Идел елгасы турында сочинение татарча

Идел елгасы мари телендә Юл, чувашча Атӑл, урысча Волга, ногайча Эдил, калмыкча Иҗил-һол, казакча Еділ дип йөртелгән һәм йөртелә, Рәсәйнең Европа өлешеннән ага.

Идел елгасы турында – җир йөзендәге иң зур елгаларның берсе дип тә әйтергә була. Елганың озынлыгы 3530 чакрым (сусаклагычлар төзелгәнче – 3690 чакрым булган).

Идел елгасы буенда Рәсәйнең иң зур шәһәрләреннән булган Түбән Новгород, Казан, Самара, Волгоград калалары урнашкан.

Елга Валдай калкулыкларыннан башланып китә һәм Каспий диңгезенә коя. Үзенең бөтен озынлыгы буенча диярлек елга транспорты юлы булып хезмәт итә. Иделдә 8 гидроэлектростанция төзелгән.

Идел елгасы турында кызыклы мэгълумэт

• 20 май Рәсәйдә Идел елгасы көне дип игълан ителгән.
• Урта гасырларда елга Итиль дип аталган. Гарәпчәдән ул «елгаларның елгасы» дип тәрҗемә ителә.
• Идел елгасына меңнән артык елга кушыла.
• Гидрологлар бүгенге көнгә кадәр бәхәстә: Кама Иделгә кушыламы, әллә Идел Камага кушыламы? Чөнки Кама күпкә тулырак сулы.
• Элек заманнарда Идел елгасында ярты миллионга якын кеше бурлаклар булып ялланып эшләгәннәр.
• Идел елгасының дельтасы, Европадагы елгалар арасында иң зурысы. Каспий диңгезенең кимүе аркасында, ул әле хаман да зурая бара.
• Идел елгасының көньягында сезон вакытында фламинго кошлары да яшиләр.
• Идел елгасындагы иң зур балык – кырпы балыгы (белуга). Гадәттә ул Каспий диңгезендә яши, ләкин уылдык чәчү вакытында Иделгә дә кергәли. Элек заманнарда әлеге балык Тверь шәһәренә кадәр күтәрелә торган булган, безнең Тәтештә дә тотучылар булган, ләкин бүгенге көндә әлеге гигант балыклар елгада төзелгән ГЭСлар аркылы уза алмыйлар.

КЫЗЫКЛЫ ФАКТ …1920 нче елның җәендә Тәтеш шәһәрендә яшәгән балыкчы Александр Илларионович Страшин Иделнең шушы тирәләрендә гаять зур балык яшәгәнлеген сизә. Ул, аны тотарга теләп, үз куллары белән сумалаланган ыргаклы махсус балык тоту җайланмасы ясый. 1921 нче елны ул җайланманы Тәтештән ерак түгел булган җиргә — Идел буендагы Красная Глинка дигән урын тирәсендә елгага урнаштыра. Балык бу җайланмага каба. Кулдашы Сергеев Александр Сафронович белән икәү балыкны тартып чыгара алмагач, якындагы авылдан да булышырга кешеләр чакыралар. Тартып чыгарылган балык шулкадәр зур була ки, аны ике атка җигелгән ике чанага салып, үлчәр өчен Тәтешкә базарга алып китәләр. Базарда булган барлык герләрне дә җыеп үлчәгәч, балыкның авырлыгы 960 килограмм икәнлеге билгеләнә. Озынлыгын белү өчен 17 кеше янәшә баса, ул 5,2 метр чамасы була. Балык эченнән 197 кг уылдык, бер капчык кысла һәм чөгә балыгы чыга. Балыкчы Страшин исә бер чиләк кара уылдыкны өенә дә алып кайта.
Бу вакытта Тәтешкә очраклы рәвештә Казаннан фотограф А.Коксин килгән була. Уналты кеше алдындагы өч агач мичкә өстенә куеп төшерелгән балык фотосурәте исә истәлеккә кала. (Википедия)

• Кышын Идел тулысынча диярлек туңа, төньяк өлеше климат суык булу сәбәпле көньякка карый бер ай-ай ярымга иртәрәк ката.

Елганы өч өлешкә бүлү каралган:

1. югары Идел (башлангычыннан Ока елгасы тамагына кадәр);
2. урта Идел (Ока елгасы тамагыннан Жигули тауларына кадәр);
3. түбән Идел (Жигули тауларыннан Каспийга кадәр). 
   

Идел елгасының ике йөзләп чакрымы безнең Татарстан территориясенә туры килә. Безнең республикада әлеге елга буенда: Тәтеш, Болгар, Кама Тамагы, Югары Ослан, Казан, Яшел Үзән кебек торак пунктлар урнашкан.

Обновлено: 09.01.2023

На сегодняшнем уроке мы решили разобрать татарскую народную песню «Су буйлап» («Вдоль реки»). В народе название этой песни другое – «Идел бит ул. » («Это же Волга. «), согласно первым словам этой песни. Какое значение Волга имеет в этой песне? Куда она впадает? Сейчас со всем разберёмся.

В марте 2015 года все любители татарской песни были приятно удивлены – девочка из Казани на всю страну на популярном вокальном телешоу страны «Голос. Дети» исполнила татарскую народную песню «Су буйлап». Это была Саида Мухаметзянова (позже она пройдёт в финал). По технике исполнения песня сложная – с обилием мелизмов, интервальными скачками, в целом, для голоса с развитым диапазоном (и снова привет музыкантам!). С тех самых пор песня продолжает набирать популярность.

Для начала послушаем эту замечательную песню как раз в исполнении Саиды – освежим память!

Текст песни и перевод:

Идел бит ул, тирән бит ул,
Тирән бит ул, киң бит ул.
Караңгы төн, болытлы көн —
Без аерылган көн бит ул.

Идел бит ул — бик мул елга,
Ул бит диңгезгә китә.
Аккан сулар, искән җилләр
Йөрәгемне җилкетә.

Идел буйларына барсам,
Әйтер идем Иделгә,
Минем кайгыларымны да
Алып кит дип, диңгезгә.

Су буйлары моңсу иде,
Без аерылган чагында;
Тормыш дулкыннары безне
Кушар әле тагын да.

Река Волга глубокая,
Глубокая разлилася.
Темная ночь, пасмурный день –
Разлучил меня с тобой.

Река Волга обильная,
В море Волга да впадает.
Теченье вод да свист ветров
Воодушевляет меня иногда.

Если к реке вдруг пойду я
Рассказала бы я Волге,
Отнеси мои волненья
В море, что впадаешь ты.

Вдоль реки было тоскливо,
Когда расстались с тобой мы,
Верю я, что жизни волны
Вновь столкнут меня с тобой.

Главные слова и фразы:

О песне

У этой песни нет точной даты написания, но судя по тексту, можно определить, что она была написана во время войны.

Есть версия, что эту песню впервые услышали в 1942 году (а затем и зафиксировали в нотном виде) на теплоходе, который плыл по Волге из Сталинграда. Якобы, на теплоходе на чемоданах сидела женщина с ребенком на руках и пела песню про разлуку с любимым. И на этом теплоходе ехала и Зифа Басырова (знаменитая артистка), которая впоследствии вместе с композиторами и положит эту мелодию на нотный стан.

Музыкальный татарский: «Юри генә» җыры («В шутку»)

Об известном исполнителе

«Су буйлап» – лирическо-протяжная песня, она поддается не каждому. Саида Мухаметзянова начала свой творческий путь с 5 лет. Она пела мунаджаты (мөнәҗәтләр), затем постепенно перешла на народные и эстрадные песни. Как говорится, количество переросло в качество, и сейчас Саида имеет невероятно красивый голос и отлично им владеет.

Саида по праву может считаться самым известным исполнителем данной композиции. Сейчас ей 20 лет, она учится в двух учебных заведениях и поёт в филармонии.

Другие варианты исполнения песни

Так как песня очень популярна, то у неё есть множество вариантов исполнения. Приведём несколько из них:

Пожалуй, классикой можно считать песню в исполнении Магафура Хисматуллина (1915-2004), известного певца и тенора:

А вот и более «эстрадный» вариант этой песни. Поёт татарская певица Халида Бигичева:

Есть и более необычное исполнение народной песни. Её исполняет международная группа «SUPER TATAR rhythm & ethno band», которую создал известный татарский исполнитель из Финляндии Дениз Бәдретдин:

Значение Волги

Тюркское название Волги – Итил (Идел). Исторически большая часть татарского народа живет вдоль этой крупнейшей реки. Вода из этой реки питала земли, кормила весь татарский народ, женщины собирались вместе и ходили к реке стирать, общались там, делились переживаниями – Волга – место объединения татар.

Значение Волги в этой песне в том, что она является местом разлуки двух влюбленных, их связующие звеном. Поэтому в песне женщина просит именно Волгу донести ее переживания до своего возлюбленного (по контексту можно прийти к выводу, что солдат служит в морском флоте – просьба отнести песню в море). А Волга, как мы знаем, впадает в Каспийское море.

И напоследок.

Если вам очень понравилась эта песня, то мы можем предложить вам самим исполнить её, с помощью караоке. Приятного пения!

Заходите на наш сайт, каждый день вы найдёте там что-то новое и интересное! Также подписывайтесь на наши соцсети: мы есть в Вконтакте, Telegram-е, Facebook-е и Instagram-е. ​

Я живу в одном из самых древних городов России. Казань основали больше 1000 лет назад и вся история города тесно переплетена с историей России. Сначала это была крепость, защищавшая границы Золотой Орды и важный пункт на торговых путях в Азию. Потом возникло Казанское ханство, воевавшее с Московским княжеством. И наконец, Иван Грозный ввел Казань в состав Российского государства.

Сейчас Казань в первой десятке самых крупных городов России. Здесь очень развита промышленность и несколько крупных химических предприятий, которые дают работу местным жителям.

В Казани есть метро, признанное самым благоустроенным в России, не считая, конечно московского метрополитена.

Так как Казань — столица республики Татарстан, то здесь сосредоточены и главные образовательные и культурные ресурсы региона. В городе несколько Федеральных Университетов и филиалов крупных ВУЗов. Это дает возможность людям не уезжать на учебу в другие города, а получать хорошее высшее образование и в дальнейшем работу тут же, в городе. Я тоже, когда закончу школу, буду поступать в Приволжский Казанский университет.

