Обновлено: 09.01.2023
Вы можете добавить книгу в избранное после того, как авторизуетесь на портале. Если у вас еще нет учетной записи, то зарегистрируйтесь.
Ссылка скопирована в буфер обмена
Вы запросили доступ к охраняемому произведению.
Это издание охраняется авторским правом. Доступ к нему может быть предоставлен в помещении библиотек — участников НЭБ, имеющих электронный читальный зал НЭБ (ЭЧЗ).
Если вы являетесь правообладателем этого документа, сообщите нам об этом. Заполните форму.
Урокан г1ирс: Яздархочун сурт, роман, конспект.
Ц1ахь елларг хаттар.
Урокана оьшу г1ирс кечбар.
Урокан керла керла коьчал йовзийтар.
Урокан жам1 дар.
Ц1ахь бан болх балар.
Урокан хаттарш т1едахкар:
— Керла коьчал йовзийтар
Романан дакъош комментареш еш дешар.
Урокан жам1 дар.
Ц1ахь бан болх балар.
Проверила зам. диретора по УВР______________ Салманиева Я.Н. 06.02.2013.г
Марьям Исаева прошла долгий жизненный и творческий путь. Она родилась 20 декабря 1898 г. в Одессе, где ее отец Султан Исаев – уроженец старинного чеченского села Алхан-Юрт – учился в университете. Он был женат на француженке, ставшей матерью Марьям.
Девочка начала обучение во второй Одесской гимназии, а закончила в Грозненской женской гимназии, когда отец вернулся работать в Чечню с дипломом народного учителя. После окончания гимназии Марьям Исаева пошла по стопам отца и стала учительницей. В 1920 г. она возглавляла отдел дошкольного воспитания Чеченского областного отдела народного образования, а затем стала и заведующей отделом народного образования, который ведал определением сирот и детей красных партизан в детские дома, а также их воспитанием. С 1924 по 1929 г. М.Исаева работала в женском отделе Северо-Кавказского крайкома ВКП(б) в Ростове-на-Дону. В это же время она окончила филологический факультет Ростовского государственного университета. Затем она вернулась в Чечню и полностью отдалась просветительской деятельности: организовывала для женщин курсы по ликвидации безграмотности и сама же преподавала в некоторых из них. С 1937 по 1944 г., до самой депортации в Казахстан, Марьям была директором республиканского краеведческого музея.
Умерла Марьям Исаева в 1977 г. До конца лет она продолжала служить литературе, делу просвещения родного народа.
Произведения М. С. Исаевой
на чеченском языке
на русском языке
Зелимхан. Стихотворение. — В сб.: Поэты Чечено-Ингушетии. Грозный, Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1939.
Гамар. Поэма. — В сб.: Чечено-ингушская лирика. Грозный, Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1941.
Литература о творчестве М. С. Исаевой
ЧЕЧНЯ. Женщина в чеченском обществе традиционно ассоциируется с домом, уютом, теплом домашнего очага. Но были в народе и такие женщины, которые брали на свои хрупкие плечи, на первый взгляд, непосильную ношу, и известны из истории, как героини. О национальных героинях чеченского народа и об их подвигах ИА «Грозный-информ» рассказала Заслуженная журналистка Чеченской Республики Аза Газиева.
— Конечно, история сохранила имена не всех выдающихся личностей — представителей чеченского народа, но тем не менее многих мы знаем. Наряду с мужчинами героические поступки совершали и женщины. Кого из чеченских героинь вы можете назвать?
