Геннадий волков чувашский писатель рассказы читать

Юманпа хевел

Волков Геннадий Никандрович

ТУПМАЛЛИ

1.Ылттăн çĕр. Юмахсем

Ылттăн çĕр

Илемлĕ тĕрĕ – тăван çĕр йĕрĕ

Хурама хули

Пахчаçăпа ывăлĕсем

Сулхăнпа мĕлке

Ултаккапа Суякка

Ашшĕ килĕн вучахĕ

Алăри ĕç

Улпутпа кĕтӳç

Тĕревпе тĕрек

Кӳсек, кĕсмен тата кисĕп

Пилпе арăслан

Иăваш чăвашпа усламçă

Юпах тиха

Тĕлĕнтермĕш курăк

Арманта

Вăрманта

Юлхав сăлтавĕ

Хыткукар

Карчăк ĕмĕчĕсем

Хăралкка

2. Юманпа хĕвел. Калавсем

Шутлав

Тĕлпулу

Чи хакли

Суранланнă улмуççи

Тăван чĕлхемĕрçĕм

Хăна чечекĕ

Юмахах–ши?

Тилĕпе кашкăр

Юманкка

Тăван Атăл

Юманпа хĕвел

3. Шанчăк чечекĕсем.  Пулни-иртни

Акам

Виçĕ юрă

Шăрттан

Пуртвиш пахчи

Патшинсем

Вăрттăн сăмах

4. Çеçпĕлпе пĕрле. Курни–илтни

Çеçпĕл чунĕ

Çăлтăрлă ял

Калевала çĕршывĕ тăрăх çаруран

Иккĕмĕш тĕлпулу

Эстонсен килкартийĕ

Космонавт алтăрĕ

Алан ачисен эрешĕсем

Пĕр килти икĕ Нарспи

Кăркăстанри салма яшки

Тĕнче хĕрри

Павлыш

Çулпуç килĕнчи чăваш кĕнекисем

ЮМАНПА ХĔВЕЛ

Хĕвеллĕ çĕршывăн пали – юманлăх, кăмăллă халăхăн юрри – юман. Пĕр пичĕ – хĕвел, тепĕр пичĕ – уйах чăваш паттăрĕн, Юманăн. Вăл хăй те, эппин, Хĕвелпе Уйах ывăлĕ. Юман çулçи хушшинчи сап–сарă икелсем – пĕлĕтри çутă çăлтăрсем. Кусем – Хĕвелпе Уйăх ачин ачисем–шим?

Хĕвел, хĕвел, хĕвел… Пĕтĕм тĕнчене çутатса тăракан çуттăн амăшĕ. Пĕтĕм чĕрчунпа ӳсентĕрана чĕрĕлĕх: паракан ăшшăн ашшĕ.Хĕвел çинчен çĕр юмах чăвашăн, хĕвел çинчен пин юрă чăвашăн, хĕвел çинчен пин–пин сăмах.

Хĕвел питĕнче çырла пиçет, сулхăнра çулçи те çук Çумăр – аван, хĕвел – лайăх; шыв – çырмара хĕвел пĕлĕтре. Хĕвелсĕр вăрман та салху, пахча та пушă, шăпчăк та шăпăртах, куккук та авăтмасть, саркайăк та, хĕвел кайăкĕ, пĕр сас кăлармасть.

Эрнелĕхе хĕвел питне пĕлĕт хуплать те, пĕтĕм тĕнче тĕксĕм. Ӳсмелли–ӳсмест, пиçмелли–пиçмест, тулмалли–тулмасть. Сĕлĕ туни–симĕс улăм, сĕлĕ серепи – арпа, сĕлĕ пĕрчи – хывăх. Хĕвелсĕр – сурăх çăмĕ кĕске, çăмĕ çук – сурăхĕ те çук. Хĕвелсĕр чĕрне те ӳсмест. Хĕвеллĕ чух – çӳç кăтра, хĕвел çук чух – пуç кукша.

Тăван килте анне хĕвел пулса çӳрет, ачисене хĕвел пулса пăхать. Анне çук–тăк хĕвел яраймăн ху тĕлне, анне пур–тăк сан чĕрӳне те хĕвел кĕрĕ.

«Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух», – хушса хăварнă ваттисем. «Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн», – тенĕ вĕсем ӳпкевлисене сивлесе. «Эп сана улталап пулсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр», – тупа тунă авалхи асаттесем.

Хĕвел çинчен юрласа чăваш хăй ачине йăпатнă. Ача кулли уншăн хĕвел çутипе пĕрех. Хĕвел кулли вара – тĕнче илемĕ. «Паçăр çумăр çурĕ, халь хĕвел пăхать ĕнтĕ епле!» – тенĕ чăваш лăпланнă ачишĕн савăнса. Ача тĕнчи уншăн – ырă тĕнче. Хĕвеллĕ тĕнче. «Хĕвел – ĕмĕт. Хĕвел – тĕллев. Хĕвел – ĕлке», – тет çăлтăр тупнă Андриян тăванăмăр.

Чăваш ачисем хăйсене хĕвел ачисем тесе шутланă Çимĕкчен çичĕ хут шыва кĕме тăрăшнă вĕсем. Хĕвел пĕлĕт айне пытансан, шăнса кӳтнине пăхмасăр, ăна мухтаса юрă юрланă, йăлăнса сăвă каланă, тăрăшсах такмак кĕвĕленĕ, йыхăрнă, чĕннĕ, кĕлтунă. Хĕвеле вĕсем шаннă та ĕненнĕ. Пĕлĕтелле пуçĕсене каçăртса хĕвел ташши ташланă. Кĕвĕ сассине илтсенех хĕвелĕн пĕлĕтсене хăйĕн патĕнчен хăваласа ярса чăваш ачисен ташшине курма васкамалла пулнă – хĕвеле те савăнтарнă чăваш ачисем: Вăл йăл кулса ярсанах, ачасен пичĕ–куçĕ те савăнăçпа çиçсе çуталнă.

Хĕвел, пăх, хĕвел, пăх,

Ачу шыва кайнă вĕт,

Турчăкапа туртса ил,

Хăмаç кĕпе тăхăнтар,

Пылпа кулач çитер!

«Хĕвел ташши» — юрăллă ташă. Хĕвел тухса ăшăтсанах ачасем шывалла чăмнă. Шывран тухсан юманлăхалла чупнă, çимĕкчен çичĕ тĕслĕ курăк çиме васканă.

«Юман ташши» – хăйне кура тĕлĕнтермĕш. Ку ташша ташлама юманлăха шала кĕмен, уçланкăри е вăрман хĕрринчи чи ватă юман тавра ташласа çаврăннă ачасем.

Ватă юман тавра васкамасăр ташласа çаврăнсан, юнашарти мăшăр юман патне куçнă вĕсем. Ташшăн малтанхи сыпăкĕ «Уй варринче лаштра юман» юрă кĕввипе ерипен пулса пынă та лăпкă утта куçнă. Мăшăр юман тĕлĕнче ташă хăвăртланнă. Пĕчĕк ачасем лашалла вылянă евĕр умлă–хыçлă сиккелесе çаврăннă икĕ юман хушшипе те, икĕ юман тавра та. Ватă юман – асатте, пысăк юман – атте. Кăна ача–пăча калаçма вĕренсенех илтнĕ. Хăй те ачаллах çак сăмаха чĕрене тарăн илсе каланă.

«Юман ташши» вăрман ăшне кăшт шаларах та кĕнĕ. Туйрасем хушшинче аллисене сарса сиккеленĕ ачасем. Çамрăк юмансене тыткаласа хăйсем еннелле туртам пекки те тунă. Туйрана каччă юман тенине пур ача та тахçанах пĕлнĕ.

Хунав юман – ача юман. Чăваш ачисем хунав юман урлă сике–сике каçнă. Ку та «юман ташшиех» пулнă–ха. Анчах ăна «упа ташши» те тенĕ. Упа хăрах чĕрнипе хунав юмана тăпăлтарса кăларать, тет те: «Эрĕм–ши ку, мăян–ши?» – тесе ыйтать, тет. Ачасем ташлана май хунав юмансем хушшинче сике–сике чупаççĕ, тăррисене аллисемпе çапаççĕ, пĕшкĕне–пĕшкĕне пӳрнисемпе хунав тĕпĕсене тивертеççĕ. Унтан сиксе тăрса каллех «эрĕм–ши ку, мăян ши» тесе такмакла–такмакла ташлама асатте юман патне таврăнаççĕ. Хĕвеле хирĕç васкамасăр çичĕ хут ташласа çаврăнаççĕ те пĕр харăс çак юмана чуптуса уйрăлаççĕ. Унтан вара татах шыва кĕме каяççĕ е киле таврăнаççĕ.

Юман ташши, юман юрри, юман кĕлли… Юман чăвашшăн турă, юманлăх – чиркӳ. Чи таса та сăваплă вырăн «Юмансăр юрă та çук, турă та çук» – тет чăваш. Чăвашсене ирĕксĕр тĕне кĕртсен, пуян–куштансем ялсенче чиркӳ ларттарнă. Кун пирки чăвашсем акă мĕн каланă: «Юман лартакан чиркӳ лартакантан сăваплăрах», – тĕнĕ.