Древняя история города обусловливает наличие множества интереснейших достопримечательностей, на которые приезжают посмотреть тысячи туристов со всего мира. А наш Казанский Кремль даже находится под защитой ЮНЕСКО.

У нас также много театров, музеев, памятников старины, есть Национальная Библиотека — одна из крупнейших в России.

Поскольку в городе есть крупные предприятия нефтехимии, то имеются также и научные организации, которые поддерживают развитие этих предприятий на высоком уровне. И многие выпускники ВУЗов идут в Большую Науку, чтобы развивать экономику страны.

Мой город гордится тем, что в нем жили многие известные люди, оказавшие много влияния на российскую историю и культуру: Державин, Лобачевский, Шаляпин, Филатов, Ершов и другие. Я тоже горжусь, что тоже здесь живу. Мне нравится чувствовать сопричастность к таким прославленным людям, которые когда-то ходили по тем же улицам, что и я.

Я живу в Приволжском районе и любимое место прогулок с моими друзьями — озера Кабан. Там очень красивые набережные, скверы и можно покататься на лодках. А еще на озерах живут разные птицы и даже дикие лебеди, которых можно кормить хлебом. Там мы часто катаемся на велосипедах или роликах.

Я очень люблю Казань и даже когда вырасту скорее всего не уеду отсюда, а буду жить здесь.

Сочинение №3

Казань – столица Республики Татарстан, город, которому уже более 1000 лет и который несет в себе историю не одного столетия, город, в котором проживает свыше 1 миллиона человек, город, который всегда радушно принимает гостей.

Казань обладает достаточно большим запасом памятников архитектуры и прочих не менее удивительных достопримечательностей, которые собирают около себя туристов и обычных зевак. Город сочетает в себе несколько архитектурных стилей, например, таких как: барокко, классицизм, модерн, эклектика, псевдорусский стиль и конструктивизм. Эти стили оживают в постройках города, словно, сошедшие с книжных страниц персонажи давно полюбившихся историй.

Тенистые аллеи и парки города с обитающими крылатыми собратьями придают ему атмосферу спокойствия и душевного умиротворения.

Живописные храмы, которым уже очень много сотен лет, удобно расположились на берегу рек, уникальные в своем роде здания, уютные кафе и семейные ресторанчики – все это неотъемлемые составляющие этого невероятного города, моего любимого города.

Моим излюбленным местом всегда был небольшой остров Маркиз, летом, забираясь в тень ветвь, растущих там деревьев и читая книгу или изучая каждую деталь этого небольшого островка, не заметно пролетает время, и вечером, перед заходом солнца можно наблюдать невероятный молочно-розового цвета закат.

Также изюминку городу приносит Дворец Земледельцев. Его величественный стан и архитектура завораживают, а символ векового дерева наполняет жизненной силой каждого, кто является полюбоваться этим творением. Его свет во мраке ночи или только надвигающихся сумерек освещает все ближайшее, что есть вокруг. Гости города, зачастую, не упустят возможности лицезреть такую красоту вживую, и обязательно оценят увиденное по достоинству.

Каждый сезон года, будь то лето или зима, весна или осень, не важно, сменяя друг друга вносит новые краски и как будто жизнь в городе не прекращалась с приходом холодов или же, наоборот, аномальной жары, город словно сияет изнутри.

Я, поистине, считаю этот город своим любимым, каждую его улочку, перекресток, аллею или же парк с раскидистыми деревьями, каждую песчинку местного пляжа, каждую кофейню, что подает изумительный кофе, каждый ресторан, вкус блюд которого заставляет вернуться в будущем. Этот город наполнен любовью к жизни и готов дарить ее абсолютно каждому, кому это необходимо.

Сочинение на татарском языке на тему “Казан – мәңге яшь шәһәр” Иркәли җанны Идел һавасы, Ишетәм синдә әнкәм авазын. Мәхәббәтем син, Бәхетем каласы − Мең яшьлек Казан, Мең яшәр Казан. (Роберт Әхмәтҗанов).

Туган ягым − Татарстан. Киң кырларга, шаулы урманнарга, елгаларга, көмештәй ялтырап торган күлләргә бай минем туган ягым. Бәлки шуңа күрәдер, телебез дә каен ботагыдай сыгылмалы, көйләребез кебек назлы безнең. Чиксез яшел киңлекләр, урман, кыр, күлләр илендә, инде мең елдан артык үзенең серле исеме, шөһрәтле тарихы булган Казан шәһәре Идел елгасына Казансу килеп кушылган җирдә урнашкан. Казан − Татарстанның башкаласы. Ул татарларны бер үзәккә туплап торучы башкала − безнең рухи мәркәзебез. Ул − минем туган шәһәрем дә. Казанның, тарихчылар һәм археологлар ачыклый алган гомере генә дә 1000 елдан артып китә. Ә аңа кадәр ул күпме еллар дәвамында яшәгән, бер Ходай белә. Казан шәһәренең салынуы турында бик күп халык авыз иҗаты ядкярләре һәм әдәби әсәрләр бар. “Хан кызы Алтынчәч”, “Кабан күле”, “Алпамша” әкиятләре, “Туйбикә казаны” легендалары − әнә шундыйлардан. “Шәһри Болгарда халык бай яшәгән. Ләкин Аксак Тимер Шәһри Болгарны җимергән. …Бер кабиләнең анасы Туйбикә карчык унбишләп кешене иярткән дә җил көймәсе белән Идел буйлап китеп барган. Ул алты потлы казанын да үзеннән калдырмаган, казанның чылбыры да алты пот икән. Шактый баргач, юлчылар яр буена төшкәннәр. Бу урын аларга ошаган. Шунда туктап, яшәп калганнар. Безгә аш-су, бәхет теләп торсын диеп, казанны күмеп куйганнар. Шушы урында Казан шәһәрен сала башлаганнар, ди. Чылбырлы Казан әле хәзер дә шәһәр астында ята, ди, тик аны табучы гына юк, ди. Казан исеме әнә шулай килеп чыккан, имеш”. (“Туйбикә казаны”.) Чынлап та, безнең халкыбыз бик кунакчыл бит, димәк, ул сыйфат безгә борынгы бабаларыбыздан күчкән. Өйгә кунак алып кайту, аңа хөрмәт күрсәтү − бүген дә халкыбызның иң күркәм сыйфатларының берсе. Казан − тарихи шәһәр. Аның иң биек урынына Кремль диварлары урнашкан. Ә диварлар артында кызыл кирпечтән салынган Сөембикә манарасы һәм ап-ак Спас манарасы; Казаныбызга нур чәчеп торучы Кол Шәриф мәчете бар. Казан Кремле − Бөтендөнья тарихи мирас һәйкәле дип игълан ителде. Казаныбызга мең яшь булуга карамастан, ул яшәрә генә бара. Чөнки аны көннән-көн матурлыйлар, яңарталар. Башкалабызның иске урамнары, йортлары төзекләңдерелә. Шулай ук яңа урамнар һәм микрорайоннар да калкып чыга, метро төзелә. Казан һаман да иҗат дәрте белән рухланып яши, киләчәккә ачык йөз белән карый. Казан − безнең республикабызның йөрәге ул, белем үзәге. Монда бик күп атаклы язучылар, галимнәр, рәссамнар, композиторлар яшәгән, укыган, иҗат иткән… Шәһәребездә бик күп уку йортлары, музейлар, театрлар, парклар бар. Казанда төрле халык вәкилләре үзара дус яшиләр һәм эшлиләр. Казаным − ул дуслык шәһәре! Казаным − ул тарихи шәһәр. Казаным − ул гел яңарып торучы, картаймый торган мәңге яшь шәһәр!

Родной татарский уголок

Я проживаю в одном из самых старых городов России. Столица Татарстана была основана более 1 тыс. лет назад. Существование городка тесно связано с историей нашей страны. Изначально здесь располагалась крепость, которая защищала границы Золотой Орды от врагов. На этом месте также находился когда-то главнейший пункт торговых путей в Азию. Позже образовалось Казанское ханство, которое, как мы знаем из школьных учебников по истории, воевало с Московским княжеством. Что касается окончательного присоединения к России, то это смог сделать царь Иван Васильевич Грозный. Именно он ввёл Казань в состав царства.

В настоящее время столица Татарстана входит в десятку самых крупных городов России. На территории Казани весьма неплохо развита промышленная отрасль. Здесь располагается несколько больших химических заводов, которые обеспечивают работой местных жителей.

Мало кто знает, что метро, расположенное здесь, считается самым благоустроенным в нашей стране. Конечно, если не брать в расчёт московскую подземку.

Так как Казань является столицей республики, здесь также находится несколько образовательных и культурных заведений. У нас сосредоточено несколько государственных университетов, а также филиалов самых больших вузов России. Благодаря этому студентам нет необходимости ездить учиться в другие города. В Казани они могут получить неплохое образование, а в дальнейшем найти здесь же работу. Когда я окончу школу, то тоже планирую поступить в какой-нибудь из этих университетов.

Конечно, нельзя не упомянуть интереснейшие достопримечательности татарской столицы. На эти культурные наследия приезжают полюбоваться тысячи туристов не только с нашей страны, но и из других уголков мира. Самыми популярными достопримечательностями являются:

1. Казанский кремль, который находятся под защитой ЮНЕСКО.
2. Национальная библиотека, являющаяся одной из самых крупных на территории Российской Федерации.
3. Знаменитая улица Баумана.

Помимо этого, в городе находится большое количество интересных музеев, театров, памятников культуры и архитектуры.

Растет и развивается

В городе располагаются крупные предприятия нефтехимии. Именно поэтому здесь находятся различные научные организации, поддерживающие развитие этих компаний на должном уровне. Большое количество выпускников университетов и институтов предпочитают делать карьеру в науке. Благодаря этому развивается экономика не только республики, но и всей страны в целом.

• Летняя универсиада;
• Кубок конфедераций;
• Чемпионат мира по фехтованию.

Мне удалось побывать на Кубке конфедераций несколько лет назад. Когда здесь проходила универсиада, Казань буквально кишела студентами, но было весело посещать различные мероприятия.

Я горжусь своим городом. Здесь проживали различные известные личности, которые оказали немалое влияние на культурное наследие всей страны. К таким выдающимся персонам следует отнести:

• Шаляпина;
• Державина;
• Лобачевского;
• Филатова.