— Мне очень больно говорить об этом, но имена не всех чеченских героинь, к сожалению, нам известны. Прежде всего, мне бы хотелось рассказать о Тоите. Это дочь известного богослова Гази-Хаджи Зандакского, который в 1860 году возглавил восстание чеченцев за свободу. Но вскоре он отошел от ратных дел и уехал в Саудовскую Аравию, где встретил смерть в 1867 году. Но в 1877 году поднял восстание его племянник Альбек-Хаджи. О нем написано в романе Абузара Айдамирова «Молния в горах». В отряде Альбека-Хаджи воевала девушка Тоита, дочь Гази-Хаджи Зандакского. Она носила мужскую одежду, и никто кроме двоюродного брата Альбека-Хаджи не знал о том, что она девушка. Ей несколько раз делали замечание из-за того, что она сторонилась компании мужчин, уходила во время трапезы и отдыха. И только после ее смерти на поле брани Альбек-Хаджи поднял труп девушки и рассказал, что это его двоюродная сестра Тоита. Но самое интересное то, что могила Тоиты Зандакской сохранилась. Она находится в селе Симсири Ножай-юртовского района. Люди очень бережно ухаживают за этой могилой и называют ее Тои барз.
Мы много говорим о Таймасхе Гехинской, которая на протяжении 10 лет была командиром отряда в войске наиба Шамиля Махмин Акберда. Но в этом войске Таймасха была не единственной женщиной. Долгие годы командиром одного из отрядов была и Ханипат Гойтинская.
Также, конечно, вспоминаются имена Дадин Айбики, Амаран Зази, Айдин Жансики и многих, многих других, которые предпочли позорному плену смерть в волнах Терека. Они — достойные дочери Дади-юрта!
— Поскольку вы рассказали о горянках, которые осознанно шли сражаться на поле битвы, хочется спросить: каким было отношение к ним? Война, по утверждению многих, не место для женщин.
— Да, все верно. Если бы стало известно, что они женщины, их просто не пустили бы на поле битвы.
— Кого мы знаем из национальных героинь – участниц Великой отечественной войны?
— Давайте начнем с Азы Агнаевой. Она была лейтенантом медицинской службы, начальником зубоврачебного кабинета 5-й воздушной Армии. С первых дней войны Аза была на передовой, в начале на Юго-западном фронте, а затем и на втором украинском.
Затем, обязательно надо упомянуть о наших знаменитых зенитчицах Совдат Тепсаевой и Лизе Муцаевой. Они начинали в женском батальоне 1-го беларусского фронта, а затем воевали на украинском фронте.
В медсанбате служила Нина Тутаева главврачом санитарного поезда Грозный-Кропоткино была Есимат Мазаева.
Особо хочется остановиться на судьбе Асет Тутаевой. Она была аспиранткой Ленинградского медицинского института. Имела бронь, но добровольно ушла на фронт. Работала главным врачом военного госпиталя. Имела звание майора медицинской службы. Мы все знаем, что Украина от немецко-фашистских захватчиков была освобождена 28 октября 1944 года. А Асет Тутаева погибла 29 октября 1944 года на Тернопольшине. Госпиталь, в котором в последние дни работала Асет находился в селении Колодино Вишневецкого района Тернопольской области Украины. Линия фронта в 1944 году уверенно продвигалась вперед. И госпиталь должен был следовать дальше на запад. Оборудование, кровати и постельные принадлежности главврач отправила на поезде. А сама решила добраться до места назначения на машине. Но по дороге на них напали бандиты, затаившиеся в лесах после ухода немцев. Они долго и старательно избивали советского врача, хрупкую женщину, а затем и расстреляли. Асет Тутаева похоронена там же, в селении Колодино на Тернопольщине. Местные жители бережно ухаживают за ее могилой.
— Расскажите о выдающихся женщинах – деятелях культуры и образования.
— Рассказывая о чеченских женщинах, оставивших яркий след в истории, культуре и литературе своего народа нельзя не упомянуть Марьям Исаеву, в девичестве Хакишева. Она была дочерью одного из первых чеченских просветителей-Султана Хакишева, который в 1913 году в селении Лаха-Невре открыл первую школу для чеченских детей. С первых дней создания школы Марьям там преподавала. Она писала стихи, занималась переводами. Но главное — Марьям первой из чеченских писателей доступным языком написала о репрессиях. Стоит отметить, что мать Марьям была француженкой и муж ее не был чеченцем, но когда начались репрессии, она сказала своей дочери, единственному своему ребенку, что уезжает вместе со своим народом и убедительно просит, чтобы дочь всем рассказывала, что эта земля чеченская.