Юман – тĕнĕл, юман – пичке, юман – çăл пури, юман – нӳхреп юман – алăк та, сăлăп та, юман – тукмак та, чукмар та юман – хӳме, юман – тĕкме… Юман юпа – тĕрек; юпи çĕрсен, тем тĕрлĕ çирĕп хӳме те ишĕлсе анать. Юман çăпанĕ – çыруллăх, юман хуппи – эмеллĕх, юман çулçи – мунчалăх, юман икелĕ – выçлăхра тутă çимĕç… Асатте юман – никĕс пуканĕ, атте юман – урата, пичче юман – пӳрт хачи, шăллăм юман – çĕнĕ ӳсĕм…

Хĕвелпе юманăн – пĕр кăмăл. Пĕри – пĕлĕтре, тепри – çĕр çинче. Чунĕсем те таса иккĕшин те. «Хĕвелпе Чăвашăн Юман ятлă ывăл çуралнă…» Мĕнле юмах пуçламăшĕ ку? Юмах пуçламăшĕ мар, пурăнăç пуçламăшĕ. Пит ĕлĕкех те мар, пирĕн макаçсемпе кукаçсем астăвасса, Чăваш ятлă каччăсем, Хĕвел ятлă хĕрсем пулнă. Çавăнпа та–и тен, паян та хĕвелпе юмана уйрăммăн ăнланма çук.

Юманăн ӳчĕ хытă та, чунĕ çемçе. Ун мĕлкине путсĕр канма ларсан, тепĕр çулĕнче юман хăрать, тет. Усал çын таптанине те чăтаймасть иккен мăнтарăн. Тăмана евĕр шаланкăр кайăк пур тата. Шăпчăксемпе шăнкăрчсен, чĕкеçсемпе саркайăксен çăмартисене вăрласа çиет вăл. Вăрă–хурахран та хăрушăрах çак йĕрешке кайăк. Çумăр шывĕпе куççулĕ çеç ĕçет, тет, хăй. Типĕ чух йынăша–йынăша вĕçет çав хапсăнчăк, кĕвĕç те ĕмĕтсĕрскер. Юманлăхран илеме пистерет. Çак ылханлă кайăк сĕртĕннĕ юман турачĕ хăрать, тет, тунине çывăх пысăк турат çине пырса ларсан, юман шалтан çĕрсе хăвăллă пулать, тет

Анкарти хыçне, çурт çывăхне юман лартса ӳстерме хăранă чăваш: юман туни мăй хулăмăш пулсан, çав лартакан çын вилет, тет. Ырхан чăвашăн вара мăйĕ пи тĕ çинçе пулнă.

Ун вырăнне вăл ăна усрав вăрманĕнче питĕ вăйлă пăхнă, паттăррăн ӳстерме тăрăшнă. Икеле çăра акса шăтарса ӳстермеллине те лайăх чухлалă. «Юман кĕрĕкпе çарапуçăн çеç йĕркеллĕ ӳсет», тенĕ чăваш. Сăнавĕ усăсăр пулман, тĕрĕсне каланă вăл. Кĕрĕкĕ – юнашар ӳсекен тантăш–юмансем, хунав юманăн, ача юманăн çарапуçĕ – хĕвел çути валли, хĕвел ăшши валли. Юманшăн чи хакли хĕвел хĕвĕ, хĕвел хӳтти. Хĕвелсĕр – юманăн хевти çук.

Эппин, хĕвел сӳнсен, юман та пĕтет. Хĕвел сӳнмесěр çăлтăрсем ӳксе пĕтмесĕр икелти пурнăç тĕвви татăлмасть, юман пĕтмест, юмаллăх сайраланмасть! Чăваш хăй те – юман. Халăхĕ – юманлăх. Юлашки юман типиччен, çĕр çинче чăваш пĕтмест. Тĕнче вăрманĕнче тем тĕрлĕ йывăç ӳсет. Çав вăрманта юмана валли те вырăн пур. Этемлĕх аслă кил–йышĕнче, юман чунлă чăваша та хĕсĕк пулмĕ. Юман – хĕсĕр йывăç мар. Хĕвел те – сӳннĕ çăлтăр мар.

ÇЕÇПĔЛ ЧУНĔ

…Çĕн çул çине, çĕн чечексем чĕртсе,

Интернационал кĕперĕ анĕ.

Çеçпĕл Мишиш.

Пурсамăрăн кăмăлăмăрсене те революци урăхлатса çĕнетрĕ. Эпир тĕпренех çĕнелнĕ çынсем. Хăватлă, çĕн чĕреллĕ, çĕн ĕмĕр чăвашĕсем. Коммунистсем. Совет гражданинĕсем. Тăван чăваш халăхĕн ывăлĕ–хĕрĕсем. Кирек мĕнле халăхăн та хăйне евĕр пахалăхсем пур. Уйрăмлăхсем. Кусем – халăхăн ăстăн пуянлăхĕ.

Çула тухас умĕн Çеçпĕле вулатăп. Çул çинче Çеçпĕле пăхмасăр калатăп. Пултарнă таран Çеçпĕл юррисене юрлатăп. Хăшпĕр чух унăн сăмахĕсене тупа вырăнне пăшăлтатăп.

«Мĕнпур шухăшăм тăван çĕршывăм çинчен кăна…» – Çапла çырать Çеçпĕл Киевран Шупашкара. Хăш чух хĕвеллĕ шухăшпа ăса улталас килет, тет аслă сăвăçăмăр. Ялтан яла çӳрерĕм. Чăваш çĕршывĕ тăрăх. Çеçпĕл ĕмĕчĕсем пурнăçа кĕнине курса савăнтăм.

Путсĕрсенчен йĕрĕнетĕп, вĕсене кураймастăп, тет Çеçпĕл. Çулăм чĕреллĕ революционер. Тасаран таса кăмăллă çын.

Эпĕ коммунист! Коммунистшăн нимĕнле чăрмав та çук. Коммунист тума пултарайманни нимĕн те çук.

Темĕнле йывăрлăхра та Çеçпĕле çак шухăш йăпатнă. Тĕрлĕ йышши йăх–яхсене хирĕç тăрса, вăл коммунистах, пулса юлма вăй çитересчĕ тесе ĕмĕтленнĕ. Нимĕнле хĕсĕрлӳ те хăратман ăна. Çеçпĕле пĕтерме пулнă, чĕркуçлентерме никам та пултарайман. Чăн–чăн коммунист пулнă вăл.

Мĕнле çĕкленӳ, ĕненӳ, мĕнле вирлĕ шанчăк унăн кашни йĕркинчех! Çак шанчăка ăна революци панă. Çак шанчăка хĕмленсе пыма тăван халăхăн ырă кăмăлĕ пулăшнă. «Кăмăллă çĕршывăн кăмăллă чĕлхиçĕм!» – тет сăвăç.

«Кăмăллă çĕршывăн кăмăллă чĕлхийĕ», – темеллеччĕ пек. Вăл: «чĕлхиçĕм», – тет, мĕншĕн тесен Çеçпĕл – кăмăллă çĕршывăн кăмăллă ывăлĕ, кăмăллă çĕршывăн уйрăлми пайĕ.

Çак кăмăла тĕпĕлех ăнланса илесшĕн çунтăм эпĕ. Теччĕре те пултăм, Çеçпĕл ялĕнче те… Шупашкарта Çеçпĕл çӳренĕ урамсем тăрăх васкамасăр утрăм. Елчĕке те пынă Çеçпĕл. Пĕр хутчен çеç мар. Унта та вăл сывланă сывлăшпах сывланăн туйрăм. Мускав, Крым, Киев, Остер… Нумай çĕре çитрĕм. Тĕпчевçĕ пулса çӳремерĕм. Туякан–шухăшлакан ахаль çын пек. Çеçпĕлпе пĕр юнлă халăх ывăлĕ пек.

Таçта та çитрĕм. Якутпа Тăва çĕршывĕсенче çӳрерĕм, Калевала çĕрĕнче çарран сахал мар утрăм, Литва, Латви, Эстони ытамĕсенче пултăм, тутарсемпе пушкăртсен, çармăссемпе мăкшăсен культура ӳсĕмĕсене курса савăнтăм, Кăркăсстанпа Казахстан çитĕнĕвĕсем хамăр килти ăнăçусем пекех хавхалантарчĕç, осетинсемпе грузинсем мана хăйсен чăвашла янракан сăмахĕсемпе тĕлĕнтерчĕç, Çеçпĕл юратакан, Çеçпĕл мухтакан сăмахсем.

Кирек ăçта кайсан та, Çеçпĕл пуçран тухмарĕ, чĕре варринчен хăпмарĕ. Кирек ăçта çитсен те, вăл сăвăласа мухтанă «Интернационал кĕперĕн» тĕрекне курса хĕпĕртерĕм. Кирек ăçта та Хусанкая пула аллă тĕрлĕ чĕлхепе янракан Çеçпĕл çинчен шухăшларăм. Куçаракансемпе калаçрăм, вулакансемпе пуплерĕм.