Очень рад, что проживаю в этом замечательном городе. Иногда мне кажется, что я сопричастен к этим известным людям, ведь они тоже много лет назад ходили по тем же улицам, что и все мы.

Любимое место

Сам я проживаю в Приволжском районе. Очень люблю гулять со своими друзьями и одноклассниками вдоль озера Кабан. Здесь располагаются красивейшие пейзажи. Часто в этом районе можно увидеть фотографов, которые приходят запечатлеть закат для своего портфолио. На озере также проживают различные птицы, в том числе лебеди. Иногда здесь можно встретить туристов, которые приходят покормить их хлебом. Люблю просто наблюдать за всем этим, катаясь на велосипеде или роликах.

Считаю, что мне очень повезло родиться в таком замечательном городе, как Казань. Многие отправляются сюда в путешествие, а я счастливчик, так как живу здесь. Иногда мне кажется, что у меня никогда не возникнет желания уехать отсюда в другой город.

Казань для каждого

Казань — город-курорт, в который влюблены не только жители России, но и гости из других стран. Гостеприимная, загадочная, самобытная, удивительная и неповторимая татарская столица не оставит никого равнодушным после поездки сюда. Некоторые Казань называют неофициальной третьей столицей нашей страны. Мало кто знает, но по популярности посещения этот город занимает третье место в России. Многие сюда едут только для того, чтобы посмотреть на знаменитую мечеть Кул-Шариф, которая славится на всю страну.

Казань располагается в живописном и удобном месте — на берегах рек Казанка и Волга. Изначально город считался местом слияния Запада и Востока. Здесь находился главный торговый центр.

В настоящее время столица Татарстана динамично развивается. В ней располагается большое количество промышленных предприятий. Однако Казань имеет и большой культурный потенциал. Можно бесконечно рассказывать о красоте мини-улочек, которые чем-то похожи на европейские. Здесь сосредоточено большое количество мечетей и храмов, музеев и театров, древних архитектурных комплексов и памятников. Все это завораживает.

Отдельного внимания стоит Казанский кремль, который находится в самом центре нашей столицы. Он поражает каждого своим величием и красотой. Здание является уникальным. Оно украшено необычными ажурными элементами. Что касается современных домов, то они органично сочетаются со старинными городскими постройками и достопримечательностями.

В нашем городе трепетно относятся к историческим местам, но и современные архитектурные памятники делают Казань привлекательной для туристов и местных жителей.

В столице Татарстана проживают народы различных национальностей. На ее улицах можно встретить татар, русских, башкир, удмуртов, чувашей, марийцев. Что касается языка, то здесь их тоже несколько. Я и сам планирую в будущем выучить татарский. Хочу полностью наладить контакт с культурным и историческим наследием нашей республики.

Казань — это удивительный город. Побывав в нем раз, захочется вернуться ещё.

Город-сказка

Я бывал во многих интересных и красивейших местах России и других стран. Каждый раз, возвращаясь домой в Казань, я искренне радовался своему приезду. Да, существует большое количество красочных уголков на этой планете, но свой родной город я не променяю ни на какой другой.

В Казань мы переехали, когда мне было 5 лет. За эти годы я по-настоящему влюбился в татарскую столицу. Это именно то место, которое выделяется среди остальных и заслуживает неформального статуса великих.

О красоте города можно говорить бесконечно. Казань в настоящее время считается одним из самых крупных экономических центров России. Здесь хорошо развиты химическая промышленность, военная отрасль и авиационная сфера. В столице Татарстана ежегодно организовываются различные спортивные мероприятия. Например, недавно здесь проходили Кубок конфедераций и Чемпионат мира по футболу. Казань уверенно приняла несколько матчей.

Сам я проживаю в пригороде, однако часто бываю в городе. Люблю просто гулять по улицам, рассматривать здания. В Казани находится большое количество различных достопримечательностей. Мне нравится этот город не только за богатое культурное наследие, но и за его современность. Здесь сумели ужиться исторические памятники архитектуры, старинные музеи, храмы, мечети с огромными торговыми центрами, ресторанами, кафе и кинотеатрами.

Казань — это именно тот город, в котором не будет скучно ни одному туристу. Для каждого здесь найдется своё развлечение. Я бесконечно благодарен судьбе, что мне выпал прекрасный шанс жить в таком потрясающем месте.

В сочинении про Казань можно рассказать о многом. При написании школьники могут фантазировать до бесконечности. Однако полезно будет упомянуть не только о красивых пейзажах, достопримечательностях, но и о развитии города.

Задачи: Расширить представление детей о многообразии культурного наследия Народов Поволжья. Способствовать развитию игрового, театрального творчества, выразительности речи. Воспитывать культуру поведения.

Оборудование и материалы: детские костюмы народов Поволжья, национальные блюда всех республик, разноцветные платки, карта России, маска кукушки, солнца, месяца, канат, бревно, маска Шурале.

Подготовка воспитателя : подборка информационного материала, составление сценария развлечения, изготовление атрибутов, беседы с родителями, подготовка встреч с представителями национальных диаспор, изготовление костюмов, масок.

Ход развлечения:

1 вед. Торсак та без трле ирлрд

Без яшибез Рсй иленд.

Сйлшбез трле теллрд,

Алашабыз дуслык теленд

стергн д безне чын дуслык,

Кч биргн д безг чын дуслык.

Дуслык булса яшр гомерг

Бтен ир шарында тынычлык

2 вед. Сколько нас нерусских у России

И татарских, и иных кровей

Имена носящих не простые

Не простых Российских сыновей.

Любим мы края свои родные

И вовек, не завтра, не сейчас.

Отделить нельзя нас от России

Родина немыслима без нас.

1вед. Хрмтле кунаклар, халыклар дуслыгы бйрмен башлап ибрбез.

Дети парами заходят в зал и встают полукругом.

Идут дети в татарском костюме

Мальчик — Сез кайдан? — дип сорыйсыз Девочка: Спросите: Откуда вы?

-Без Казаннан, Иделдн. –Мы с Волги, из Казани

Идел эчкн су булыр, Поит нас Волжская вода,

Иделд иген иккн, Мы хлеб растим, пасем стада

Яшгн, кнен иткн Качаем нефть, грузим суда

Татарстан шул булыр. В свободном Татарстане.

Мальчик: Без – татарлар, Девочка: Ихтирамны зур билгесе диеп

Шушы исем белн Дусларны табынына

ирд яш зе бер бхет. Халкыбызны эмэнэте итеп

Без – татарлар, Чкчк куыйк кунак алдына.

Бар халыклар белн берлшеп.

1 вед: Рхим итегез, трдн узыгыз. Карагыз ле дуслар, нинди тмле баллы чкчк, чк – чк ул татар халкыны милли ризыгы. Рхмт сезг.

2вед. А теперь выходят гости из республики Башкортостан, поприветствуем их. Звучит башкирская музыка. Идут дети в башкирском костюме.

Девочка: Юмарт сине ире, Башкортстан

Шуа татлы, ахры, икмге.

Игенчене батыр хезмте бу –

Кпереп пешкн арыш икмге.

Мальчик: Тау актарып алтын эзлгндй

Бал авырлык белн табыла.

Тирлп – пешеп чйлр эчкн чакта

Хуш ислре акый табынга.

Асылташтай кыйммт хзин ул –

Бал кортлары биргн крзлр.

злрене йрк хисен салып

ибрделр крше – кардшлр.

1вед. Проходите гости дорогие. Ой, какой ароматный мед, Башкортостан всегда славится своим качественном медом. Спасибо вам.

2вед. Встречайте гостей из Чувашии.

Играет чувашская музыка. Выходят дети в Чувашском костюме

Девочка: Лаской землю отогрела Мальчик: Избы звонким тесом крыты

Снова милая весна Ровно пригнанным в ряды

Снова свет смеется белый А вдоль улицы гляди ты

Пробуждает ото сна Густолистые сады

1вед. Вот теперь мы попробуем знаменитый чувашский пирог с калиной. Проходите, спасибо вам ребята.

2вед. Обратите внимание сейчас к нам выйдут гости из республики Мари Эл.

Звучит марийская музыка. Идут дети в марийском костюме.

Девочка: Цветут необозримые Мальчик: Всех крупней и сочней

Колхозные поля У марийцев овощи

Огромная любимая Попробуйте испекли мы

Марийская земля. Из картошки перемечи.

1вед: Спасибо вам за гостинцы. Посмотрите, какие пышные, аппетитные перемечи из картошки, проходите, гости дорогие.

2вед. Не отказались от приглашения и жители из Мордовии, Встречайте их.

Звучит мордовская музыка. Идут дети в мордовском костюме.

Девочка: У нас в Мордовии Мальчик: В доме пахнет калачом

Солнце ярко, небо сине Капуста в бочках бродит

Золотая пшеница Стол накроем пусть любой

На полях колосится В гости к нам приходит

1вед. Проходите, гости дорогие, я пробовала мордовские пироги с капустой, уверяю они очень вкусные.

2вед. А сейчас появятся гости из самой зеленой республики, только там растут непроходимые леса. Вы не догадались кто? Встречайте, гости из Удмуртии.

Выходят дети в удмуртской национальной одежде.

Девочка: Удмуртия зеленая Мальчик: Что прекрасней и милее

Леса, леса, леса. Этой ласковой земли

Леса непроходимые, Всюду яблони белеют

Суровая краса. И Вятка течет вдали

1вед. Да, уродились у вас яблоки. Видно дожди вас не обошли. Спасибо, проходите.

2вед. Обратите внимание на самую многочисленную группу гостей. Встречайте гостей из центра России.

Звучит русская музыка. Выходят дети в русском костюме.

Девочка: А мы живем в России

У нас леса густые

У нас березы белые

Мальчик: И девочки умелые

Девочка И небо наше чистое

И реки наши быстрые.

Мальчик: И Москвы столицы нашей

В целом мире нету краше

Вместе: Приезжайте чаще к нам

Очень рады мы гостям!

1вед. Проходите гости дорогие. Спасибо за каравай.

2вед. Кажется все в сборе, пора начинать наш праздник.

Дети садятся на стульчики.

Звучит старинная русская песня о Волге- матушке реке (на стене крупная карта Татарстана с соседними республиками Поволжья)

2 вед. (Показывает) — Дети посмотрите на карту, я показываю древнюю реку, кто умеет читать прочитайте, как она называется?

