗан да көлдерерлек образ итеп бирелә.
Гомумән алганда, «Уйнаш» драматик эшләнеше ягыннан «Бәхетсез егет»нең соңгы басмасыннан калыша төшә, ләкин ул матур эшләнгән сюжетлы әсәр. Үзенең эчтәлеге, образларының тулылыгы, реальлеге белән ул капиталистик тормышның иң пычрак һәм караңгы якларын ачып бирә.

«Банкрот»

1912 нче елда басылган 3 пәрдәлек пьеса. Ул Г. Камалның мастерларча язылган һәм сюжетлы комедияләреннән берсе. Г. Камал үзенең бу әсәрендә буржуа-мещан тормышының башка әсәрләрендә күрсәтелмәгән якларын искиткеч зур осталык белән ачып сала. Бу әсәрнең бөтен сюжеты    татар    сәүдә   буржуазиясенең   алдашуын   һәм Москваны талап баюын ачып салуга корылган. Ул чордагы татар сәүдә буржуазиясе арасында, Москва фабрикантларыннан көтәргә күпләп мал алып, соңыннан «шартлаган» булып — банкротлык игълан кылу һәм төрле хәйләләр белән аны бөтенләй түләми калу яки 5—10 процентын гына түләп котылу бик модадагы әйбер иде… Менә Г. Камал үзенең «Банкрот»ында Сираҗетдин Туктагаев образы аша ул чорда татар сәүдә буржуазиясе арасында массалашкан шундый жуликлыкны ачып сала. Бу яктан аның «Банкрот»ы А.  Н. Островскийның «Свои люди — сочтемся»  комедиясенә  беркадәр  охшый.  Ләкин ул тик тышкы   яктан   булган охшашлык кына.  Островскийның Большовы  белән  Г.  Камалның  Сираҗетдине  икесе  ике тип сәүдәгәрләр. Аларның банкротлык юллары да башка-чарак. Сираҗетдиннең алдашуы «саф мөселманча», читек балтыры аркылы гына эшләнә. Ул башын тилегә сала да, эшне шома гына уздырып җибәрә һәм, Сираҗетдин үзе әйткәнчә, «бер минут эчендә 108 мең сум саф файда» итә. Сираҗетдиннең идеалы — хатынын җибәреп, яшь хатын алу, йорт салу, автомобиль алу һәм дөньясында типтереп калу. Тыштан суфыйлык сатып йөрүче сәүдәгәр Сираҗиның бөтен теләге шуның белән төгәлләнә. Ул, үзенең шул теләгенә ирешү өчен, бөтен намусын аяк астына салып таптап, жуликлыкның иң әшәке формасын уйлап чыгарудан да тайчанмый, җитмәсә шуның белән мактана да әле. Шуның белән ул, мораль яктан, «Бәхетсез егет»тәге Камали жулик белән «Уйнаш»тагы Фәтхырахман маклердан аергысыз бер типка әйләнә дә кала. Аның «хәлал кәсеп» белән көн күрүе, «мөселманлыгы» — һәммәсе шуның белән төгәлләнә дә куя.
Бу сыйфатлар, әлбәттә, бер Сираҗига хас сыйфатлар гына түгел, капиталистик төзелештә һәм буржуа җәмгыятендә аның кебек йөзләрчә, меңнәрчә Сираҗилар яшиләр. Югарыда әйткәнчә, Сираҗи — буржуа җәмгыяте эчендәге шундый кешеләрнең типик образы ул.
Сираҗиның хатыны — Гөлҗиһан коеп куйган чеп-чи мещанка. Аның бөтен теләге — «кунакка бару, кунак чакыру, мәҗлес уздыру һәм шуның белән дошман йөрәген яндыру». Аның асраулар һәм приказчикларны тиргәп йөрүдән башка эше юк. Ул, Сираҗиның элекке хатыны үлгәч, аңа яшь хатынлыкка килгән; аның бары байлыгына кызыгып кына тора… Сираҗи башын юләргә салып кайткач, ул аңа ир дип тә карамый. «Сираҗины башларына чәйнәп яксыннар, юләр белән тормасам, миңа ир беткәнмени. Ачуымны китерсәләр, иртәгә үк ташлармын да китәрмен»,— ди ул.