Аллă чĕлхеллĕ Çеçпĕл, çур ĕмĕрлĕ СССР – мĕнле парне, мĕнле хăват! «Чăваш ачи, сассуна пар!» – тет Çеçпĕл. «Килсем! Килсем!» – тет пĕтĕм чун хавалĕпе кăмăл çĕкленĕвĕпе. Килчĕç те кайрĕç Элкерпе Хусанкай, Пур Ухсай. Татах та килĕç. Çамрăксем йышлă. Тăван чĕлхене юратса çитĕнеççĕ, Çеçпĕл Мишшипе Митта Ваçлейĕн ĕмĕчĕсене пурăнăçа кĕртĕç вĕсем.

Шупашкартан Кавал таран,

Çĕрпӳ, Чикме, Етĕрне урлă

Юрру сассийĕ кайĕ сан.

Кăмăл, кăмăл… «Аликкĕм – саламаликкĕм» тенине Шупашкарĕнчех те илтрĕм пĕр хут çеç мар. «Алик–салам – пĕр салам», – текен те пулчĕ.

Чăвашра çитмен çĕр юлмарĕ. Кавалра «Апат тутлă пултăр!» терĕм апатланакан чăвашсене. «Эс каланă пек пултăр. Кил апата, пĕрле апатланар», – терĕç хирĕç, «Пĕрле апатланнă чух – ĕçме–çими тутлă, пĕрле ĕçленĕ чух ĕçĕ–хĕлĕ ăнăçлă», – тенине илтрĕм Вăрмарта. «Ĕмĕр пĕрле, ай, пулар–и!» – тесе урăлла юрланине илтрĕм Чикмере. Халăхăн хăйне кура кăмăлĕ пур, çак кăмăл пахалăхне ачаран ăспа чĕрене илсе ӳсекен çеç халăхăн шанчăклă ывăлĕ пулать.

«Вăй патăр!» – терĕм Елчĕкре. «Эс каланă пек пултăр, кил пĕрле ĕçлеме!» – терĕç хирĕç. «Васкани çитермест, пӳрни çитерет» тениле асра тытмалла пулчĕ: чарăнса çынсемпе пĕрле ĕç турăм. Пĕрле, пĕрле, пĕрле…

Çак сăмах яланах илтĕнсе тăчĕ, унăн янравĕ хăлхана çеç мар ачашларĕ, кăмăла та тиврĕ. Пĕр шухăш, пĕр ĕмĕт, пěр кăмăл… Çак пĕрлелĕх – халăх чунĕн тĕп тымарĕ мар–ши?

Вăй патăр… Кам патăр ăна? Паллах, пĕрле ĕçлени. Пĕрне–пĕри пулăшни. Ĕçре те, ăсра та.

Калаçса тăракан ушкăн умĕнчен те чĕнмесĕр иртсе кайма аван мар. «Канаш пĕрле пултăр!» – тесе хăвартăм Çĕрпупе Етĕрнере. Пур çĕрте те ăнланакансем тупăнчĕç. Ушкăнĕпех е пĕчченшерĕн хуравларĕç: «Эс каланă пек пултăр. Кил пĕрле канашлăпăр!».

Чĕмсĕрлĕхе юратмасть чăваш. Кăмăлсăр, тет ун йышшине. Çеçпĕл кăмăллă пулма хушать. Утă çулакансене: «Çаранăр илпеклĕ пултăр, уттăр тухăçлă пултăр!» – тесе хăвартăм. Утă турттаракансен телĕнчен «Перекет пултăр!» тесе иртрĕм. Тырă акакансене: «Пĕр пĕрчĕрен – пин пĕрчĕ!» тесе сĕнтĕм. Çĕнĕ çурта кĕрсен, «Никĕс питĕ пултăр!» – терĕм. Хăшпĕр çĕрте ку халал çумне тата тепĕр сăмах та хушрăм: «Кĕтес типĕ пултăр!» Никĕсне тĕреклĕ пулма сĕнни вырăнтах çĕрмелле пултăр, вут–кăвар ан тĕкĕнтĕр тенине пĕлтерет. Кĕтес йĕпенмесен, çурт çĕр çул та ларать, тет чăваш. Никĕс питти те лайăх, кĕтес типпи те кирлĕ. Пурте – хăй вырăнĕнче.

Мунчана каякана: «Ăшши тутлă пултăр!» – тесе ăсатрăм. «Мунчи кĕленче, милĕкĕ пурçăн, чулĕ мерчен, ăшши шерпет пултăр!» – тепине те хапăлласах йышăнчĕç. Ваттисем кăна мар, хамран кĕçĕнтереххисем те.

Сĕтпе хăналакансене «Ĕнĕр сĕтлĕ пултăр!» тесе хăвартăм, сăра астивтерекенсене: «Салатăр ăнтăр, хăмлăр йӳçĕ пултăр, тухăçлă тухтăр, сăрăр çăра та кăпăклă пултăр!» – терĕм.

Ырă кăмăл сăмахĕ чăвашăн нумай. Çул çинче тĕл пулнă çынсене тĕрлине тĕрлĕ каларăм, анчах пурне те ырă сунтăм:

«Сыв пул, çулу ăнтăр!»

«Çулу яка та тикĕс пултăр!»

«Пурăнăçунта ырă кунсем кăна пулччăр!»

«Сĕт çулĕпе кай, çу çулĕпе. кил!»

«Кану вырăнĕсем типĕ пулччăр!»

– Хура пуличчен шурă пул, – тет чăваш. — Усал пуличчен ырă пул.

Ырра лайăх ăнланать халăх. Ырра ырă тăвасшăн çунать этем. Халăх пархатарĕ тени, тен, çавă–ши?..

Укăлчасем тĕлĕнче вуларăм савăнса «Добро пожаловать» тенине те, «Килĕрех» тенине те. Вырăсĕ те ырă сунать, чăвашĕ те ырă кăмăлпа чĕнет. Аван иккен ку тĕнчере ырă сунма, ырă тума, ырă пулма.

Ырă кăмăл чи хакли иккен, чи кирли иккен. Кĕвĕçӳре, кӳлешӳре, ăмсанура, вĕчĕрхенӳре, вăйăрханура – ырри çук. Кӳлешӳ пуличчен килĕшӳ пултăр, тет чăваш. Кӳренӳ пуличчен вĕренӳ пултăр, теессĕм килет манăн. Кĕвĕç çынна ушăнакан çын, тенĕ чăваш. Ăна чирлĕ çын вырăнне хунă. Ăмсанакана «тăмсая кайнă» тени те пулнă. Курайман çын хăй те кун кураймасть, тенĕ.

Ырă пулма пултарни – телей, ырă тума пултарни – пархатар. Урамра та, килĕнте те, шкулта та, лагерьте те, колхозра та, çула тухсан та çавна асту, шăллăм. Çавна ан ман, йăмăкăм.

Кăмăл тени асăнта пултăр, тăванăм. Эп каланă сăмахсене ваттисене каласа пăх — тен, йышăнĕç. Унтан çамрăккисене те кала. Илтни «пĕлетĕп», тейĕ, пуçласа илтекен сăмахсене асĕнче хăварĕ.

ÇĂЛТĂРЛĂ ЯЛ

Инçет çула тухиччен Шуршăлалла кайса килем. Шуршăл – çăлтăр тупнă каччă ялĕ. Шуршăл хăй те çăлтăрлă ял. Шуршăл – маншăн тăван ялах. Шуршăл маншăн – ылттăн сăпках.

Тăван çулсем хĕрринче вулатăп: «Çулăр ăнтăр!» Аван ку. Чуна ăшăтать. Канаш пур чăвашăн, пил евĕр илтĕнет вăл: «Çул ăнтăр тесен, çула килтен тухаççĕ».

Ман килĕм — Шуршăл, ман кĕллĕм — Андриян. Унăн ялне каям. Вăл сывласа ӳснĕ сывлăшпа сывлам. Вăл курса ӳснĕ илемлĕ тавралăха сăнам. Унăн савнă вăрманĕ пăшăлтатнине итлем. Унăн Çавалне хамăн Çавал тесе шутлам. Ăш пиçсен, çутă çăлкуçĕнчен тăрă шыв ĕçсе лăпланам. Улăх тăрăх çаруран утса ыхра ути пуçтарам…

Тăван çĕршыв тăван ялтан пуçланать. Çăлтăрсем патне вĕçме те тăван килте чĕвен тăнинчен пуçлаççĕ.

Кăмăл лăпкăлăхĕ те – тăван кĕтесрех. Унтах вăй илет ăстăн та.

Çăлтăр каччин çул пуçламăшне курасчĕ. Шухăшсемпе çеç те пулин ун ылттăн сăпкине сĕртĕнсе пăхасчĕ. Пурнăçра ун пек пулма вĕренесчĕ. Ĕçченлĕх, сăпайлăх, çивчĕ ăс – йăлтах кăна Андрияна Шуршăл парнеленĕ. «Чи малтан – лăпкăлăх», – тени те çакăнтан. Ку космонавта çеç мар, тимĕрçе те, кĕтӳçе те, çыравçа та, пĕлевçе те, вĕрентекене те пĕр пекех кирлĕ.