— Волга. — А по татарски? – Идель.

По берегам полноводной реки Идель поселились русские, татары, удмурты, башкиры, чуваши, марийцы, мордва. Они все говорят на разных языках, у них разные обычаи и национальные костюмы. Взгляните на карту. Видите, какая она пестрая, разноцветная! Здесь каждая республика обозначена особым цветом. Посчитаем сколько же здесь цветов? Шесть цветов – шесть республик. Они вплотную прижались своими границами одна к другой, будто крепко взялись за руки и дружески опираются плечо о плечо. У каждой республики свое название, оно дано по имени того народа, который составляет в ней большинство ( на карте находят и читают: Татарстан, Башкортостан, Удмуртия, Чувашия, Мордовия, Мари Эл.) У каждой Республики своя столица, свой отличительный знак герб, флаг. Эти все маленькие республики находятся на земле большой России. — А как называется столица России? – Москва.

Идел зур, куп сулы бай елга. Идел елгасы буенча трле халыклар яши: татарлар, башкортлар, чувашлар, удмуртлар, марилар, мордволар, русслар м башка халыклар. Сез д бген шул халыкларнын милли киемнрен киеп кердегез.

Идел буены табигате урманнарга, суларга бик бай. Сез инде Татарстан урманнарын йрнеп белсез. Идел буе урманнарында да шундый тр семлеклр, агачлар с, нлеклр яши. йтеп карагыз ле бу урманнарда нинди нлеклрне очратырга ммкин? (тлке, бре, тиен, поши. б.)

— нинди кошлар яши? (тукран, саескан, песнк, кызылтш, ябалак)

— нинди агачлар белсез? (каен, нарат, имн, чыршы, юк)

Балалар, урманнарны файдасы гаять зур. Идел буенда ирлр бик удырышлы. Идел буе халыклары элек – электн игенчелек м терлекчелек белн шгыльлн. Басуларны, болыннарны иге – чиге юк.

— Басуларда нинди культуралар стерлр? (бодай, арыш, борчак, карабодай, кукуруз). – Яшелчлр? (кбест, брге, кишер, чгендер)

Идел буе халыклары узара аралашып дус м келле яшилр. Без хзер шул халыкларны ырлары, биюлре, уеннары белн танышырбыз.

1реб. В нашем зале шум и смех 2реб. Мы играем целый день

Не смолкает пение. Целый день играть не лень

И на разных языках Кто заглянет – будет рад

Мы начнем веселье Вот какой наш детский сад

Перед началом игры дети стоят лицом друг другу в два ряда. Каждая пара держится за вытянутые вперед руки и поют.

Как на праздничном базаре

Два веселых удальца

Друг у друга торговали

Жеребец был черный- черный

И лишь звездочка под челкой

Выигрывает та группа, которая перетянет на себя шнур.

1реб. Яркие платочки

В руки мы возьмем

Из под дуба, из под вяза

2 реб. Детский сад у нас хорош

Лучше сада не найдешь

И споем сейчас о том,

Как мы весело живем.

Дети стоят в кругу, кукушка в середине. Дети идут по кругу и поют.

Дети: Эй, кукушечка, лесная Кукушка: Я одна ку-ку на свете

Мы тебя совсем не знаем. У меня пропали дети

Ты о чем ку – ку – кукуешь Куковать мне одинока

На суку в лесу тоскуешь? На суку сосны высокой

Поют все дети то сужая, то расширяя круг, руки за спиной. В это время ведущий вкладывает незаметно кому- нибудь в руки платочек.

Дети: Эй, кукушечка, лесная

Поиграй в платочек с нами.

Ты отыщешь наш платочек

Мы твоих сынков и дочек.

Дети передают за спиной платочек, а кукушка старается угадать у кого платочек.

3реб. Ямьле Агыйдел буйлары

Биек Урал таулары.

Шул якларда биеп с

(В игре 4 подгруппы детей, каждая из которых образует круг по углам зала. В центре каждого круга стоит стул, на котором повешен платок. Дети идут по кругу и поют.)

Мы веселые ребята

Соберемся все в кружок

Поиграем и попляшем

И помчимся на лужок. (На мелодию без слов дети свободно бегают по залу, по окончании музыки бегут к своим стульям, берут платок поднимают над головой- получается юрта).

1 вед. А сейчас, ребята, наш гость из Чувашии. Расскажет нам стихотворение на своем родном чувашском языке.

Чувашское стихотворение про мишку

2 вед. Ребята, вот мы с вами пели песни, играли игры, танцевали. Поближе познакомились с каждой республикой. А вы знаете сказочных героев этих республик? Кто главный герой в башкирских сказках? (Лунная девушка, Мордовских сказках? (Лиса и медведь, в русских? (Емеля, Иванушка, а в татарских сказках? (би белн бабай, Шрле)

Звучит музыка, заходит Шрле. (диалог ведущей с Шурале)

1 реб. Россия – любимая наша страна

Очень и очень большая она.

Россия – Родина, наш дом

Где вместе дружно мы живем.

Ее ты не охватишь взглядом

Но где б не были, и ты и я

Мы знаем то, что с нами рядом

Всегда надежные друзья.

Льются песни потоком незримым

Всех народов я песни пою

Я люблю тебя, край мой милый

Неизменно Россию люблю!

2 вед. Ну, что же наш вечер подходит к концу. Мы всегда рады друзьям и надеемся, такие встречи будут ежегодными. Мы ждем гостей из Татарстана, из Башкортостана, из Чувашии, из Мордовии, из Мари Эл, из Удмуртии, из России. Счастья вам, до новых встреч.

Презентация к уроку «Чын дус нинди була?». Презентация создает удобство учителю во время проведения урока по теме, т.к. приведены материалы сразу по трем темам. При повторении и закреплении пройденного цикла, важно использовать презентацию.Презентация составлена для учащихся 4 класса русской группы. Авторы учебника Р.З.Хайдарова, Г.М.Ахметзянова, Л.А.Гиниятуллина.

Чын дус нинди була?

• 1.Укучыларның сөйләмен баету; коллективта бердәмлек сыйфатлары булдыру;
• 2.Фикерләү, күзаллау сәләтен үстерү; нәтиҗәләр чыгара белү күнекмәләрен формалаштыру;

• 3. Әхлак сыйфатлары һәм дуслык хисләре тәрбия ләү; татар мәкальләре аша үз халкыңа мәхәббәт тәрбияләү.

Дуслар елмаеп караса,

Дөнья яктырып китә.

Я,кайсыгыз дусларына

Елмаю бүләк итә?

4. ДУСЛЫК ТУРЫНДА ӘҢГӘМӘ

акчаң

булганчы, йөз дустың булсын.

Дусларыбыз турында сөйләшү

1.Синең дустың бармы?

2.Аның исеме ничек?Аңа ничә яшь?

4.Дустың кайда яши?

5.Ул кайда укый? Ничек укый?

6.Сез бергә нишлисез?

(Дәреслек белән эшләү-34бит, 1нче күнегү)

Кеше характерын сыйфатлау

акыллы әләкче саран ялкау кайгыртучан тырыш кешелекле начар үпкәләүчән ярдәмчел намуслы түземле игътибарлы шапшак юмарт алдакчы тәрбиясез ягымлы пөхтә урлаша

. “Кар атышу” уены.

а)сез кар атышып уйнарга яратасызмы?

б)чын дус нинди була?

в)иптәшең чана шуарга чакыра. Син нишлисең?

г)дустың авырып китте. Син нишлисең?

д)сиңа дустың кунакка килде. Аны ничек каршылыйсың?

е) иптәшең ялгыш дәфтәреңне бөкләдеде. Син нәрсә әйтерсең?

ж)дуслар сиңа нәрсә өчен кирәк?

з)саран булу яхшымы, начармы?

и)сине дустың туган көнгә чакырды, ә сиңа бу вакытта сеңлеңне бакчадан алырга кирәк. Син нишләрсең?

Читайте также:

  

• Образ яши в пьесе вишневый сад план сочинение

  

• Гордость и предубеждение итоговое сочинение аргументы

  

• Необычная просьба писать сочинение

  

• Сочинение на узбекском кем я хочу стать

  

• Моаи на острове пасхи сочинение

(VIII сыйныфта география дәресе)

Наил ФАЗЫЛОВ,

Казандагы 155 нче гимназиянең югары квалификация категорияле география укытучысы

ПРЕЗЕНТАЦИЯ

Максат: укучыларга өйрәнелә торган материалның социаль әһәмиятен күрсәтү; алда өйрәнелгән белем һәм күнекмәләрне ныгыту өчен шартлар тудыру һәм үзмөстәкыйль рәвештә теманы өйрәнү; төп су юлы буларак, Идел һәм Чулман, шулай ук башка елгаларның Татарстан өчен ролен күрсәтү, кеше эшчәнлегенең табигатькә йогынтысын ачыклау; Татарстанның елга һәм күлләрен өйрәнү, аларның халык хуҗалыгы өчен әһәмиятен билгеләү, укучыларга экологик белем һәм тәрбия бирү.

Җиһазлау: Россиянең физик картасы, Татарстанның физик һәм икътисадый карталары; Интернет ресурслары, мультимедиа, проектор, компьютер, Татарстан Республикасы сулыкларына багышланган «Туган ягыбыз сулары» дигән темага презентация, Ә.Тайсинның «Татарстан географиясе» дәреслеге, атласлар, контурлы карталар.

Дәрес барышы

1. Мотивлы-максатчан этап

Укытучы. Исәнмесез, балалар! Хәерле көн! Без сезнең белән бүген гадәти булмаган дәрес уздырырбыз. 1 нче слайд Сыйныфны өч төркемгә бүләбез: 1 нче төркем – «Туган як елгаларын тикшерүчеләр», 2 нчесе – «Туган якның сусаклагычларын һәм кече елгаларын өйрәнүчеләр», 3 нче төркем исә – «Туган як күлләрен саклаучылар». Без бүген сезнең белән туган ягыбыз сулыклары буйлап «сәяхәт итәчәкбез».