Сираҗиның «хатынны җибәрәм, яшь хатын алам, дөньясында типтерәм» дигән сүзләре белән Гөлҗиһанның бу сүзләре буржуаз җәмгыятьтәге семья мәсьәләсе өчен бик характерлы, сүзләр.
Гомумән алганда, Гөлҗиһан образы, Сираҗидан кала, әсәрдәге иң яхшы эшләнгән образларның берсе. Ул художество ягыннан яхшы эшләнгән мещанка образы булуы белән «Бүләк өчен»дәге Хәмидәдән калышырлык түгел.
Инде хәзер әсәрдәге башка типларга күчик. Аларның күренеклеләреннән берсе — Нәгыймә карчык образы. Ул «Уйнаш»тагы Мәгълифә белән «Бәхетсез егет»тәге Мәгъри кебек үк хәйләкәр, явыз, чая телле булмаса да, барыбер туларның ише. Мәгълифә белән Мәгъри кебек, ул да бай хатыннарын алдап, «трахтир сыралары» салып, аларга тамырлар кайнатып эчертеп һәм им-том итеп йөрүче карчык.
Аннан кала әсәрдә бай хатыннарыннан Мәликә белән Гарифә һәм «Туганым» образлары бик матур бирелгәннәр. Бигрәк тә Мәликә белән Гарифә образлары, әсәрдә кечкенә урын тотуларына карамастан, гаҗәп зур осталык белән эшләнгәннәр. Бөтен мещанлык ваклыкларын һәм бөтен шәһәрнең гайбәтен алар икәвесенә генә җыйганнар икән дип әйтерлек. Аларны «гайбәт машинасы» дип атарга мөмкин. Гайбәт сөйли башласалар, аларның телләре телгә йогышмый. Кыска гына вакыт эчендә, алар үзләре жунак булып килгән Гөлҗиһанның бламажиы оемаудан башлап, чүпрәче Әхмәтҗаннарның үрдәк бөккәннәре пешеп җитмәү, читекче Таҗи хатынының паштет пешерә белмәве, ончы Шакир улының хатыннан уңмавы, тегүче Әхмәдулланың хатын аеруы, балтачы Әхмәт улының аталарын ташлап чыгып китүе, итче Вәлинең кызы толчокчы Сабир улына ябышып чыгуы, Галләм кызының рус хатыныннан кул эше өйрәнүе, Миңлебай Фатихының өйләренә шәкерт китереп, кызын укытуына кадәр булган бөтен гайбәтләрне санап чыгалар.
Гайбәт сөйләүдә «Туганым» да Мәликә белән Гарифәдән аз калыша. Ул да, «тумачи җиңги, ап-ак абыстай һәм Фатыйма тудыкларны» сагыз урынына чәйни. Фатыйма тудыкның Ушабашы җыенына кайтканда онытып салып калдырган бөтилеген актарып, төргәк-төргәк чәчләр, елан мөгезләре, һөд-һөд тиреләре табып алганлыгын гаҗәп зур осталык белән сөйли.
Болар өчәвесе дә татар әдәбиятында чагылган гайбәтче мещан хатыннарының классик образлары булып торалар. Алар татар сәхнәсендә мәңге онытылмаслык яхшы эшләнгән типлар булып калачаклар.

«Безнең шәһәрнең серләре»

1913 нче елда басылган 5 пәрдәлек әсәр.