Тăван кĕтесе, тăван аннӳне, тăван пĕлĕте, тăван сăмăха юратмасăр тĕнче уçлăхне вĕçсе каяйрас çук. Нимĕскере те чăнласа «тăван» тесе те шутлас çук. Пăлтăр алăкĕ умĕнчи хурăнтан тăван çĕре юратма пуçлатăн. Ку вырăс халăхĕн шухăшĕ сахал пĕлтерĕшлĕ мар пек туйăнать. Вăл чăваша та, чукчана та, грузила та, эвенка та, калмăка та, кăркăса та – пурне те, пурне те пĕр пекех пырса тивĕнет.

«Аçу-аннӳн çаранне нихăçан та ан ман», – тенĕ амăшĕ çăлтăр патнелле çула тухма хатĕрленекен хура куçлă ывăлне. Ку пиле манман-ши ыттисен амăшĕсем?

Аннӳ чĕлхи санăн чĕлхӳ пултăр, аннӳ сăмахĕ чĕрӳ варринех юлтăр. Çерçи ăмăрткайăк мар та, анчах пурпĕрех хăйĕнле чĕвĕлтетет.

Тăван ялу – сан тăван йăву. Кирек ăçта кайсан та, асăнтан ан тухтăр çаруран чупнă ураму. Салакайăкĕн те хăйĕн йăви пур, тăманан та хăйĕн йăли пур. Асту çавна, унсăрăн ăмăрткайăк пулаймăн.

Пыл хурчĕ – пĕчĕк чĕрчун, çапах та хăй килĕ тĕлне манмасть. Ĕçне тăвать, хăй юрринех юрлать. Çăхан та хăйĕн юррине манмасть. Эс – ăмăрткайăк. Сан та пур юрă. Сан пур хăват.

Андрияна юратса, ашшĕ–амăшĕсем ун ятне панă ачасем те пионер ӳсĕмне çитрĕç. Ютра патша пуличчен юман патакĕ пулам, тесе каланă авал. Пионер патша пулаймĕ, пуласшăн та мар, вăл пĕтĕм тĕнчипе ирĕклĕх çĕнтернине курасшăн. Анчах авалхи сăмах – пионер шухăшĕ-кăмăлĕ майлах. Тăван çерçи чĕвĕлтетни ют шăпчăк юрринчен паха. Чĕвĕлтетнине итлеме вĕренмесен, юрра та ăнланакан пулаймăн. Тăван халăхпа пĕрле пулнине ним те çитмест. Каллех çав сăмахах: пĕрле, пĕрле, пĕрле… Пĕрле пулсан çеç –— ăш вырăнта.

Çеçпĕл сăмахĕсене пĕтĕмĕшпех ăша илсен кăна тĕпĕ-йĕрепех ăнланса хак пама пулать: «Çĕршывăм! Халь пĕлтĕм, сана юратма пĕлмен эпĕр. Çаванпа та сан хӳттӳ айĕнчен саланса пĕтмелле пулчĕ пуль…»

Тăван çĕршыва такамрам та ытларах юратнă сăваç-коммунист çапла каланă пулсан, Çеçпĕлренех вĕренер мар–ши ылттăн сăпкамăра савса пурăнма?

Умăмра каллех – Шуршăл. Тĕнче сума сăвакан Шуршăл. «Кирек хăçан та, кирек ăçта кайсан та, – тет Андриянăмăр, – Шуршăл куç умĕнчех, Çавалĕ те, çаранĕ те, вăрманĕ те чĕре варринче…»

Тĕнче уçлăхне малтанхи хут вĕçсе кайсан, Андриян пиччĕр, ачасем, çĕр чăмăрне вĕрентекен сĕтелĕ çинче ларакан глобуса курнă пек курнă, пăха-пăха çаврăннă. Шывсемпе вăрмансене, тусемпе пуш-хирсене, кӳлĕсемпе тинĕссене сăнаса савăннă. Тĕлĕннĕ. Анчах та, пĕлĕтлĕ çанталăка пула, Шуршăла мар, Чăваш çĕрне те курайман.

– Темчул япалана çĕнĕлле курса тĕлĕннĕ пулсан та, тем çитмен пек туйăнчĕ…

Çапла çав вăл, тăван çĕр: çăлтăр çулĕ çинче те тĕрекпе шанчăк. Ĕмĕте хăват кĕртекенни те – тăван çĕрех.

Таçта кайсан та, тем пулсан та аслă çыннăн ăстăн вăйĕ халăх патнеллех пырать. Тăван халăх кăмăлĕпе, тăван çĕршывăн ытарайми сăнарĕпе вăл ĕмĕрлĕхех çыхăнса салтăнми тĕвĕленет.

Шуршăлтах çыра-çыра илтĕм-ха акă. Çак шухăшсемех Андрияна та ăслăлăхпа паттăрлăх хушнăн туйăнать.

Лаша та кил еннелле хытăрах чупать. Килтен – уттипе, киле – чуппипе. Килтен – юрттипе, киле – сиккипе. Ут килтен тухсан çул çухатма та пултарать, киле – таçтан та тупать. Килтен – çавăтса тухаççĕ, киле – ташласа пыраççĕ. Килтен – урасăр, киле – çунатпа. Килтен – ассăн сывлатăн, килелле – йăл–йăл кулатăн. Тухса каять – куççулĕпе макăрать, таврăнать – кăшкăрса юрлать. Килтен – аран–аран, киле – ирттерет урхамахран.

Кил вăйĕ виçесĕр пысăк. Ун хăвачĕ асамлă. Кил – тăван çĕршывăн чи хаклă, чи çывăх кĕтесĕ. Ылттăн сăпкан ылттăн пĕкечи. Ылттăн пĕкечен ылттăн вăчăри. Ылттăн вăчăран ылттăн унки…

Шуршăл та Андрияншăн çавах. Пирĕншĕн те çаплах. Пуриншĕн те. Мĕншĕн тесен халăха чапа кăларнă çын – кирек камшăн та чи çывăх тăван вырăнне.

Темиçе хут та пулма тивнĕ Шуршăлта. Анчах пĕрремĕш тĕлпулу – ĕмĕрлĕхе асăмра. Манăн çеç мар, ман пионерсен те. Çеçпĕл отрячĕн пионерĕсен.

Шуршăла отряд гимнне юрласа пырса кĕтĕмĕр. Пирĕншĕн ку гимна Хирбю Кĕркурийĕ, Çеçпĕл премийĕн лауреачĕ, ятарласа çырса панăччĕ.

Хастарлă, хыт утăмлă пулăр,

Çĕршывăн хастар ачисем!

Гимн та, марш та ку юрă – Çеçпĕл сăмахĕнчен тунăскер.

Унччен те кăшт маларах Çеçпĕл отрячĕ инçет районти пĕр пионер отрячĕ патне хăнана кайса килнĕччĕ. Вăл та Çеçпĕл ячĕпе хисепленетчĕ. Чечеклĕ çаранти ем-ешĕл ĕшнере Çеçпĕл фестивальне ирттерсе таврăннăччĕ. Пионерсем çăлтăр паттăрĕн çулĕпе утаççĕ. Андриян йĕрнех пусассăн туйăнать. Пурин чĕринче те – хумхану. Пурин чунĕнче те – хавхалану, кăмăлĕнче – çĕкленӳ. Шуршăла каяс умĕн Ленин пӳлĕмĕнче Хусанкай сăвăçпа Хирбю композитора Çеçпĕл отрячĕн хисеплĕ пионерĕ ятне патăмăр. Вĕсем рапорт йышăнчĕç. Иккĕшне те пионерсем хĕрлĕ хут çине çырнă тупа тыттарчĕç. Çеçпĕл сăмахĕсенчен майлаштарнă монтаж. Ăна калама отрядри пионерсем пурте хутшăнчĕç.

Евдокова Лида пуçласа ярать:

Çĕршывăм хăюллăн вăранĕ,

Тапранĕ кăвар кайăкла:

«Çук, çук» теекен улталанĕ,

Кам «çук», тет, ун чунĕ — чăлах.

Ун хыççăн Иванов Валерий сăмах илет. Унтан пурте юрласа яраççĕ:

Хĕвелĕн кăварлă хĕлхемĕ

Çĕре чечеклевĕ чухне

Кам курнă çанталăк илемĕ

Пăрпа пăрланса шăннине?

Хушса юрламаллине тăрăшсах юрлаççĕ ачасем. Хусанкайпа Хирбю те, эпĕ те вĕсемпе пĕрле юрлатпăр. Анчах та Хирбю хушса юрламаллипе кăмăллах мар.

– Йывăртарах çав. Сасă çитмест. Çӳлтен илеççĕ… Кĕввине кăштах тӳрлетес пулать, çăмăллатас, – тет вăл.