Белгәнегезчә, дөньяда бер тамчы суга интегүче илләр бар. Бәхеткә, безнең Татарстан су чыганаклары буенча уңай территориядә урнашкан. Республикабыз халкының 40 проценты Идел һәм Чулман елгалары буенда урнашкан. Тагын шунысы кызык: Татарстан территориясенең 6 проценты судан тора. Бездә 13500 елга я инеш, 12 мең күл, 6 меңләп ясалма сулык кына бар.

1. Мәгълүмати-эчтәлекле бүлек

Укучыларның туган як буенча элек алган белемнәрен активлаштыру һәм яңа белемнәр өстәү.

Укучылар атлас карталарыннан Татарстанның зур елгаларын эзләп таба.

А) Укытучы укучыларның белемнәрен активлаштыру максатыннан викторина сораулары тәкъдим итә. Кайсы төркем аларга иң беренче һәм дөрес җаваплар таба, ул шуларны билгели һәм, һәр укучыга билге куйганда, шуларны исәпкә ала бара.

1. Татарстанны кайчакта дүрт елга иле дип атыйлар. Алар нинди елгалар?
2. Елгаларның иске юлында хасил булган (старица) нинди күлләрне беләсез?
3. Идел елгасының озынлыгы ничә километр? Ә аның күпме өлеше Татарстан территориясе аша ага?
4. Казаныбыз һәм аның тирәсендәге нинди зур күлләрне беләсез? Районыбызда һәм гимназия тирәсендә нинди сулыклар бар?
5. Чулман елгасының Татарстан территориясе аша аккан өлеше ничә километр булыр?
6. Казан шәһәрен «биш диңгез порты» диләр. Алар нинди диңгезләр? Бу диңгезләргә нинди елгалар һәм каналлар буенча барып була?
7. Татарстандагы күлләр нинди юллар белән барлыкка килгән дип уйлыйсыз?
8. Нинди елгалар, канал, диңгезләр аша су юлы буйлап Бөекбритания башкаласы Лондонга ничек барып була?
9. Татарстандагы кайсы елга Идел белән параллель, тик капма-каршы якка таба ага?
10. Татарстанның кайсы шәһәре суда «йөзә»?

Ә) Тикшеренү эшләре.

Укытучы. Викторина сорауларына җавап табар өчен өч төркемгә дә дәреслек, Татарстанның географик карталары һәм мин сезгә күрсәтәчәк «Туган ягыбыз сулары» презентациясе булышачак. «Татарстан географиясе» дәреслеген ачып, викторина сорауларына җавап эзләгез, ә инде таба алмаганнарына мин презентация аша сезгә булышырмын. Сез дәреслек һәм туган якның география карталары буенча эш алып барырсыз. Сез биремнәрне үтәгәндә барысы да исәпкә алыныр.

(Укучылар дәреслек белән эшли, атлас карталары ярдәмендә елгаларны эзләп таба. Өстәмә материалларны табуда укытучы Интернет ресурсларын да файдаланырга һәм кулланырга рөхсәт итә. )

III. Аналитик бүлек

Бу бүлек буенча укытучы һәм укучылар Татарстанның елга һәм күлләре хакында өстәмә мәгълүмат кертә.

Укытучы. Ничек уйлыйсыз, Казан янындагы Тирән күлнең суы ни өчен зәңгәр булып күренә? (Укытучы биремне үтәүчеләр эшен бәяли бара, предметара бәйләнеш барлыкка килә.)

Укучы. Казан тирәсендә Зәңгәр күл дә, Тирән күл дә бар. Белүемчә, физика законнары нигезендә, Кояш яктысында оптик хәлдә спектрның бөтен төсләре дә – инфракызыл төстән алып, ультрафиолетка кадәр бар. Чиста су өслегенә килеп эләгү белән, яктылыкның бер өлеше йотыла һәм кире кайтарыла. Иң тиз йотыла торганы – спектрның кызыл өлеше. Ә иң акрын йотыла торган зәңгәр өлеше 15 – 20 м тирәнлеккә җиткәч, спектрның кызыл өлеше тулысынча йотылып бетә. Ә спектр «төбе»ндәге (тирән өлешендәге) төсләр – болар нигездә зәңгәр төсләр – чәчелеп, кире кайтарыла башлый. Нәкъ менә шуңа да Тирән күлнең суы зәңгәр булып күренә.

1. IV. Төркемнәрнең исәп-хисабы

Укытучы. Хәзер сүзне төркем җитәкчеләренә бирәбез.

«Туган як елгаларын тикшерүчеләр» төркеме җитәкчесе. Идел – Татарстанның иң зур елгасы. Аның озынлыгы – 3530 км, шуның 200 чакрымы Татарстанга туры килә. Республикабыз территориясе аша ул 180 км агып үтә. Идел ярлары бик матур. Идел, Казаннан түбәндәрәк, Чулман белән кушылып, тагын да киңәя, суы күбәя. Куйбышев сусаклагычы төзелгәч, Чулман тамагында су 12 метрга күтәрелде. Биредә Иделнең киңлеге 40 километрга чаклы җитте. Казан янында суның биеклеге 7 метрга күтәрелде. Идел башкалага якынайды.

Элекке заманнарда ук Идел зур су юлы булып хезмәт иткән. Борынгы вакытларда йөк төялгән баржаларны агымга каршы кешеләр тартып барган, баржа тартучыларны бурлаклар дип йөрткәннәр. Бурлак хезмәте бик авыр булган. (Мультимедиа аша «Иделдә бурлаклар» картинасы күрсәтелә. Дәрестә тарих фәне белән предметара бәйләнеш барлыкка килә.)

Еллар үткән саен Идел танымаслык булып үзгәрә. 2 нче слайд Иделдә йөк һәм пассажир суднолары йөзә. Елга буйлап ашлык, тоз, нефть, күмер, агач, балык һәм башка йөкләр ташыйлар. Идел буена Казан, Яшел Үзән, Тәтеш шәһәрләре урнашкан.

Чулман – Иделнең иң зур кушылдыгы. Аның киңлеге – 500 метрдан алып 1 километрга кадәр. Яр буйларында ылыслы һәм яфраклы урманнар үсә. Чулман елгасы буена Чистай, Алабуга, Чаллы шәһәрләре, ял йортлары урнашкан. Менделеевск районының Ижевка авылы тирәсендәге «Ижминводы» санаторие да – Чулман елгасы буенда. Ул үзенең минераль чишмәләре белән дан тота. Биредә меңнәрчә кеше үз сәламәтлеген ныгыта. 3 нче слайд

Чулман – күп сулы елга. Агыйдел, Нократ һәм күп кенә башка вак елгалар Чулманга коя. Агыйдел Көньяк Уралны илебезнең Европа өлеше үзәге белән тоташтыра. Нократ ерак төньякта ук башланып китә. Аның яр буйларында урманнар үсә. 4 нче слайд

«Туган якның сусаклагычларын һәм кече елгаларын өйрәнүчеләр» төркеме  җитәкчесе. Идел елгасында Куйбышев сусаклагычы булса, Чулманда Түбән Кама ГЭСы төзелде, һәм сусаклагыч барлыкка килде. Бездә вак елгалар да күп. Шулар арасында Ык, Чишмә, Зәй, Чирмешән елгалары аеруча әһәмиятлеләрдән санала. Татарстан елгалары балыкка бай: аларда иллеләп төр балык үрчи. 5 нче слайд

«Туган як күлләрен саклаучылар» төркеме җитәкчесе.  Республикабызда күлләр күп түгел. Зур күлләр бөтенләй юк. Шулай да Татарстанның күп кенә урыннарында тын күлләрнең матур яр буйларында ял итә, суында коена, балык тота алабыз. Күлләр күбрәк зуррак елга үзәннәрендә. Казанда – Кабан күле, шәһәрнең тирә-ягында Раифа, Аккош, Тирән, Зәңгәр күлләр бар. Безнең  төп максатыбыз – әлеге күлләрне пычратмау. 6 нчы слайд

Укытучы. Викторина сорауларына җаваплар нинди булды? (Укучылар викторина сорауларына җавап бирә бара.)

Викторина сорауларына җаваплар:

1. Татарстанны дүрт елга республикасы дип йөртәләр. Аның территориясе буйлап Идел, Чулман, Нократ, Агыйдел һәм 460 тан артык вак елга ага. Кырлар һәм урманнар арасыннан, калкулыклар һәм түбәнлекләр аша агып, елгалар безнең якны матурлап торалар.
2. Елгаларның иске юлында хасил булган (старица) күленә Кабан күле керә.
3. Иделнең озынлыгы 3700 км, ә аның Татарстан территориясе аша аккан өлешенең озынлыгы 180 км.
4. Татарстанда зур күлләр бөтенләй юк, ә вак күлләр 12000 тирәсе. Боларга Кабан, Раифа, Зәңгәр, Тирән һ.б. күлләрне кертеп була.
5. Чулман елгасының Татарстан территориясе аша аккан өлеше 380 км озынлыкта.
6. Казанны биш диңгез порты диләр, алар – Балтыйк, Ак, Азов, Кара һәм Каспий диңгезләре. Ул диңгезләргә Идел буйлап, Идел – Балтыйк, Ак диңгез – Балтыйк һәм Идел – Дон каналлары аша барып була.
7. Татарстандагы күлләр барлыкка килүләре ягыннан өч төргә бүленә: а) елгаларның иске юлында (старица) барлыкка килгән күлләр; ә) карст күлләре; б) борынгы дюналар арасында барлыкка килгән күлләр.
8. Казаннан Бөекбритания башкаласы Лондон шәһәренә Идел елгасы, Идел-Балтыйк каналы, Нева елгасы, Балтыйк һәм Төньяк диңгезләре аша барып була.
9. Идел белән параллель елга – Зөя елгасы, ул Иделгә параллель, тик капма-каршы якка таба ага.
10. Татарстанның Алабуга шәһәре балык исемендә йөри, шуңа күрә ул «йөзә».

Укытучы. Без бүгенге дәрестә елга-күлләр хакында күп мәгълүмат алдык. Сез аларның чисталыгы хакында ни әйтерсез?