Г. Камалның бу әсәре Рыжковның «Тайна нашего города» комедиясен хәтерләтә. Г. Тукай Г. Камалның бу әсәре турында «Ялт-йолт» журналының 31 нче номерында басылган «Былтырның хисабы» дигән сатирасында шулай яза: «Былтыр Галиәсгар Камал «Безнең шәһәрнен серләре»н чит шәһәрләргә сөйләде дә куйды. Электә чит шәһәрләрдә йөргәндә синең янга киләләр дә: «Казан ничек? Андагы халык ничек? Андагы «Шәрык клубы» ничек? Фәлән ничек?» дип йөдәтеп бетерәләр иде. Әлбәттә эчләреннән Казан һәм аның мотәкалликатына (Мотәкалликат— ана бәйләнгән нәрсәләр.) бик мактаулы җавап көтәләр иде.

Бирмәсәң  оят   бәдбәхеткә,   бирсәң  кыен,
Ул акчаны тапкан бит ошбу муен,—

дигән шикелле, Казан вә казанлылар турында ялганлап суэистигъмал (Суэистигъмал — злоупотребление.) итәсе килми иде. Ялганламасаң, аларның хөсне заннарын (Хөсне зан – яхшы уй.) бозу була иде. Менә хәзер алар «Безнең шәһәрнең серләре»н укысыннар да белсеннәр, кемнәр барын күрсеннәр»,— ди.
Дөрестән дә бу әсәрне укыган кешегә ул вакыттагы «Казан һәм казанлылар» турында күп нәрсә белергә һәм күп нәрсә күрергә мөмкин.
Г. Камалның күпчелек әсәрләре буржуа-мещан семья тормышының череклек һәм бозыклыкларын ачып салуга багышланган булса, «Безнең шәһәрнең серләре» комедиясе буржуа-мещан җәмәгатьчелегенең җәмгыять тормышындагы черек һәм бозык якларны ачып салуга багышланган.
Бу яктан караганда ул Тукайның «Яңа Кисекбаш»ының дәвамы кебек булып тора. «Яңа Кисекбаш»та ачылып бетмәгән күп нәрсәләрне «Безнең шәһәрнең серләре»ндә күрәбез.
Дөрес, боларның һәр икесендә төп «һөҗүм урыны» булып бер үк территория тора. Ул да булса — татар феодаль калдыклары һәм татар буржуазиясенең караңгылык арсеналы булып хисапланган Печән базары. Ләкин шуңа карамастан, аларның «һөҗүм объектлары» бер-берсеннән аерыла. Тукай үзенең «Яка Кисекбаш»ы аркылы күбрәк татарның феодаль буржуа, кадимчеләр кварталларын, аларның ышанычлы сакчылары булган Карахмәт, Гайнан, Камчылы ишаннарны һәм аларның отрядларын бомбага тотса, Г. Камал «Безнең шәһәрнең серләре» аркылы үзенең бомбаларын татарның либераль буржуа, җәдитчеләр кварталларына һәм аларның «эмблема»лары булып хисапланган «Җәмгыяте хәйрия», «Шәрык клубы» кебек штабларына җибәрә. Исеменнән күрелгәнчә, төбендә «Җәмгыяте хәйрия» филантропия маскасы астында яшәүче либераль буржуа һәм җәдитчеләр оешмасы. Бу оешмада эшне башлап җибәрү — шау-шу кубарып тышкы вывескага карабрак яшәргә ярата торган җәдитчеләр кулында булса да, ләкин инициатива бөтенләй кадимчеләргә күчкәнлек ачык күренеп тора.
Кадимчеләрдән куркып, үзләре төзегән оешманы ташлап киткән җәдитчеләр үзләре бер читтә йөриләр; кадимчеләр анда кереп оялап, анда үзләре теләгәнчә эш итә бирәләр. Бу нәрсә җәдитчеләрнең һәм либераль буржуаның көчсезлеген, башлаган эшен ахырга кадәр алып барып чыгара алмаганлыгын күрсәтә. Бу күренештә Г. Камал, кадимчеләрдән бигрәк, җәдитчеләрнең шул мескен хәлләреннән көлә.