Юрă çеç.мар, сăвă сăмахĕсене пурте харăс калани те хăватлăн янăрать:

Ыран–и, паян–и… тĕреклĕн

Вутланĕ çĕршывăм чĕри,

Кăварлă чечеклĕн чечеклĕ

Çĕре çĕн хĕвелĕн юрри.

Ма–ха, Шуршăла пырса çитни çинчен калăма пуçланăскер, Шуршăлччен пулни пирки тĕллĕн каласа тăратăп? Акă мĕншĕн.

Çак монтажа Шуршăлта тепĕр хут ирттертĕмĕр. Малтан пуçласа вĕçне çитиччепех. Анчах пĕр вырăнта мар. Пуçларăмăр Андриян вĕреннĕ класра. Эпир пынă чух иккĕмĕшпе тăваттăмĕш классем вĕренетчĕç ку класра.

Пире йĕрки – йĕркипе ăнлантарса паракансем нумай. Халăх Шуршăла йышлах çӳрет ĕнтĕ. Анчах та пирĕн отряд кунта килсе курнă чи малтанхи отрядсенчен пĕри.

Класра виçĕ рет партăсем. Сулахайра – виçĕ парта, варринче – пилĕк парта, сылтăмра – тăватă парта. Андриян вĕреннĕ чух та çаплах пулнă. Сылтăмри пĕрремĕш парта хушшинче пулас космонавт ларнă.

Халĕ класри пур вырăна та Çеçпĕл отрячĕн пионерĕсем йышăннă. Эпĕ – вăхăтлăха чăваш чĕлхи вĕрентекен.

– Эсĕ Андриян вырăнĕнче ларатăн…

Класра шăп. Сывлани те илтĕнмест.

– Андриян çак класра тăван халăха, тăван чĕлхене, тăван юрăсене юратма вĕреннĕ. «Пиллĕк» паллăсем кăна илсе пынă. Çак класра Андриян Çеçпĕл сăввисене вуланă, пăхмасăр каласа панă…

Ачасен куçĕсем – çăлтăрсем. Вĕсенче – темĕнле асамлă вăй. Шалтан, чун тĕпĕнчен тухакан çутăпа çиçеççĕ вĕсем. Кашни пионерах çак самантра – Çеçпĕл те, Андриян та.

– Эпĕ Андриян учителĕ мар, сирĕн учителĕр. Эпĕ сире ятран чĕнĕп, анчах та эсир хăвăр ăшăрта Андрияна учителĕ чĕннине илтĕр… Кашниех Çеçпĕлĕн пĕр-пĕр сăввинчен тăватă йĕрке калать. Ку йĕркесене Андриян пиччĕр ларнă вырăнтан тăрса каламалла…

Андриян Григорьевич итленĕн туйăнать ачасене. Çеçпĕл сăмахĕсемпе шăллĕсем пиччĕшне тупа тăваççĕ.

Шкултан тухса сăрт сăмсахне пуçтарăнатпăр. Çеçпĕл сăмахĕсенчен пирĕншĕн ятарласа хывнă юрра юрлатпăр. Ку вырăнта пулас космонавт шухăшласа тăма юратнă. ӳкерчĕкĕ те пур. Çавал улăхне сăнанă. Атăл еннелле, пĕлĕтелле ĕмĕтленсе пăхнă.

– Çакăнта тăнă пулĕ… Акă çакăнта…

Хумхану иртмест. Пăлхану чĕрене тыткăна илет. Акă улăх. Кунта пулас паттăр ыхра ути пуçтарнă, кунта вăл утă çулнă, утă пуçтарнă. Кĕтӳ хăвалама та килнĕ.

Каллех Андриян илтессĕн туйăнать. Сăвă калаççĕ ачасем. Сăвă хыççăн сăвă.

Çеçпĕл сăввисене тăрса каламалла. Утса пынă чух. Калаканни хăлаçланса калать. Ута–ута. Анчах ытлашши уйăрăлсах каймасть. Аяккинелле кăшт пăрăнсанах каялла çаврăнса килет.

Андрияна Çеçпĕл пулăшнипе чысланă хыççăн çеç Шуршăл тăрăх саланатпăр. Ачасем космонавт пурнăçĕпе паллашаççĕ. Ялйыш сăмахне тимлĕн итлеççĕ.

Халĕ Андриян çинчен кĕнекесем тем тĕрли те пур. Ун чухне нимĕнех те çукчĕ-ха. Урамран урама, килтен киле çӳретпĕр. Тимлĕн итлетпĕр. Çыра–çыра илетпĕр.

Яла килсен, космонавта хăнăхнă йăлапа «Андрейка», «Андрюша» тесе йыхăраççĕ. Кăмăлĕ питĕ лайăх çак чăваш çыннин. Темĕнле ырă тĕслĕх те кала–кала кăтартаççĕ.

Пĕррехинче, Çавал хĕрринче тăнă чух, çыран ишĕлсе аннă та шыва шăмпăлтатса анса тăнă Андриян. Тепри пулсан, хăраса ӳкмесен те, аптранă енне кăшкăрса ямалла хăть. Ку шывра кулса тăра парать

Аппăшĕпе темчченех калаçса лартăмăр.

– Ĕçченччĕ пит, – тет. – Пĕчеккĕ чухнех çĕрлеччен суха тунă. Андриян тума пултарайман ĕç пулман.

Вуннăра чух иртен пуçласа каçчен çурлапа колхоз тыррине вырнă. Пĕррехинче кăнтăрлаччен вырнине шутлама бригадир килет.

– Миçе кĕлте выртăн?

Андриян айăпа кĕнĕ пек именсе:

– Вăтăр тĕм, – тет.

Бригадир ĕненесшĕн мар, мĕншĕн тесен Андриянпа юнашар ĕçленĕ Алтатти инкен çирĕм тăватă тĕм çеç.

Каçалăкĕсем кӳршĕллех, ĕçĕсем – уйрăм.

Кĕтӳ те кĕтнĕ вăл, колхоз кĕтӳне. Выртмана çӳренĕ пĕчĕкренех. Çăлтăрсене шутланă. Шултрарах çăлтăрсене уйрăм палăртнă. Улттăра чухнех ута сиккипе яма та пултарнă. ӳкме мар, лаши ерипен çеç чупнăн туйăннă ăна.

«Хурăн çинчен парашютпа анатăп», – тенĕ те аялалла сикнĕ. Шурă кĕпи, чăнах та, парашют пек карăннă. Сăпка çакакан пăтаран тытса мачча çумĕнчех çаврăнасси ним те мар пулнă уншăн.

Йывăр пурăннă пулсан та, вăйпитти те тĕреклĕ çитĕннĕ вăл. Сĕнтĕрвăррине вĕренме кайнă чух та, кĕсйине пĕçернĕ пилĕк çĕрулми чикнĕ те, çĕнĕ çăпатине май пур таран тирпейлĕрех сырса, çивĕччĕн малалла утнă.

– Эп кайрăм, анне, – тесе хăварнă лăпкăн та йăвашшăн.

Лайăх вĕреннĕ. Хăшпĕр чух уйăх çутипе те вулама тивнĕ. Хуркайăксен çулĕ еннелле пăхса çăлтăрсем çинчен шухăшланă. Вĕсем мăч-мăч туни куç хĕснĕн, калаçнăн туйăннă ăна. Кашни çыннăн тӳпере — хăйĕн çăлтăрĕ, тенине илтнĕ-ха вăл.

«Çăлтăрсем чăвашла та калаçаççĕ-ши?» – тесе шухăшланă, çăлтăрсем кĕр еннелле уйрăмах шултралансан.

«Çирĕм улттăн вĕсем, çирĕм улттăн, çирĕм ултă чăн-чăн коммунар…» – Ку сăмахсеме пысăк çĕкленӳпе каланă вăл, Петĕр Хусанкайăн çак поэмиие пĕтĕмĕшпех пăхмасăр пĕлнĕ.

«Çирĕм улттăн вĕсем» тени пурне те килĕшнĕ. Сăмахсен пĕлтерĕшĕ пĕчĕк пулман: класра та вĕсем çирĕм улттăн. Пурте коммунар пулма хатĕрленнĕ. Андриян вĕсене Хусаякай сăмахĕсемпе патриот пулма хистенĕ, хĕтĕртнĕ. Каярахпа чи юратнă сăвăç çинчен ыйту парсан, хуравĕ яланах пĕр евĕр пулнă: Пушкин тата ентешĕм Хусанкай. Шухăша виçсе çеç калакан Андриянăн сăмахĕ темрен хаклă. Тен, çак ыйту космонавт пуçĕнче çирĕм ултă коммунар сăнарĕсене çуратнă.

Ачасем илтнине, çырса пынине пуçтарса пĕрлештерсен, кĕнеке пулĕ. Андриян лартнă улмуççи патĕнче сăвăлла–такмакла калаçнине те кĕртсен, кĕнеки пушшех илемлĕ пулĕ. Пĕррехинче Андриян пиччĕшĕ авалхи тĕнче карттине пăхса ларнă. «Тутарсем пур, пăлхарсем те пур… Анчах чăвашсем ăçта кайса кĕнĕ тата?» – ыйтнă пиччĕ–шĕнчен шăллĕ. Пиччĕшĕн хуравĕ пĕтĕмĕшпех тивĕçтереймен пулсан та, шăллĕн ыйтуне кĕртме юратех çав кĕнекене. Ăслă ыйту. Кĕнеке те ăслăрах пулса тухĕччĕ.