1 нче укучы. Әлбәттә, судан да кадерле берни юк. Тирә-як мохитенең чисталыгы, халыкның таза-саулыгы суның сыйфатына бәйле. Тик ни кызганыч: елга-күлләребез һаман пычрана. Моңа мисал итеп Казан шәһәрендәге халыкның суүткәргечләр буенча килгән суны эчмичә, читтән китерелгән су сатып алырга мәҗбүр булуы ачык мисал булып тора. 7 нче слайд

2 нче укучы. Суүткәргечләр буенча безгә су Иделдән килә. Идел суы чиста түгел, ул нык пычранган. Интернет мәгълүматларына караганда, Татарстаннан читтәге төбәкләрдән генә дә Иделгә ике ел эчендә бик күп тонналарда фосфор, азот, тимер, цинк, хром, алюминий, кургаш, магний, нитрат кушылмалары, нефть продуктлары аккан. Шул сәбәпле халык ул суны ничек итеп эчсен инде?!

Укытучы. Әгәр табигатькә карата халыкның мөнәсәбәте киләчәктә дә үзгәрешсез калса, суын эчү түгел, тиздән Идел буендагы  халык балык та тота алмаячак, елга суында коена да алмас. Экологик афәт үзен озак көттермәс. Шуңа күрә, укучылар, безгә әйләнә-тирә мохитне сакларга, ничек кенә булмасын, Иделгә пычрак сулар акмавына ирешергә кирәк.

1. Дәресне йомгаклау

Укытучы. Укучылар, без бүгенге дәрестә ниләр белеп калдык? (Укучылар нәтиҗәне үзләре ясый.) 8 нче слайд

1. Өй эше

Дәреслекнең 94 – 98 нче битләрен укырга, параграф ахырындагы сорауларга җавап әзерләргә; контурлы карталарга эре елгаларны язып килергә.

Эксперт сүзе

Туган ягыбыз географиясен ничек өйрәтергә?

Җәүдәт ХӨСӘЕНОВ,

Россия табигать фәннәре академиясенең мөхбир әгъзасы, педагогика фәннәре докторы, профессор

Җәмгыятебездәге социаль-мәдәни үсеш, аның тормыштагы чагылышы бүгенге укыту-тәрбия эшендә дә чагылмый калмый. Күренекле педагог М.Скаткин язганча, дәрес бүген дә укыту-тәрбия эшенең төп формасы булып кала. Чыннан да, дәрес – педагогик процессның «күзәнәге» ул.

Бүгенге җәмгыять яшь буынның теге-яки бу мәсьәләне мөстәкыйль рәвештә хәл итәргә әзерлекле булуын, бер үк вакытта иициативалы һәм эшчәнлекле булуын таләп итә. Шул сәбәпле традицион методика социаль заказны үти алмый һәм бүгенге җәмгыять белән каршылыкка керә.

Беренчедән, укучыларның мөстәкыльлеккә омтылулары, ләкин белем бирү барышында укытучының балалар белән танып белү эшчәнлеген оештыра алмавы; икенчедән, укучыларның мөстәкыйль иҗатын үстерү кирәклеге, ләкин һәр укучы белән индивидуаль эш алып бару мөмкинчелеге булмау үзеннән-үзе каршылык тудыра. Шулардан чыгып, әлеге проблемаларны хәл итү җаен истә тотып, география фәнен укытуның методик аспектларын үзгәртү кирәклеге килеп  туа.

Бүгенге мәгълүмати технологияләрнең нык үсеше моңа нык йогынты ясый. Фән-техниканың чиксез дәрәҗәдәге үсеше, укучыларның мөстәкыйль рәвештә иҗади фикерләү сәләтен үстерергә кирәклеген тагын бер кат раслый. Бүгенге вазгыятьтә укучы бала теләсә нинди шартларга да җайлаша алырга тиеш. Теләсә кайчан һәм теләсә ничек, шаблоннан качып, аерым бер рецепт белән түгел, ә бәлки үзенчә, җирле итеп, региональ дәрәҗәдә, мөстәкыйль рәвештә, теге яки бу эшне иҗади итеп башкарып чыгарга тиеш, шуңа күрә  бүгенге география дәресе дә баланы үзлегеннән белем алырга һәм мөстәкыйль фикерли, эшли белергә өйрәтергә тиеш.

Бүгенге укыту-тәрбия процессында балага беренче итеп белем алу бурычы куела. Әлбәттә, бу дөрес, ләкин укытучы дәресне планлаштырган вакытта тәрбия һәм үсеш эшен берничек тә арткы планга күчерә алмый. Максатны билгеләгәндә, моны һич кенә дә онытырга ярамый. Укытучының үз-үзенә, мин бу дәресне үткәргән вакытта ничек итеп балаларга белем бирү барышында тәрбия  һәм үсеш бирә алам дигән сорауны куярга тиеш. Дәрестә укытучы, балаларга әхлак тәрбиясе биргәндә, дәреснең кайсы моментында моңа игътибарны  юнәлтергә, аларның ничек итеп фикерли-уйлый белүләрен, күзаллауларын, аерым эмоциональ халәттә булырга тиешлекләрен  ачыклый.

«Татарстанның елга һәм күлләре» темасы төбәк географиясен өйрәнү барышында Федераль дәүләт белем бирү стандартларына туры килә, чөнки программа нигезендә региональ җирлектәге материалларны өйрәнүгә аерым вакыт каралган. Шуның өстенә, география фәне җәмгыять белеме һәм табигать белеме фәннәрен дә үз эченә ала.

Әлеге дәрес хакында ни әйтеп була соң? Әлбәттә, «Татарстанның елга һәм күлләре» темасы бүгенге көн таләпләренә җавап бирә. Шунысы мөһим: укытучы Наил Фазылов бу дәрестә хәзерге заман мәгълүмати чараларын киң кулланган, укучыларның танып белү эшчәнлеген үстерүдә аңа алдан әзерләгән когнитив презентациясе дә зур булышлык итә.

Биредә дәреснең яңа структурада үткәрелүен дә билгеләп үтмичә булмый. Мотивлы-максатчан, мәгълүмати-эчтәлекле, аналитик һәм исәп-хисап бүлекләре булу дәреснең фәнни-гамәли эчтәлеген тагын да баета һәм укучыларга төпле белем һәм тәрбия бирүнең уңай мисалы булып тора. Әлбәттә, дәрестә фәннилекнең әһәмияте зур, дәрес фактик материалга бай.

Дәрестә географик викторина куллану үзе генә дә дәресне кызыклы итә. Күренекле фәлсәфәче Аристотель сүзләре белән әйтсәк, укучыларның гаҗәпләнүе үзе үк дәрестә уйларга-фикерләргә мөмкинчелек тудыра. Дәрестә эмоциянең роле зур булу шактый әһәмияткә ия булып тора.

Тагын шунысы игътибарга лаек: укучы белән укытучы арасында булган мөнәсәбәт үзгәреше аерым әһәмияткә ия. Әгәр укытучы дәрестә актив булып, укучылар пассив булса, уңай нәтиҗәгә ирешү бик кыен булыр иде. Бу дәрес исә укучыларның актив рәвештә эшләүләрен күрсәтә, һәм алар мөстәкыйль рәвештә белем алуга ирешә. Дәрестә тормыш белән бәйләнеш сизелеп тора, аерым укучының тормыш тәҗрибәсенә һәм белеменә дәрестә шактый киң урын алган.

Дәрес барышында география фәне үзеннән-үзе үк тарих, физика кебек фәннәр белән бәйләнешкә керә. Элекке Идел елгасын бүгенге Идел белән чагыштыру үзе үк кызыклы. Шуның өстенә, суның зәңгәрлеге дә – үзенә күрә бер ачыш. Гади генә суның да әле бик күп  ачылмаган серләр саклавына ишарә булып тора.

Дәрес барышында когнитив презентация аша күрсәтелгән табигать күренешләре, Идел елгасындагы суның торышы да укучыларны табигатьне сакларга кирәклегенә чакыра, аларны әхлакый һәм эстетик яктан да тәрбияләргә мөмкинчелек тудыра.

Дәресне тагын да камилләштерү йөзеннән, берничә теләгемне җиткерәсе килә. Укучыларның танып белү эшчәнлеген, мөстәкыйльлекләрен, уйлау-фикерләү сәләтләрен үстерү максатыннан чыгып караганда, алдан ук шушы темага кроссворд төзеп, аны да дәрестә куллану мөмкинчелеге бар иде. Бер үк вакытта, туган ягыбыздагы елга-күлләрнең Татарстан икътисады үсешендә нинди әһәмияткә ия булуын берничә үтемле мисал күрсәтергә кирәк иде. Ул вакытта укучыларның дәрескә карата эмоциональ-кызыксынуы, уйлау-фикерләү эшчәнлеге тагын да югарырак булыр иде. Өченчедән, 2016 елны республикабызда Су саклау зоналары елы буларак уздырган идек. Нәтиҗәдә, республикабызда күпме су саклау зонасы объектларына яңа сулыш өрелде. Әйтик, хәзер башкалабыз Казанда гына да Кабан күле, Кремль яр буе, Харовое күле, Черек күл паркы танымаслык булып үзгәрде. Елга-сулыкларыбыз тирәсен ял итү зоналарына әйләндерү юнәлешендә республикабыз районнарында да шактый эш башкарылды, һәм мондый күркәм эш-гамәлләр киләчәктә дә дәвам иттереләчәк. Һәм бу хакта әлеге дәрестә беркадәр әйтеп кителгән булса, бик тә урынлы булган булыр иде. Өй эшенә дә иҗадирак бирем тәкъдим итәргә иде.

Европада иң зур һәм дөньяда океанга коймаучы иң озын елга.

ГЭСлар каскады һәм сусаклагычлар төзелгәнгә кадәр озынлыгы 3690 км, хәзер 3530 км (ТР чикләрендә 180 км), бассейнының мәйданы 1360 мең кв.км (ТР чикләрендә Кама елгасы бассейныннан тыш 30 мең кв.км).

Валдай калкулыгыннан 228 м абсолют биеклектә башлана, 28 м биеклектә Каспий диңгезенә коя (гомуми агып төшү биеклеге 256 м, ТР чикләрендә Куйбышев сусаклагычы су белән тулганчы 9,5 м — 43,5 тән 34,0 м га кадәр була).

Иделдә 9 сусаклагыч төзелгән, аларның иң зурысы Куйбышев сусаклагычы, хәзерге вакытта Идел агымлы күлләр системасыннан гыйбарәт.

Мондый зур елга өчен агымның гомуми юнәлеше гадәти түгел – континент читеннән үзәгенә таба юнәлгән. Казанга кадәр Идел географик киңлек юнәлешендә диярлек, ә аннары меридиан юнәлешендә ага.