Икенче күренеш булган ресторан күренеше дә шул «Җәмгыяте хәйрия» күренешенең дәвамы булып бара. Бу күренештә «Җәмгыяте хәйрия» әгъзалары булган кадимчеләр, үзләренең беренче күренештә башланган мәҗлесләрен, ресторанга күчереп, рәсми булмаган рәвештә, протоколсыз гына дәвам иттерәләр.
Җәдитчеләр тарафыннан оештырылган клуб күренешендә дә иң зур культура эше булып лото, домино уйнау күрсәтелә. Ул да зур кычкырыш-талаш һәм тәртипсезлекләр белән бара.
Шул ук либераль буржуа, җәдитчеләр вәкиле булган Себер бае авызыннан автор, бу өч күренешкә йомгак рәвешендә, түбәндәге сүзләрне әйттерә:
«Сезнең бар нәрсәгез дә кызык икән. Җәмгыятегезгә барсаң, анда талаш, клубыгызга килсәң, анда кычкырыш, рестораныгызга керсәң, анда җәнҗал. Әллә сезнең шәһәрегездә талаш, кычкырыш, җәнҗал белән генә тамак туйдыралармы?»
Менә татар буржуа культурасының үзәге булып саналган ул вакыттагы Казан һәм казанлыларга карата либераль буржуа вәкиленең биргән кыска һәм ачык характеристикасы.
Шулай итеп, автор ул вакытта «бөтен шәрыкка культура таратабыз» дип лаф орып йөргән Казандагы татар җәдитчеләренең чын йөзләрен халык алдында ачып салып, аларны чын мәсхәрәгә калдыра.
Әсәрнең соңгы күренешләрендә Г. Камал кадимчеләрдән көлә. Беренче, икенче күренешләрдә аның кадимчеләрдән көлүе җәдитчеләрдән көлү өчен бер корал булып торса, дүртенче күренештә ул кадимчеләрне, аерым алып, аларның үзләреннән генә көлә. Бу күренеше чын-чыннан Тукайның «Яңа Кисекбаш»ының дәвамы төсен ала. Бу күренештә ул Печән базарының «Кисекбаш»та ачылып бетмәгән бик күп пычраклыкларын ачып сала. Тукай үзенең «Яңа Кисекбаш»ында Печән базарын гомумиләштеребрәк алса, Г. Камал бу күренештә Печән базарының гына түгел, бөтен татар кадимчеләренең иң атаклы почмагы булып хисапланган «Көфер почмагы»н һәм ул почмакның да иң данлыклы кешеләреннән хисапланган Мөхәммәтҗан хафизны (Хафиз — коръанны күңелдән белүче.) ала. Аны Шкафчы Әхмәтҗан дип атый. Дөрестән дә бу «Көфер почмагы»н Мөхәммәтҗан хафизсыз күрсәтү зур кимчелек булыр иде. Чөнки Мөхәммәтҗан хафиз исеме белән «Көфер почмагы» — болар бер-берсенә бик нык бәйләнгән нәрсәләр.