Шуршăлтан каяс умĕн каллех пухăнтăмăр Андриян вĕреннĕ класа.

– Сочинени çырар Шуршăлтах. Мĕн курни–илтнипе. Манса кайиччен. Ăсра чĕрĕ чух…

Çак пĕчĕк ачасене, тен, каламасан та юратчĕ пулĕ:

– Тăрăшарах çырăр. Астăварах. Паянхи Шуршăла ĕмĕрне те ан манăр. Ан манччăр ачăрсем те… Ачăрсен ачисем те…

Сочиненисем ак халĕ те умăмрах. Сĕтел çинче. Макаров Валерий хăйĕн сочиненине тăватă тĕслĕхрен тунă, Кольцов Владимирпа Маркелов Владимир пĕр тĕслĕхе анлăрах çутатса панă.

Маркелов Владимир çырнине илсе пăхар–ха. Пĕрре Андриянпа Петĕр ытти ачасемпе пĕрле Çавал хĕрне шыва кĕме кайнă. Хайхи пурте шыва сикнĕ, ишнĕ, чăмнă, пĕр-пĕрне сирпĕтмелле вылянă. Пĕр Петĕр çеç çыран хĕрринче ачасем ишсе çӳренине пăхса ларнă. Вара Андриян ишсе тухнă та, хыçалтан вăрттăн упаленсе пырса, Петĕре пĕрех çырантан тĕртсе янă. Лешĕ шыва чăмпăлт çеç тунă. Андриян хăй те ун хыççăнах сикнĕ. Шăллĕне вăл çавăн чух шывра ишме вĕрентнĕ.

Ак тата Макаров Валерий çырни.

Андриян сунара çӳреме юратнă. Пĕрре вĕсем пиччĕшĕпе пĕрле кăвакала çунаттинчен амантса киле илсе пыраççĕ. Суранне ăшă шывпа çуса тасатаççĕ те шурă пир татăкĕпе çыхса яраççĕ. Кăвакала апат. параççĕ. Тепĕр кунтан вĕсем ăна, вĕçмест-ши тесе, çӳлелле ывăтаççĕ. Анчах кăвакал вĕçеймен пулнă-ха, вăл кӳршĕ килкартине персе анать. Каярах ун суранĕ сипленет. Вара кăвакал, çунаттисене савăнăçлăн çапса, Атăл еннелле вĕçсе каять. Емельянов Николай мулкач яшки çинчен каласа парать.

Вуниккĕре чух Андриян йыснăшĕпе пĕрле сунара кайнă. Йыснăшĕ шыв хĕрринче мулкачсене пеме хатĕр тăнă. Андриян мулкачсене вăрмантан хăваланă. Каçалапа çапах та вĕсем пĕр мулкач тытма пултарнă. Каçхине мулкач яшки çинĕ хыççăн йыснăшĕ «тутлă пулчĕ-и?» тесе ыйтать. «Аван», – кĕскен çеç тавăрать Андриян, çав тери ĕшеннĕскер. «Выçсан хура çăкăр та мăйăр теш калать», – тесе хурать йыснăшне Андриян.

Николаев Анатолий хăйĕн хушамачĕ космонавтăнпипе пĕрешкел тухнăшăн мухтанать. Пире космонавт кинĕ питĕ хаклă парне парсаччĕ. Ку вăл – йăл кулакан Андриянăн сăнӳкерчĕкĕ. Ун çине космонавт хăй алă пуснă. Пирĕн Толя космонавт ал пуснине пăха–пăха Шуршăлтах хăйĕн хушаматне ун евĕр çырма вĕренчĕ: «А. Никол…» тесе çырать те вĕçне çавăрттарса хурать.

Çеçпĕл отрячĕн пионерĕ хушамат пирки мухтанкаланине илтсен, Шуршăл ачи те чăтса тăраймарĕ. Çиччĕмĕш класра вĕренекен Павлов Андриян пулчĕ ку.

– Манăн атте Микулай ятлă. Ман хушамат, чăвашсенни пек пулсан, атте ячĕпе пулмаллаччĕ, вара эпĕ те Николаев Андриян пулаттăмччĕ…

Ячĕсем пĕр пек, хушамачĕ урăхла пулсан та, Павлов Андриянăн мухтанмалли çук мар.

– Тĕнче уçлăхĕнчен каялла таврăнсанах яла килнĕччĕ Андриян пичче. Август вĕçĕнче итем çинче унпа пĕрле ĕçлерĕмĕр. Курасчĕ сирĕн, мĕнлерех хастар вăл! Космонавт пек ĕçлеме вĕренесчĕ çеç, вара хушамат уйрăмми те нимех те мар…

…Вуникĕ çул иртрĕ çакăн хыççăн, вуникĕ çул. Анчах Шуршăлта курни-илтни пурте паян кунчченех асра, Кирек ăçта кайма тухсан та, таçти инçетри кĕтесе çитсен те, Шуршăл куç умĕнче, вăл – Чăвашъенĕн сăваплă кĕтесĕ. Тăван кил пекех.

Çул çӳреме тăван килтен тухаççĕ. Эпĕ çулăма Çеçпĕл ялĕнчен те Шуршăлтан тухатăп. Çул çӳресен киле килеççĕ. Анчах Çеçпĕл таврăнаймарĕ. Çапах та ун ячĕпе опера пур, пăрахутсем пур, палăк пур. Андриян вара тĕнче уçлăхĕнчен чи малтан Шуршăла килчĕ.

Çулсем инçетелле чĕнеççĕ. Кашни çул тенĕ пекех çирĕм пин çухрăм тунă. Кашни çул çĕр чăмри çурмалла ытама лекет, пĕтĕмĕшпе ыталама икĕ çул кирлĕ. Вуникĕ çул хушшинче çĕр чăмри тавра ултă хут çаврăнмалăх çул çинче пулнă. Çулĕ вара пĕр тăтăшах аслă тăван çĕршыв талккишипе пынă. Кирек ăçта кайсан та Тăван Кил. Ылттăн сăпка.

Геннадий Никандрович Волков (1927-2010) — педагог; профессор, доктор педагогических наук, академик Российской академии образования, писатель-публицист, основатель этнопедагогики.

Биография Геннадия Никандровича Волкова берет свое начало в Чувашском селе Большие Яльчики. Именно здесь, 31 октября 1927 года, был рожден герой нашей статьи. Отцом Геннадия был преподаватель физики и математики. Возможно, именно из-за влияния родителей Волков выбрал путь учителя. Уже в 1948 году он начинает преподавать в средней школе города Чебоксары.

В молодости Геннадий Никандрович Волков вел переписку с Василием Сухомлинским — выдающимся педагогом-гуманистом. На тот момент Волков был всего на десять лет младше своего приятеля. Однако влияние, оказанное Сухомлинским, не могло не сказаться на дальнейшей деятельности Волкова. Жизнь в советское время Волков является выпускником Чувашского педагогического университета имени Яковлева. Здесь Геннадий Никандрович закончил аспирантуру, после чего трудился доцентом и старшим научным сотрудником.

В начале 70-х годов знаменитый педагог переезжает в Москву. В столице РСФСР он начинает создание обширного педагогического сектора Института национальных школ. Геннадий Никандрович Волков активно развивал концепцию этнопедагогики, которую он сформировал еще в молодом возрасте. Научная деятельность знаменитого педагога привлекла зарубежных специалистов, а потому герой нашей статьи отправляется в Эрфурт — на тот момент город в ГДР. Здесь он работает профессором в Высшей педагогической школе.

С распадом Советского государства Волков переезжает в Калмыкию. Тут он становится консультантом по этнопедагогической теории и заведующим лабораторией при Институте развития личности. На данный момент Геннадий Никандрович продолжает трудиться. Он состоит в редакторских коллективах различных научных журналов, а также продолжает совершенствовать свои теории.

Научная деятельность Волкова

Геннадий Никандрович за всю свою жизнь написал более тысячи публикаций. В одной лишь педагогике он стал автором порядка полусотни монографий. Большинство его работ посвящены этнопедагогической концепции — науке, предметом которой является воспитание по народным традициям. Сам Волков — это представитель чувашской народности, а потому он активно популяризирует национальные методы воспитательно-образовательного процесса. Ученый посвятил несколько своих работ тюркско-русским отношениям. На основе первоисточников он сумел обосновать нравственное единство этих двух народов. За всю свою биографию Геннадий Никандрович Волков освоил несколько азиатских языков, а потому его можно с уверенностью назвать полиглотом. Понятие этнопедагогики Традиционная образовательная практика должна иметь место в современной педагогике. Многие этносы и народности владели настолько удивительными и эффективными приемами воспитания, что их применение было бы актуальным даже сегодня. Важно лишь соответствие применяемых методов принципам гуманности и добросовестности.