Тамак өлешендә 500 гә якын кушылдыгы һәм тармагы булган 12 мең кв.км га якын мәйданлы дельта хасил итә.

Идел бассейнының елгалар системасы гомуми озынлыгы 574 мең км булган 151 мең елга һәм инешне үз эченә ала. Елга челтәренең тыгызлыгы 0,42 км/кв.км. Идел бассейны төньяктан көньякка – 1910 км га, көнбатыштан көнчыгышка 1805 км га сузыла.

Идел елгасының үзәне кискен асимметрик: уңъяк битләүләре текә һәм биек, төп токымнардан тора; сулъяк битләүләр сөзәгрәк, анда аллювиаль террасалар киң урын алып тора.

Идел елгасының гидрологик режимын системалы рәвештә күзәтүләр 1876 елдан алып барыла, шул исәптән ТР территориясендә Югары Ослан авылы, шәһәр тибындагы Кама Тамагы посёлогы, Тәтеш шәһәре постларында; 1902 елдан (1923-28 елларда тукталып тора) – Яшел Үзән районының Карамалы Тау авылындагы, шулай ук төрле елларда Кама Тамагы районының Красновидово (1936-56) һәм Олы Тархан районының Долиновка авылындагы (1931-34, 1938-55) постларда.

Иделне 3 өлешкә бүлү кабул ителгән: югарыгы Идел (башыннан Ока елгасы тамагына кадәр), урта Идел (Ока елгасы тамагыннан Жигули тауларына кадәр), түбәнге Идел (Жигули тауларыннан елга тамагына кадәр). Югарыгы Идел дымлы урман зонасыннан үтә, шунлыктан елга буенча түбәнгә таба сулылыкның бик тиз артуы күзәтелә (сусаклагычлар белән агымны ясалма көйләгәнгә кадәр суның уртача еллык чыгымы Тверь шәһәре янында – 182, Ярославльдә – 1110, Түбән Новгородта 2970 куб.м/с тәшкил иткән). Бассейнына ТРның барлык территориясе кергән урта Идел тагын да мул сулырак (ТРның көнбатыш чигендә суның уртача еллык чыгымы 3500 куб.м/с тирәсе).

ТРнда аңа иң зур кушылдык – Кама кушыла. Идел елгасы белән кушылган урында аның уртача еллык чыгымы (4100 куб.м/с) Иделнекенә караганда зуррак. Тарихи традиция белән хисаплашмасак, Идел Кама елгасының кушылдыгы дип исәпләнелер иде.

ТР территориясендә Иделгә Зөя, Казансу һ.б. вак елгалар коя. Урман һәм урман-дала зонасында урнашкан урта Идел һәм, аның кушылдыкларыннан аермалы буларак, түбәнге Идел нигездә дала һәм ярымдала буйлап ага, шунлыктан сулылыгының артуы сизелерлек түгел (уртача еллык чыгымы Самара янында 7720 куб.м/с, Волгоград янында – 8380 куб.м/с).

Иделнең төрле урыннарында кар сулары хисабына туену өлеше 50-65 % (уртача 60 %), грунт суларының – 21-43 % (уртача 30 %), яңгыр суларының 9-15 % ка (уртача 10 %) тигез. Иделнең барлык бассейны өчен су балансының төп еллык элементлары: явым-төшемнәр 660 мм (897 куб.км),

елгалардан гомуми агым 187 мм (254 куб.км), шул исәптән җир өсте агымы 136 мм (185 куб.км), җир асты агымы 51 мм (69 куб.км), гомуми парга әйләнү 453 мм (643 куб.км), шул исәптән транспирация 142 мм (193 куб.км).

Табигый шартларда Иделдә ачык рәвештә язгы су ташу (апрель-июнь) һәм, җәйге, кышкы саегу чоры белән аралашып, җәйге-көзге, нигездә, көзге яңгыр ташкыннары күзәтелгән. Су биеклегенең еллык тирбәнешләр амплитудасы югарыгы Иделдә уртача 4 тән 8 м га кадәр, урта Иделдә ТР чикләрендә уртача 10-11 м, иң күбе 15-17 м (хәзер 5-6 м дан күп түгел), түбәнге Иделдә уртача 3-5 м тәшкил иткән. Суның иң зур чыгымы ташу вакытында Кама елгасы тамагында күзәтелгән һәм 60-67 мең куб.м/с булган. Бу режимга тиңдәш рәвештә агым тизлеге дә үзгәргән.

Суның иң аз вакытында Карамалы Тау авылыннан Тәтеш шәһәренә кадәр булган өлештә агымның уртача тизлеге 0,8 дән 1,2 м/с ка кадәр, ташу вакытында 2-2,5 м/с ка җиткән. Хәзерге вакытта бу өлештә тизлекләр үзгәреше ел дәвамында зур түгел, уртача 0,1-0,2 м/с тәшкил итә.

Ел саен бөтен Идел боз белән каплана. Элегрәк елганың катуы ноябрь ахырында башланган һәм якынча 10 көн дәвам иткән. Сусаклагычлар төзелгәч, боз 3-5 көнгә алданрак күренә башлый, 120-140 көн дәвам иткән боз кату 5-10 көнгә озая. Бозның максималь калынлыгы арта (60-80 см га яки 15-20 % ка кадәр). Куйбышев сусаклагычын төзегәннән соң, суның июльдә күзәтелә торган иң югары температурасы 22 дән 24 °C ка күтәрелә.

Ел саен Идел Каспий диңгезенә 26 млн т га якын йөзмә һәм 45 млн т эрегән матдәләр алып килә (Казан янында агымның каты китерелмәләре тиңдәшле рәвештә 7,5 һәм 15 млн т). Агымны ясалма көйләгәннән соң, төпкә утыру нәтиҗәсендә йөзмә материаллар чыгышы 8 млн т га кадәр кими, эрегән материаллар чыгышы, пычрану аркасында елына 65-70 млн т га кадәр арта. Уртача еллык су болганчыклыгы зур булмый: Карамалы Тау авылы һәм Тәтеш шәһәре янында бары тик 50-100 мг/л, су ташу вакытында 200-500 мг/л га кадәр күтәрелгән. Хәзерге вакытта ул тагын да түбәнрәк: су юып ашалучы ярлар янында уртача 20-50 мг/л дан зур түгел, сусаклагычның үзәк өлешләрендә 5-10 мг/л. ТР чикләрендә суның иң аз вакыттагы уртача минеральләшүе 250 дән 400 мг/л га, ташу вакытында 210 нан 260 мг/л га кадәр җитә (иң зур күрсәткечләр даими рәвештә Иделнең Кама елгасы тамагыннан түбәнрәк өлешендә билгеләнә).

Иделнең үсемлек һәм хайваннар дөньясы бай һәм күп төрле. Үсемлек төрләренең гомуми саны 1360 (аларның 342 се – югары төзелешле), хайваннарның – 2288 (ясалма көйләгәнгә кадәр аларның 74 е балыклар була, сусаклагычлар төзегәннән һәм акклиматизация эшләреннән соң бу сан 88 гә тигез). Аеруча кыйммәтле балык түбәнге Иделдә һәм аның дельтасында үрчи һәм тотыла. XX йөз башында монда 2 млн ц дан артык балык тотылган (мәрсин балыгы гына 270 мең ц). Шул ук вакытта уылдык чәчү миграцияләре вакытында мәрсин, сөләйман, сельдлар Татарстанның барлык эре елгаларына кадәр күтәрелгән. Хәзерге чорда үтеп йөрүче балыкларның төп массасы Волгоград янындагы ГЭС плотиналарында тоткарлана, бик сирәкләре генә Куйбышев сусаклагычының түбәнге бьефына килеп җитәләр. Шул ук вакытта сусаклагычларда (шул исәптән Куйбышев) балыкчылык көтелгәнчә үсеш бирми. Промыселда һәм һәвәскәр балыкчылыкта корбан балык, судак, чабак, чуртан, густера өстенлек итә.

Куйбышев сусаклагычын төзегәннән соң агымның әкренәюе һәм Идел суында биоген матдәләр концентрациясенең артуы аркасында, җәен фитопланктонның күпләп үсүе (суның «чәчәк атуы») күзәтелә. Аннан тыш, тугайлардагы көтүлек, печәнлек, аучылык җирләренең продуктив төп өлеше су астында кала (аеруча ТРда). Абразия һәм аның тарафыннан тизләтелә торган шуышмалар һ.б. сөзәклек күренешләре, яр буйларының су астында калуы – болар барысы да торак пунктларны, транспорт коммуникацияләрен һ.б. саклауда шактый гына чыгымнар таләп итә. ТР территориясендә Иделнең уникаль елгадан агымлы күлгә әйләнүен танырга кирәк. Ландшафтны тулысы белән үзгәрткән үзәндә бөтенләй яңа экосистема формалашкан.

Сусаклагычлар төзелү зур зыян сала торган су басулар (һәлакәтле су басу 1926 елның маенда була) куркынычын бетерә. Суднолар йөрү һәм сал агызу өчен шартлар шактый яхшыра. Сусаклагыч ярлары буенда урнашкан барлык эре шәһәрләрнең хуҗалык-көнкүреш, коммуналь һәм сәнәгый су белән тәэмин ителеше тотрыклы төс ала. Яр буйларын рекреация максатларында куллану мөмкинлеге үсә. Казан, Яшел Үзән һәм шәһәр тибындагы Васильево посёлоклары тирәсендә ял йортлары, санаторийлар, балалар лагерьлары, дачалар һ.б. төзелә.

Ирригация өчен шартлар яхшыра (бигрәк тә су белән тәэмин ителеше аз булган Көнбатыш Кама аръягы районнары өчен). Идел ГЭСларында елына уртача 33 млрд кВт·сәг.кә якын электр энергиясе җитештерелә.

Идел ярлары буенда күп кенә саклаулы территорияләр билгеләнгән, аеруча мөһимнәре: Идел-Кама саклаулыгының Саралан участогы, Лобач тавы, Тәмте кылган даласы, «Дачный» урман массивы («КГУ зоостанциясе»), Тархан имәнлекләре, Печище геологик киселеше һ.б.