Элекке Печән базары мәчете астында Мөхәммәтҗан хафиз дигән бер кадимче сәүдәгәрнең «шкафы» (кечкенә кибетчеге) бар иде. Шул почмакка һәр көн Печән базары мещаннары җыелыша һәм узганга-барганга «көфер печате» сугып, һәртөрле хулиганлыклар эшләп калалар иде. Тукайлар һәм Г. Камаллар тарафыннан, көлке «Яшен» журналы аша, ул мәчет чатына «Көфер почмагы» һәм Мөхәммәтҗан хафизның үзенә, һәрвакытта шкафының прилавкасы өстенә менеп аяк бөкләп утырганлыктан, «йомырка саламетдин агай» исеме бирелде. Тукай үзенең «Яңа Кисекбаш»ын беренче мәртәбә укыганнан соң, кайберәүләр (Фатих Әмирхан һәм башкалар) аның бу әсәрендә Мөхәммәтҗан хафиз тибы булмауны зур кимчелек итеп куялар. Тукай башта аларның фикере белән кушылып, аны арттырырга уйлаган булса да, ләкин соңыннан, «Иске Кисекбаш»ның сюжетын бозасы килмәгәнлектән, ул типны арттырмый кала* (*Фатих Әмирханның бу юлларны язучыга «Яңа Кисекбаш» язылу тарихы турында сөйләгән истәлекләреннән (М. Гали искәрмәсе).). Менә Тукайда алынмаган шул типны Г. Камал алып, гаҗәп зур осталык белән эшләп, аны үзенең шул әсәренә кертә. Бу әсәр беренче мәртәбә татар сәхнәсендә куелыр алдыннан, ул типны башлап уйнаучы татар артисты Габдулла Кариев, бик читенлекләр белән булса да, Мөхәммәтҗан хафиз шкафы янына барып, аны айлар буенча өйрәнеп йөри…
«Безнең шәһәрнең серләре»ндәге биш күренеш арасында үзенең художество ягыннан эшләнүе һәм мастерларча бирелүе белән «Печән базары» күренеше, һичшиксез, иң югары урынны тота.
Бишенче күренеш — «әдәбият кичәсе»ндә җәнҗал күренеше дә бик матур бирелгән. Анда төп көлү объекты итеп шул ук кадимчеләр алынса да, ләкин кичәне оештыру мәсьәләләрендә Г. Камал җәдитчеләрнең үзләреннән дә нык көлә. Мәсәлән, партерда утыручыларның: «Миңа контрамарканы Адаматов бирде. Мин җырлагач, бик каты кул чабарсың диде. Ә үзе монда килмәгән» — дигән сүзләре аны бик ачык күрсәтә.
Г. Камалның башка әсәрләре кебек, «Безнең шәһәрнең серләре» ахыргача сюжетлы әсәр түгел. Анда баштан ахырга кадәр кызыл җеп булып   сузылып   килгән тип — һәрбер күренештә читтән күзәтче сыйфатында йөри торган Себер бае белән аңа ияреп йөрүче яучы гына. Ләкин алар да нык эшләнгән образлар  түгел.   Шулай да моңа гына карап без Г. Камалның бу әсәрен начар эшләнгән әсәр дип һичбер әйтә алмыйбыз. Анда драматургия ягыннан шундый кимчелекләр   булуга   карамастан, ул Г. Камалның иң көчле   комедиясе, зур    сатира   әсәрләреннән берсе булып тора. Казан татарларының революциягә кадәр булган иҗтимагый тормышларын һәм җәдитчеләр белән кадимчеләр көрәшен гәүдәләндерүдә бу әсәр классик урын тота. Анда либераль буржуа тормышын идеаллаштыру дигән нәрсә һичбер   юк.   Андагы Себер бае тибын уңай тип дип аңларга һич ярамый. Ул тик читтән килгән бер күзәтче сыйфатында йөрүче бер   кеше   генә.   Әсәрдә аның үз тормышы бөтенләй күрсәтелми. Аңа тик  Казанның феодаль һәм либераль буржуазиясенең культура дәрәҗәсен чагыштыру өчен алынган масштаб яки   үлчәгеч тип дип кенә карарга туры килә.

Г. Камалның башка сәхнә әсәрләре һәм алардагы типлар

Г. Камалның революциягә кадәр һәм революциядән соң язган сәхнә әсәрләре бик күп, әлбәттә. Аларның һәрберсенә тулы анализ биреп бетерү читен булачак. Шулай да аның башка сәхнә әсәрләрендәге күренеклерәк аерым типларга да тукталып китәргә кирәк булыр.
Аның «Беренче театр»дан кала иң көлке комедияләреннән берсе булып хисапланган (1909 нчы елда язылган) «Бүләк өчен» комедиясендә Хәмидә тибы бар. Бу тип аркылы Г. Камал татар әдәбиятында һәм татар сәхнәсендә классик мещанка образы тудыра. Татар әдәбиятында, Г. Камалдан башка, Хәмидә кебек яхшы эшләнгән мещанка тибын бирә алган кеше юк әле.