---

Выявление архаичных принципов воспитания и гармоничное их встраивание в современный педагогический процесс — вот, что называется сегодня этнопедагогикой.

---

Геннадий Никандрович Волков явился главным разработчиком и популяризатором этой концепции. Впервые она появилась в 1962 году. Практически сразу этнопедагогика получила широчайшее развитие.

Сущность концепции Волкова

Для чего нужна этнопедагогика? Ведь многие ее положения архаичны, размыты или вовсе не актуальны. Критики теории считают, что воспитательные подходы наших предков значительно отличаются от подходов современных. Так, во многих традициях встречаются грубость, неконтролируемая стихийность, а порой и вовсе насилие. Однако по теоретической информации Геннадия Никандровича Волкова все не так однозначно.

Предметом этнопедагогики являются целенаправленные, четко обозначенные воспитательные процессы. Все традиционные подходы к воспитанию должны соответствовать принципу гуманизма, а потому они проходят очень тщательное их выявление.

Предмет концепции Волкова — народная культура — используется не целиком, а наиболее прагматично. Элементы фольклора, нравственный семейный опыт, духовные ценности — все это органично вливается в современный воспитательный процесс. В результате реализуются сразу несколько задач: сохраняется и развивается национальная культура, а также совершенствуется и наполняется новыми красками современный педагогический процесс. В чем важность этнопедагогической концепции Волкова? Книги Геннадия Никандровича были в основном посвящены исследованию национальных образовательных традиций. Образовательный процесс делится на обучающий и воспитательный. Каждый из этих элементов может окрашиваться народными обычаями. Важно лишь грамотно сформулировать задачи и цели дальнейшей работы. С приходом советской власти народные традиции стали заметно угасать. Большевики с их глобалистскими намерениями не желали делить общество даже по культурным критериям. Подобная политика заметно отразилась на обычаях и духовной составляющей различных национальностей. Воспрепятствовал этому Геннадий Никандрович Волков. Сказки, песни, поговорки и прочие элементы фольклора различных этносов бережно собирались знаменитым ученым для последующего их применения.

Цели и задачи этнопедагогики

Основная цель этнопедагогической концепции очень проста: это развитие в умах подрастающего поколения гражданского сознания и национальных ценностей. Творческое вдохновение может сыграть большую роль в самых разных сферах деятельности, в том числе и в педагогике. Как можно привить молодым людям любовь к народным традициям? Необходимо искать различные методики и приемы, с помощью которых можно было бы актуализировать этнические подходы к воспитанию. В этом и состоит основная задача концепции Волкова. Однако выявить все необходимые факторы не так уж и просто. А уж грамотно их вставить в педагогический процесс порой и вовсе невозможно. Тем не менее, выход здесь есть. Именно о нем будет рассказано далее.

Методология в работах Волкова

Предмет этнопедагогики — народная культура — является невероятно обширной сферой для изучения. Сложно даже представить, насколько развита духовная составляющая в России. Громадное количество этносов и национальностей порождает невероятное число традиций и обычаев. Как можно классифицировать всю эту систему? Возможно ли сконструировать методологическую структуру, применение которой было бы возможным в любое время? У Геннадия Никандровича это получилось. Сразу следует оговориться, что методы, предложенные Волковым, довольно специфичны. Даже звучат они немного не научно, хотя тому есть свое объяснение.

Здесь следует выделить требования, уговор, приказы, советы, поверья и просьбы. Шесть этих элементов составляют костяк методологической системы этнопедагогики.

Все представленные методы легко встраиваются в систему воспитания. Необходимо лишь учитывать психотип ребенка, и исходя от него выбирать наиболее оптимальные способы развития. Так, спокойным детям больше подходят просьбы и советы, а чрезмерно активным — уговоры и требования. Подбор методов — это сложная и кропотливая работа, выполнить которую способен лишь настоящий педагог. Средства воспитания по Волкову В произведениях Геннадия Никандровича большое внимание уделяется средствам воспитательного процесса. Безусловно, все средства должны выбираться исходя из традиций определенного этноса. Однако следует помнить о необходимости их соответствия нормам этики, морали и гуманности. Лишь адекватные факторы воспитания помогут ребенку адекватно выражать свои мысли и эмоции.

Самым распространенным педагогическим средством в любой воспитательной среде является общение.

Необходимо оно для того, чтобы завладеть вниманием ребенка, получить его доверие. На втором месте находится игра — важнейший психологический элемент. При помощи игры можно добиться невероятно успешных результатов. Грамотно выстроенный и четко спланированный игровой процесс позволит укрепить командный дух в детях, сделать их частью социума. Этнопедагогические средства довольно разнообразны. Поговорки, загадки, сказки — все это может оказать куда большее влияние на ребенка, чем того ожидают взрослые. Значение научных трудов Волкова Взгляд поколений очень важен для современного научного опыта. Тем более, когда речь идет о таких категориях, как быт, народность, семья или нация. Образовательное пространство нашего государства довольно неоднородно. Этим оно и прекрасно: всегда найдутся новые факторы и средства.

  Критики научной деятельности Геннадия Никандровича Волкова считали, что этнопедагогика — это бессмысленная и неактуальная сфера. Якобы сторонники старых традиций отворачиваются от прогресса и обращаются к архаичным нормам. Это, конечно же, неверно. Волков активно выступал за прогрессивное развитие во всех научных отраслях. Традиции же являются своеобразным двигателем в этом развитии. В монографиях и рассказах Геннадия Никандровича Волкова не раз проскальзывала мысль, что русскую культуру пытаются забыть, стереть из памяти. Но как можно забыть то, что является базой для всего остального? Литературная деятельность Монографии, повести и рассказы Геннадия Никандровича Волкова широко известны по всей стране. Первой работой ученого стали «Рассказы бабушки» 1957 года. В этой книге знаменитый педагог приобщал маленьких читателей к понятиям добродушия, благородства и чести. Делалось это на примере поведения чувашского народа. Спустя год выходит «Чувашская народная педагогика». В ней Волков вновь делает упор на этнические нормы, их значение для воспитательных процессов. Волков прославился и как детский писатель. Его сказки и басни переведены на десятки языков. В произведениях Геннадия Никандровича сосредоточено немалое количество поучительных образов, прогрессивных идей и традиционных элементов. Волков — это тот человек, что уже при жизни вписал свое имя в российскую историю.

Основные труды Волкова

Автор более 1000 публикаций, в том числе около 50 монографий. Среди педагогических трудов:

• Волков Г. Н. Нравственное воспитание учащихся IV-VIII классов сельской национальной школы : Пособие для учителя. — М.: НИИ нац. шк., 1986. — 102 с.
• Волков Г. Н. Судьба патриарха : Роман-эссе. — Чебоксары: Чуваш. кн. изд-во, 1998. — 349 с. — ISBN 5-7670-1054-4.
• Волков Г. Н. Этнопедагогика : Учеб. для студентов сред. и высш. пед. учеб. зав. — М.: Academia, 2000. — 168 с. — ISBN 5-7695-0413-7.
• Волков Г. Н. Педагогика любви: Избр. этнопед. соч.: [В 2 т.] / Сост. М. Н. Егоров. — М.: Магистр-Пресс, 2002. — Т. 1. — 456 с. — ISBN 5-89317-181-0. (включает произв.: «Становление этнопедагогики как отрасли педагогической науки», «Педагогика национального спасения», «Чувашская этнопедагогика»)

В народной педагогике следует выделить требования, уговор, приказы, советы, поверья и просьбы. Шесть этих элементов составляют костяк методологической системы этнопедагогики. Главная идея этнопедагогики — достижение гармонии природного, социального и духовного в развитии человека.

Цель: Знакомство детей с жизнью и творчеством писателя-публициста, основателя этнопедагогики Г.Н. Волкова

Задачи:

• Учить детей проявлять интерес к книгам, находить главную мысль, делать выводы, участвовать в коллективной работе.
• Формировать умение слушать собеседника, отвечать на вопросы, способность наслаждаться художественным словом, чувствовать и понимать образный язык сказок и рассказов Г.Н. Волкова. .
• Закреплять знания детей о жизни и деятельности Г.Н. Волкова.
• Развивать речевую активность, диалоговую речь, выражать свои мысли, используя простые и сложные предложения.
• Развивать у детей память, логическое мышление, произвольное восприятие.
• Формировать у детей нравственные качества личности.
• Воспитывать любовь и интерес к родной литературе, родному языку, к известным людям Чувашской Республики.
• Воспитывать интерес к изучению истории Чувашской Республики, чувство патриотизма и гордость за свою «малую» Родину.

Предварительная работа: беседы о жизни Г.Н. Волкова, чтение произведений Г.Н. Волкова, рассматривание иллюстраций к произведениям.

Материалы и оборудование к мероприятию: портрет Г.Н. Волкова, мультимедийная установка и презентация к мероприятию, книжная выставка произведений Г.Н. Волков под названием «Ученый — педагог Геннадий Никандрович Волков».