Также к чеченским писателям, оставившим след в истории и литературе чеченского народа относятся Селима и Бата Курумовы, Балкан Анзорова и другие.
Также нельзя не рассказать о первом кандидате филологических наук среди чеченок Марьям Чентиевой. Все эти женщины оставили прекрасное наследие, но судьбы их трагичны. Их объявляли врагами народа, держали под арестом, пытали, расстреливали.
Но у нас были не только писательницы. Во многих странах мира взыскательный зритель рукоплескал чарующему голосу Марьям Айдамировой. Во всех уголках Советского Союза бороздила небо первая летчица-чеченка Ляля Насуханова. В четырнадцати странах мира переиздавались стихи прославленной чеченской поэтессы Раисы Ахматовой.
— Как в чеченской литературе переданы образы национальных героинь? Есть произведения, в которых повествуется непосредственно о них, подобные роману «Зелимхан», в котором рассказана история абрека?
— У Лечи Яхъяева есть роман о Таймасхе Гехинской и поэма об Асет Тутаевой. Но в основном в произведениях даются собирательные образы.
В романе Марьям Исаевой «Ирсан орам» создан образ девушки Васы, который, я полагаю, можно считать символом чеченского народа. Она умна, трудолюбива и на ее долю выпадает очень много тягот.
В чеченских илли есть один очень известный образ — «ворх1 вешин йиша» (сестра семерых братьев). В некоторых илли образ передается как по-настоящему героический, при этом имя девушки не называется. Как вы полагаете, у образа есть прототип?
Конечно, это сестра Мади Джаммерза.
— Героизм чеченок в военные годы проявлялся по-разному: одни воевали наравне с мужчинами, другие — лечили раненых, третьи — на своих хрупких плечах поднимали детей. Но ведь и сегодня в чеченском обществе есть женщины с героическим духом. В чем проявляется их героизм?
— Я считаю, что если женщина, чеченка, имея семью, выходит на работу, достигает успехов, при этом делает все необходимое для своих близких — это уже подвиг.
— О семьях национальных героинь чеченского народа известно не так много. Были ли у них потомки?
— У Селимы Курумовой есть дочь в Бельгии. Но у них у всех, я бы сказала, очень трагические судьбы. У Раисы Ахматовой сын умер. У Марьям Исаевой была дочь, у дочери — один сын, который тоже умер в молодости. Марьям Чентиева расстрелена во дворе своего дома в январе 2000 года, перед ней расстреляли ее дочь Зою.
— Как вы понимаете слово героизм?
— Я согласна с мнением чешского журналиста Юлиуса Фучика, который сказал, что герой – это тот человек, который в решающую минуту делает то, что необходимо его родине. Именно так и поступали достойнейшие дочери чеченского народа: и те, о которых нам известно, и те, чьи имена не дошли до наших дней.
Читайте также:
- Сочинение на тему лаванда
- Туугъан джерим алтын бешигим сочинение
- Сочинение на тему я мама сегодня завтра и всегда
- Сочинение лэжьыгъэм уегъэлъап1э щхьэхынагъэм уегъэпуд
- Сочинение на тему школьный концерт
Арсанукаев Iабдулла
Исаева Марьям ХХ бIешарахь нохчийн исбаьхьаллин литературехь, культурехь кхиамца болх биначарах ю. ДIадаханчу бIешеран хьалхарчу эхехь цо доккха гIуллакх дина къома юкъа йоза-дешар даржорехь, исбаьхьаллин культура кхиорехь. ХХ бIешеран 60-чу шерашкахь араевлла Исаева Марьяман «Ирсан орам», «Ирс кхоллархой» романаш хIетахьлерчу вайнехан литературехь дикачарах яра. Нохчийн литературехь прозин жанр кхиарехь мехала хилла уьш.