Бу әсәрдә бөтен вакыйга татар мещанкаларына гына хас булган бирнә күлмәк тирәсенә тупланган. Бирнәнең булу-булмавы яки яхшылыгы-начарлыгы бер кешенең гомерлек тормышын хәл итәргә тиеш. Менә шул вакыйганың барышында үзәк урынны бай хатыны Хәмидә тота. Алдакчы яучы карчык Мәхүб белән берләшеп, ул чуклы асыл бирнә күлмәккә үзенең бердәнбер улының, иренең һәм үзенең тормышын сатарга йөри. Үз теләген булдыру өчен ул мең төрле хәйлә һәм ялган белән улын да, ирен дә ышандырырга тырыша. Кеше карамаслык ямьсез, булдыксыз, надан бер бай кызын күкләргә күтәреп мактап һәм һичбер булмаслык бирнәләр бирелүе белән алдап, улын да, ирен дә шул эшкә күндермәкче була. Тик бирнәгә биреләчәк күлмәкнең асыл булмыйча, йон булу хәбәре генә аның фикерен бик тиз үзгәртеп, улы белән ирен һәм үзен киләчәк бәхетсезлектән коткарып кала.
Аннан соң 1913 нче елда язылган «Кайниш» пьесасындагы явыз каенана Бәдигылҗамал тибы бар. Ул да Г. Камал әсәрләрендә яхшы эшләнгән күренекле типлардан булып тора.
Революциягә кадәр булган иске тормыштагы семьяда каениш, бигрәк тә килен белән каенана мәсьәләсе зур проблема булып торадыр иде. Ул,— тормышны агулаган һәм халыкның үзәгенә үткән мәсьәлә. Халык авыз иҗатында да ул турыда күп кенә материал табарга мөмкин.
Г. Камал үзенең бу әсәрендә буржуа-мещан семьясында каениш мәсьәләсенең торышын күрсәтә. Ул Бәдигылҗамал образы аша явыз, зәһәр каенана тибын бирә. Бәдигылҗамал — татар әдәбиятында яхшы эшләнгән каенана образы. Ул улы белән килене арасын бозыштыру юлында дөньяда булган бөтен пычраклыкларны эшләүдән кире тормый. Бәдигылҗамал тибындагы каенанага нинди яхшы килен булганда да ошарга һәм түзеп торырга мөмкин түгел. Ул капиталистик тормышта семьяны агулап, зәһәрләп торучы бер пычрак җан. Шундый тип каенаналарның тормышны агулап килүләреннән — семья мәсьәләсен хәл итүне ата-ана кулыннан алып, яшьләрнең, үз кулларына тапшырган Бөек Октябрь революциясе генә» коткарды.
Г. Камал үзенең революциядән соң язган әсәрләрендә критик реализмнан социалистик реализм методына күчә.
Г. Камалның революциядән соң социалистик реализм нигезендә язылган зур әсәрләреннән «Хафизалам иркәм» пьесасы бар. Революциягә кадәр, 20 ел буена шәһәрнең буржуа-мещан тормышын язып килгән Г. Камал, Бөек Октябрь революциясеннән соң әдәбиятта авыл темасын яктырту турында да кайбер тәҗрибәләр ясап карый. Аның «Җантаһир белән Җанзөһрә»се шул юлда ясалган беренче адым булса, «Хафизалам иркәм» комедиясенә шул юлда ясалган икенче бер җитдирәк адым дип карарга туры килә. Г. Камал, балалык вакытын авылда уздырганлыктан һәм авыл белән һәрвакыт бәйләнештә булганлыктан, авыл тормышын бик яхшы белә. Аның бу әсәре беркадәр Мирхәйдәр Фәйзинең «Галиябану»ын хәтерләтә. Бигрәк тә егет белән кыз арасында аңлашуның халык көенә салып кара-каршы җырлашу белән алып барылуы шуны искә төшерә. Гәрчә өстенә «комедия» дип язылса да, аньщ бу әсәрен, комедия дип атаудан бигрәк, «музыкаль пьеса» дип атау яхшырак булыр төсле.