Идел елгасы бассейнында 60 млн тирәсе кеше яши. Идел ярларында 9 өлкә үзәге һәм 2 республиканың башкалалары урнашкан. ТР чикләрендә Идел буенда урнашкан шәһәр һ.б. торак пунктларда 1,3 млн нан артык кеше яши (ТР халкының 35 % ка якыны). Идел элек-электән транспорт артериясе буларак билгеле. Иделдә ТРда иң эреләрдән булган Казан-Яшел Үзән сәнәгать төйнәлеше формалашкан, Казан елга порты урнашкан.

Идел ярларында Идел буеның борынгы шәһәрләре төзелгән була (Итил, Болгар, Сарай әл-Мәхрусә, Сарай әл-Җәдид, Үкәк, Казан һ.б.). Хәзәр каганлыгы, Идел буе Болгар дәүләте, Алтын Урда, Казан һәм Әстерхан ханлыклары да Идел буенда урнашкан була.

Идел елгасының матурлыгы, олылыгы, куәте аның ярлары буенда яшәүче барлык халыкларның риваять, легенда, җырларында, рәсем сәнгатендә тасвирлана. Аңа Н.А. Некрасов, И.Е. Репин, И.Е. Левитан, А.М. Горький, Н.Д. Кузнецов, А.С. Ключарёв, Б.И. Урманче, М.Г. Усманов һ.б. дан җырлый.

Музейханә

Бөек дуслык елгалары

Татарстан Милли музеенда «Идел һәм Янцзы — бөек дуслык елгалары» дигән Халыкара күргәзмә эшли башлады. Аны шул исемдәге проект кысаларында Ульяновск шәһәренең Ленин мемориалы һәм Кытай Халык Республикасының Хунань провинциясе музее бергәләп оештырган.

Халыкара күргәзмә Идел һәм Янцзы елгалары буенда яшәгән халыкларның милли һәм тарихи мирасын күзалларга ярдәм итә. Бу…

Следите за самым важным и интересным в Telegram-каналеТатмедиа

К сожалению, реакцию можно поставить не более одного раза
Мы работаем над улучшением нашего сервиса

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Идел latin yazuında])

Идел
Су агымы башы	Валдай калкулыгы[d]
Кушыла:	Каспий диңгезе
Кушылдыгы	Ветлуга, Чулман, Ока, Сура, Бизнә, Унжа[d], Самар, Казансу, Зөя, Керженец, Кострома[d], Которосль[d], Шексна[d], Молога, Кашинка[d], Нерль[d], Медведица[d], Дубна[d], Тверца, Вазуза, Селижаровка[d], Узола[d], Гнилуха, Түбән Старица, Зур Маза, Ветляна, Трестьянка, Параша, Китмар, Сундырка, Черемошня, Драгоча, Нуженка, Везлома, Каржай, Ржавца, Серговка, Улюсть, Урдома, Арда, Шиголость, Хмелёвка, Ватома, Чёрная Маза, Эдома, Лутоша, Воловский овраг, Пыра, Иружа, Кече Юнга, Кубра (Сызранка кушылдыгы), Железница, Березняк, Жужла, Сундырь, Крожечна, Холохольня, Избрижка, Жабня (Угличское (Жабни кушылдыгы), Хальзовка, Зур Чуел[d], Идел-Тын каналы, Сумка, Тьма (елга), Олы Какшан, Кудьма[d], Большой Караман[d], Чапаевка[d], Мера[d], Нёмда[d], Пионерка (Идел кушылдыгы), Алферовка, Бойня (Идел кушылдыгы), Зур Дубенка, Большая Коша[d], Большая Лоча[d], Великая[d], Волнушка[d], Воложка[d], Дорогуча[d], Дунка[d], Держа (Идел кушылдыгы), Ельшанка[d], Жукопа[d], Инга[d], Итомля, Ить[d], Карановская[d], Кокша, Колокша[d], Корма (Рыбинское (Волжский русловой уч кушылдыгы), Коча, Кудь[d], Кече Мечет, Левинка, Линда[d], Кече Дубенка, Кече Итомля, Малая Колокша[d], Малая Коша[d], Межурка[d], Млинга, Нора[d], Нюжма (елга), Нюжма (Идел кушылдыгы), Орча, Орша[d], Песочня, Почайна[d], Ракитня, Рахма[d], Серебрянка[d], Сишка, Солодомня, Старчонка[d], Сумка[d], Сундовик[d], Сухая Мечётка[d], Халынка (Идел кушылдыгы), Чебоксарка[d], Черёмуха[d], Шохонка[d], Юнга[d], Юхоть[d], Терса[d], Тудовка[d], Тьмака, Урень (елга), Фоминский (ручей)[d], Иванишки, Кече Иргиз, Үтәк (Идел кушылдыгы), Сачонка[d], Кутум[d], Леменка[d], Ички-Барча[d], Енотаевка[d], 2нче Гуселка, Ревяка (протока)[d], Жидогость[d], Берёзовка[d] һәм Камызяк[d]
Су җыю бассейны	Идел бассейны[d]
Объектның бассейны илләре	Россия
Су чыгымы	8060 м³/с
Бассейн мәйданы	1 360 000 км²[1]
Дөнья кисәге	Европа
Дәүләт	Россия[2]
Административ-территориаль берәмлек	Тверь өлкәсе, Мәскәү өлкәсе, Ярыслау өлкәсе, Кострома өлкәсе, Иванау өлкәсе, Түбән Новгород өлкәсе, Мари Иле, Чуашстан, Татарстан, Сембер өлкәсе, Самар өлкәсе, Сарытау өлкәсе, Волгоград өлкәсе, Әстерхан өлкәсе һәм Калмыкия
Озынлык	3530 километр[1]
Бассейн категориясе	Төркем:Идел бассейны[d]
Идел Викиҗыентыкта

һәм

Идел, Итил яки Әтил елгасы (борынгы исеме Ра йəки Рау; Урта гасырларда: Итил; мукш. Равa, эрз. Рав, чирм. Юл, таулы чирм. Йыл, чуаш. Атӑл, рус. Волга, каз. Yedil, Еділ, баш. Иҙел.) Россиянең Аурупа өлешендə иң зур елга.

Озынлыгы 3530 км (Татарстан чиклəрендə – 180 км), бассейнының мəйданы 1360 мең км² (Татарстан чиклəрендə — 30 км²).

Кыскача сыйфатлама[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Валдай калкулыгында башлана, Казанга кадəр географик киңлектə, аннары меридиональ юнəлешкə күчеп ага, Каспий диңгезенə коя. Татарстан территориясендә Иделнең урта агымы, аңа Кама, Зөя, Казансу һəм башка елгалар коя.

Иделдә гидроэлектростанция каскадлары һəм сусаклагычлар корылу сəбəпле, суның агыш режимы нык үзгəрə. Казан янында уртача еллык су чыгымы 3510 м³/с, Зывыздан түбəндəрəк 6900 м³/с чамасы. Су ɵсте тигезлегенең уртача еллык тирбəлешлəре 6 м га кадəр җитə. Казан янында Иделгә 8 млн. т каты, 15 млн т’ сыек матдəлəр агып тɵшə. Суы гидрокарбонатлы, сульфатлы-кальцийлы, суның иң аз вакыттагы минеральлəшүе 250-750 мг/л.

Кораблар йɵрешле.

Идел — дөнья океанына кушылмаган елгалардан иң зурысы. Идел бассейнының елга системасы үзенә 151 мең су агымын кертә, һәм аның 200 чамасы кушылдыгы бар.

Этимология[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Безнең дәврнең кадим язарлары Иделне Ра дип атап йөрткәннәр(лат. Rha).Бу атама Иран телләреннән килеп чыкты.

Урта гасырларда Итил яки Әтил исеме белән танылган (тат. Идел, Идель, каз. Еділ, Едиль, чуаш. Атăл, баш. Иҙел). Борынгы төрки «Этил/Эртил» сүзеннән килеп чыккан. Беренел мәгънәсе һәм тамыры ачык түгел. Ихтимал Иртеш гидронимы белән бердәйдер.^[3]

«Волга» аталышы праславян Vьlga сүзеннән килгәндер дип барыла, шулай ук Болгар елга = Болга сүз тезмәсеннән килеп чыккан дип фаразы бар.

Әтил суы ака торур,

Кыйа төби кака торур,

Балык тәлим бака торур,

Күлең тәкый күшәрүр (Халык җыры)

Идел — Россиянең үзәк су артериясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Идел түбәндәге Россия субъектлары аша ага: Тверь өлкәсе, Мәскәү өлкәсе, Ярославль өлкәсе, Кострома өлкәсе, Иваново өлкәсе, Түбән Новгород өлкәсе, Чуашстан, Мари Ил, Татарстан, Сембер өлкәсе, Самар өлкәсе, Сарытау өлкәсе, Волгоград өлкәсе, Әстерхан өлкәсе, Калмыкия.

Идел бассейнында өлешчә яки тулысынча Әстерхан, Волгоград, Сарытау, Самар, Сембер, Түбән Новгород, Ярославль, Иваново, Кострома, Мәскәү, Смоленск, Тверь, Владимир, Калуга, Орөл, Рязань, Вологда, Киров, Пенза, Тамбов, Тула өлкәләре, Пермь крае, Удмуртия, Мари Ил, Мордовия, Чуашстан, Татарстан, Башкортстан, Калмыкия, Коми Җөмһүрияте, Мәскәү һәм Казакъстанның Атырау өлкәсе урнашалар.

Идел Балтыйк диңгезе белән Идел-Балтыйк су юлы, Югары Волочёк һәм Тихвин системалары аша тоташкан; Ак диңгез белән Северодвинск системасы һәм Ак диңгез-Балтыйк каналы аша тоташкан; Азак һәм Кара диңгезләре белән Идел-Тын каналы аша тоташкан.

Югары Идел бассейнында эре урман массивлары, Урта һәм өлешчә Түбән Идел буендагы мәйданнарны техник культураларның һәм бөртеклеләр чәчүлекләре биләп торалар. Бахчачылык һәм бакчачылык киң таралган.

Идел-Урал районында — эре нефть һәм газ чыганаклары, Саликам тирәсендә — калий тозлары ятмалары бар. Түбән Иделдә (Баскынчак, Эльтон күлләрендә) — аш тозы табыла.

Галерея[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

• 

  Идел, Татарстан

• 

• 

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Моны да карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]