Исаева Марьям йина 1898 шеран 20 декабрехь Одессехь халкъан хьехархочун Хакишев Солтин доьзалехь. Iалхан-Юьртара вара Хакишев Солта. КIорггера дешна а волуш, шуьйра кхетам болу Хакишев Солта, ма-дарра аьлча, халкъан серлонча вара. «Хакишев Солтас шен хенахь шуьйра яржош хилла вайн халкъана юкъахь прогрессивни дог-ойла», – яздора нохчийн гоьваьлла яздархо, литературин критик волчу Сулаев Мохьмада. ХХ бIешо долалучу муьрехь Хакишев Солтас Лаха-Неврехь школа схьайиллина, цу хенахь керла йолу дешаран кепаш юкъа а ялош. Цул тIаьхьарчу хенахь дешаран учрежденешкахь, пачхьалкхан органашкахь тайп-тайпана белхаш бина цо, амма цкъа а хьехархочун дарж ца дитина. Хакишев Солтин дахар, цо къоман дешар кхиорехь кхочушдинарг, Нохчийчоьнан юкъараллин дахарехь дакъалацар, шайн хьокъехь кхоччуш талламаш а бина, тIекхуьчу тIехьенна довзийта дезаш дара. Шен хааршца, хуьнаршца, къинхьегаман тIера хиларца шех масал эца хьакъ долуш стаг хилла Хакишев Солта.
Юьхьанцара дешар Исаева Марьямана цIахь, шен доьзалехь Iамийна. ЙоьIан да Хакишев Солта, вай ма-аллара, лаккхара дешар дешна вара, нана француженка а дешна хилла. Цара цIахь кхачам боллуш юьхьанцарчу дешаран хаарш луш хила шайн берашна. Марьям кхидIа деша яхийтина Одесса гIалин 2-чу гимнази. Одессера Хакишев Солтин доьзал Нохчийчу цIабирзича, Соьлжа-ГIаларчу гимназин 5-чу классе деша дIаэцна йоI, иза чекхъяьккхина цо. Гимназера яьлча, хьехархойн курсаш а чекхъяьхна. Цул тIаьхьа шен да Хакишев Солта директор волчу Лаха-Неврерчу школехь оьрсийн меттан, литератратурин хьехархочун болх бина цо. Оцу школехь Исаева Марьяман дешархошна юкъахь хилла тIаьхьа сийлахь Iилманча хинволу Авторханов Iабдурахьман а, къоман гоьваьлла яздархо хинволу Айсханов Шамсудди а. Авторханов Iабдурахьмана шен «Мемуараш» тIехь хьахийна Исаева Марьям. Оьзда гIиллакхаш долуш, тамехь, цIенчу куьцехь стаг яра шайн хьехархо, шаьш массо а иза дага а йоьхна дара бохуш, яздина Авторханов Iабдурахьмана Исаева Марьямах лаьцна: «…молодая учительница была необыкновенной красоты, типа лермонтовских черкешенок, в которую мы все, конечно, тайно были влюблены, …писала стихи. По-женски нежные и безмятежные стихи ее до нас, мятежников, совсем не доходили». Исаева Марьман кхолларалла стихашца дIайолаелла. Цуьнан дуьххьарлера стихотворенеш газетийн, журналийн агIонаш тIехь арайийлина.
Школехь хьехархочун балхахь дукха ца йитина Исаева Марьям, иза1920 шарахь Соьлжа-ГIала дIа а йигна, Нохчийчоьнан халкъан дешаран отделан дошкольни декъан куьйгалхо хIоттийна. Кхузахь балхахь йолуш цо алссам язйина берашна лерина йолу произведенеш: туьйранаш , стихотворенеш, эшарш, тIаьхьо повесташ, дийцарш, пьесаш. Уьш цу хенахь Iаламат чIогIа оьшуш а, бераш кхетош-кхиорехь мехала а хилла.