Бу әсәрнең сюжеты ныклы сыйнфый нигезгә корылган. Анда вакыйга байлар белән ярлылар арасындагы көрәшкә нигезләнгән. Әсәр ярлыларның җиңү тантанасы, байларның җиңелүе, ярлы егете Хафиз белән ярлы кызы Хафизәның кавышуы белән бетә.
Бу әсәрдәге Хафиз, Хафиза һәм Кәрим типлары аның революциядән соң язылган сәхнә әсәрләрендә яхшы эшләнгән күренекле образлар булып торалар.
Шулай ук аның «Өч тормыш» пьесасы да революциядән соң язган сәхнә әсәрләре арасында бик характерлы урын тота. Г. Камал үзенең иң соң язылган бу әсәрендә эшчеләр тормышын сурәтли. Аның беренче ике күренешендә эшче Әхмәди һәм аның семьясының революциягә кадәр булган чиктән тыш авыр тормышлары күрсәтелсә, соңгы күренештә революциядән соң булган ирекле, шатлыклы тормыш гәүдәләндерелә.
Әсәрдә Әхмәди шактый аңлы һәм революцион настроениеле эшче итеп бирелә. Революциягә кадәр үк ул, эшчеләр митингысында байларга каршы сөйләгәнлеге өчен, полиция тарафыннан кулга алынып, ике ел ярым ябып яткырыла. Үзе кулга алынганда, аның хатыныннан һәм берничә яшь баладан торган семьясы кышкы суыкта, ач-ялангач хәлдә салкын өйдә кала. Эшли торган бае, Әхмәдинең митингта байларга каршы сөйләвенә ачу итеп, аны үзе күрсәтеп кулга алдыра һәм аның эшләгән акчасын үзенә дә, семьясына да бирми.
Әхмәди семьясының революциядән соңгы тормышы күрсәтелә торган өченче күренеш алдыннан, автор, спектакльне алып баручы авызыннан, түбәндәге сүзләрне сөйләтә: «Бөек Октябрь революциясе булгач, хәзер хезмәт ияләре азат булдылар, алар ирекле, матур тормыш кордылар. Без хәзер, тоташ күмәкләшү нигезендә, капитализмның соңгы терәге булган кулак сыйныфын сыйныф булу ягыннан нигездә бетердек, без хәзер сыйныфсыз социализм җәмгыяте төзибез. Ләкин әле сыйнфый көрәш кискен бара, капитализмның калдыклары пролетариатка каршы үзләренең соңгы көчләрен туплап көрәшәләр. Сез хәзер яңа тормышны, эшченең революциядән алган казанышларын күрерсез»,— ди.
Яңа, якты тормышка күчкәч, Әхмәдинең хатыны да яңалиф нигезендә укырга, язарга өйрәнә. Ул үзенең укырга, язарга өйрәнүе турында болай ди: «Бу яңалиф чыкмаган булса, берни белми каладыр идем. Абыстайдан биш ел укып белмәгәнне өч айда өйрәттеләр дә куйдылар».
Бу саналганнардан тыш, Г. Камалның революциядән соң клуб сәхнәләре өчен язган «Корсын балам», «Ахыр заман», «Могъҗиза», «Суфыйны өйләндерәләр» кебек пьеса һәм инсценировкалары барлыгы билгеле. Аларның күбесе басылмаганнар һәм кайберләре сәхнәдә дә уйналмаганнар. Аның инсценировкаларыннан бары тик «Күзсез мастерлар» дигән әсәр генә басылган.

(Чыганак: Гали М. Сайланма әсәрләр. – Казан: Таткнигоиздат, 1956).

---

 Мөхәммәт Гали