Ход игры-викторины:

Воспитатель: Сегодня у нас необычная встреча. Мы с вами проведем литературную викторину. Вам предстоит ответить на вопросы, выполнить сложные задания. За каждое правильно выполненное задание вы будете получать фишку. Дети, обратите внимание на нашу фотовыставку. О ком рассказывают нам эти фотографии?

Дети: О Геннадии Никандровиче Волкове.

Воспитатель: Правильно. Наша фотовыставка посвящена писателю-публицисту Г.Н. Волкову (воспитатель знакомит детей с фотографиями).

Воспитатель: Мы много читали произведений Г.Н. Волкова. Чему учат нас его рассказы и сказки?

Дети: Добру, справедливости, честности, трудолюбию.

Вопросы о жизни и деятельности Г.Н. Волкова.

1. Кем был Г.Н. Волков?

(Г.Н. Волков – писатель и публицист, основатель этнопедагогики, советский и российский учёный-педагог)

2. Где он провел свое детство?

(в Больших Яльчиках Яльчикского района Чувашской АССР)

3. Назовите людей, которые повлияли на его воспитание?

(его родители и бабушка)

4. Чему научила Г.Н. Волкова его бабушка?

(она научила его быть ласковым, добрым, жалостливым, а главное – любить труд)

5. Чем занимался отец Г.Н. Волкова?

(был учителем математики и физики)

6. Что делал Г.Н. Волков в годы войны?

(в 1943-1945 годах работал помощником бригадира второй полеводческой бригады колхоза имени В. И. Ленина)

7. После окончания войны в каком учебном заведении учился?

(был студентом физико-математического факультета Чувашского государственного педагогического института)

8.Где началась педагогическая деятельность Геннадия Никандровича?

(в мужской средней школе № 4 города Чебоксары)

9. Где еще работал учителем Г.Н. Волков?

(работал учителем физики в мужской семилетней школе № 78 города Казани)

10. Кроме Чувашского государственного педагогического института где еще обучался?

(в аспирантуре при Казанском педагогическом институте)

11. Какой педагогической деятельностью кроме школ занимался Г.Н. Волков?

(работал воспитателем детского дома, начальником лагеря труда и отдыха в Москве; старшим преподавателем кафедры педагогики Чувашского государственного педагогического института имени И. Я. Яковлева. Много лет трудился в различных вузах страны)

12. Основателем какого направления в педагогической науке является Геннадий Никандрович?

(он предложил термин «этнопедагогика»)

13. Что означает этот термин?

(этнопедагогика – это наука, предметом которой является воспитание по народным традициям. Это наука об опыте народных масс по воспитанию подрастающего поколения, наука о педагогике быта, о педагогике семьи, рода, племени, народности и нaции)

14. Назовите «золотое правило» этнопедагогики. Как его сформулировал академик Г.Н. Волков?

(«Без памяти — нет традиций, без традиций — нет культуры, без культуры — нет воспитания, без воспитания — нет духовности, без духовности — нет личности, без личности — нет народа»)

15. В чем заключается литературная деятельность Г.Н. Волкова?

(он перевел на чувашский язык, обработал и издал сказки народов мира о дружбе, честности, трудолюбии; автор оригинальных книг рассказов для детей)

16. С какими произведениями Геннадия Никандровича Волкова вы знакомы?

(«Сказки и рассказы бабушки», «Братишкам и сестренкам», «Дуб и солнце», «Созвездия земли», «Свет в родном окне», рассказы «Лентяй всегда найдет причину», «Золотая земля», «Вязовые прутья», «Жадный человек», «Большому пальцу тоже друг нужен», «Чудо-трава» и др.)

Воспитатель: А сейчас мы проверим, хорошо ли вы знаете произведения Г.Н. Волкова. Я буду читать вам отрывки из произведения Геннадия Никандровича, а вам нужно отгадать названия этих произведений и коротко рассказать их основную мысль. Ну как готовы, начинаем!

— «У старого чуваша было девять сыновей. Жили вразброд, не дружно то есть. Из-за пустяков, никчемных мелочей спорили, ссорились, враждовали. Порою возникали и драки. Это очень огорчало старого отца…»

(«Вязовые прутья»)

— «Сыновья решили, что отец в саду спрятал золото-серебро. Когда умер отец, перерыли весь сад. Нетронутого места не осталось. Земля в саду стала мягкой. На следующий год весной яблони зацвели гораздо дружнее, чем во все другие годы, а осенью ломились они от плодов – красивых, желтых, полосатых, круглых, продолговатых, сплюснутых …»

(«Садовник и сыновья»)

— «Недолго думая, побежал он в овраг, поднял он старика и повез обратно в деревню. Ему было стыдно поднять голову и посмотреть в глаза сыну…»

(«Тимерке»)

— «Однажды дочери старухи надо было толочь кудель конопли. Она сунула кудель в ступу, повернула пестом и, недолго думая, пошла к соседкам поговорить-поболтать…»

(«Ступа с куделью»)

— «Старуха, поняв выгоду, с радостью согласилась. Она проворно сходила в погреб за маслом и положила крошечный кусочек его в чашку портного…»

(«Копейка»)

Воспитатель: Вы справились с этим заданием и правильно назвали произведения, из которых я зачитала вам отрывки. Теперь необходимо вспомнить, из каких произведений следующие пословицы:

— «Старый человек стоит четырех человек» — («Вязовые прутья»)

— «На свете всякое бывает: есть дурнее дурного и злее злого» — («Тимерке»)

— «Заработок портного уходит на иглу, заработок кузнеца — на железо» — («Копейка»)

Воспитатель: Молодцы! За правильные ответы, вы получите по две фишки. А сейчас, дети, вы должны определить, герои каких произведений Г.Н. Волкова могли потерять эти предметы.

Все предметы выложены на стол. Участники команд по одному подходят к столу, выбирают один предмет (картинка с изображением оригинала предмета), называют произведение. При затруднении, помогает воспитатель.

Предметы:

— ветка дерева («Вязовые прутья»)

— яблоки («Садовник и сыновья»)

— деревянная миска («Тимерке»)

— кудель («Ступа с куделью»)

— лапти («Вязовые прутья»)

— ступа («Ступа с куделью»)

— глиняная чашка («Тимерке»)

— масло («Копейка»)

(Необходимо выбрать те предметы, о которых читали детям.)

Воспитатель: Молодцы! И с эти заданием вы справились! Следующее задание для всех «Закончи мудрые изречения Геннадия Никандровича»:

1. Твори добро на каждом … (шагу).

2. Народная педагогика — педагогика … (любви и свободы).

3. Желаешь себе добра — … (делай добро другим).

4. Хотите сохранить Отечество — воспитывайте сыновей, желаете сохранить нацию — … (воспитывайте дочерей).

5. У кого нет ума, у того нет и … (дела).

6. Злую кручину рассеет … (работа).

7. Учите детей быть честными … (правдивыми, трудолюбивыми).

8. Помните: цель воспитания — счастье человека, а средство воспитания — … (радость).

9. Два языка — два ума, три языка — … (три ума).

10. Трудолюбивым я называю только того, кто и нелюбимое дело … (выполняет с любовью).

11. Будьте вежливы с друзьями, товарищами по учебе и работе, со всеми лицами, знакомыми и незнакомыми. Вежливость — … (признак высокой культуры).

12. Нет такого украшения, как знание и нет такой защиты, как … (терпение).

Воспитатель: Вот и выполнили мы все задания, ответили на все вопросы нашей игры-викторины. А как мы с этим справились узнаем, посчитав фишки.

Подводят итоги игры-викторины.

Воспитатель: Молодцы, ребята! Правильно и точно выполнить все задания вам удалось благодаря тому, что мы много читали книг Геннадия Никандровича Волкова, рассматривали альбомы, иллюстрации. Надеемся, что эту любовь к книгам вы сохраните на всю жизнь!

(Всем ребятам вручаются памятные подарки).

Список использованной литературы:

• Волков Г.Н. Дуб и солнце сказки, рассказы, очерки для среднего школьного возраста на чувашском языке. — Чебоксары: Чувашское книжное изд-во, 2016. — 174 с.
• Волков Г.Н. «Кил илемě» («Свет в родном доме»). — Чебоксары: Чувашское книжное изд-во, 2007. — 127 с.
• Волков Г.Н. «Асанне калавěсем» («Бабушкины рассказы»). — Чебоксары: Чувашское книжное изд-во, 2005. — 40 с.
• Педагогика жизни. — Чебоксары: Чуваш. кн. изд-во, 1989. — 334 с.
• Чувашская этнопедагогика / С.-Петерб. гос. политехн. ун-т, Чебокс. ин-т экономики и менеджмента. — Изд. 3-е, доп. — Чебоксары: ЧИЭМ, 2004. — 487 с.
• Этнопедагогика: учеб. для сред. и высш. пед. учеб. заведений. — 2-е изд., испр. и доп. — Москва: Academia, 2000. — 175 с. 

Интернет-ресурсы:

https://ru.wikipedia.org/wiki/Волков,_Геннадий_Никандрович

http://pchd21.ru/volkov-gennadij-nikandrovich

https://needlewoman.ru/articles/rasskazy-gennadiya-nikandrovicha-volkova-dlya-detey.html