Исаева Марьяма шена тIедиллина гIуллакх леррина, даггара кхочушдеш хилла. Дукха хан ялале кхин а жоьпалле болчу балха яхийтина иза. Граждански тIом болчу хенахь байлахь дисначу берийн Iуналла деш, уьш берийн цIеношка дIанисдаран гIуллакхаш вовшахтухучу, царна оьшуш болу дешаран а, хьехаран а гIирсаш кечбар кхочушдечу дешаран отделан куьйгалхо хIоттийна Исаева Марьям. Доккха гIуллакх дина цо боберийн тергоярехь, царна дешаран, Iер-дахаран хьелаш кхолларан белхаш вовшахтухуш.
1924-чу шарахь Исаева Марьям Ростов гIала ВКП(б) Къилба-Седан Кавказан крайкоевой комитетан зударийн отделан куьйгалхочун балха дIаюьгу. Оцу хенахь Iедало чIогIа терго еш хилла зударшна юкъахь дIабахьа безачу белхан. Исаева Марьям Нохчийчохь евзина ца Iаш, арахьа а евзаш хилла шен белхан хьуьнаршца, хааршца, даим белхан гIуллакхашна чу садидиллина хиларца. Цундела ерриг Къилба-Седан Кавказехь и болх вовшахтохарца доьзна долу жоьпаллин дарж тIедиллина Исаева Марьямна. Цигахь болх барца цхьаьна Ростоверчу пачхьалкхан университетан филологин факультетехь а доьшу цо, иза кхиамца чекх а йоккху. Къоначу яздархочун юкъара хаарш садаларехь а, исбаьхьаллин корматалла кхиарехь а мехала хилла и хан.
1930-гIа шераш дуьйлалучу муьрехь Исаева Марьям юха а Нохчийчу балха схьаялайо. Халкъан дешаран, культура кхиоран тайп-тайпанчу учрежденешкахь куьйгалхочун белхаш бо цо. Ша муьлххачу балхахь хилча а исбаьхьаллин литературехь хаддаза къахьоьгуш яра иза. Юьхьанца коьрта долчунна поэтически жанрашкахь яздора цо. Зорбанехь араевлира Исаева Марьяман яккхий поэтически произведенеш, царах яра «Вайн дуьхьа эгнарш», «Лайла», «ГIамаран Iин» цIерш йолу поэмаш. Оцу произведенийн чулацамехь адамийн чолхе кхолламаш бу, историн халчу муьрехь а адамаш доьналлех ца духуш хиларан ойлайо авторо.
1931 шарахь Ростовхь арадолучу «На подъеме» журнал тIехь зорбатуйьхира «На путях становления национальной литературы Чечни» цIе йолу Авторханов Iабдурахьмана йоккха статья. Цу тIехь автора нохчийн къоман исбаьхьаллин литература кхиаран хьелаш довзуьйту, автора и кхочушдо шуьйрачу материала тIехь. Цо нохчийн яздархойн дуккха а цIерш йоху, церан произведенеш йовзуйьту: Бадуев СаьIидан, Дудаев Iабдин, З. Межидован, М.Яндаровн, И.Эльдархановн, Нажаев Ахьмадан, Айсханов Шамсуддинанан, Сальмурзаев Мохьмадан Мамакаев Мохьмадан, кхиболчийн а. Исаева Марьяман кхолларалла а хьахайо Авторханов Iабдурахьмана. Къона поэтесса нохчийн литературехь шен билггал йолу меттиг дIалоцур йолуш хиларх тешна ву иза. Цуьнан поэтически произведенеш «Зелимхан», «ГIамаран Iин, «Вайн дуьхьа эгнарш», «Лайла» шуьйра евзаш хилла хIетахьлерчу нохчийн литературехь, уьш хрестоматеш тIехь, дешаран книгаш тIехь зорбатухуш а арайийлина. Халкъан барта кхоллараллех пайдаоьцуш язйина ю «ГIамар Iин» цIе йолу поэма. Нохчийн шира легенда ю поэмин буха йиллинарг. Исаева Марьяма къоман легендин чулацамна тIе а тийжаш керла произведени, исбаьхьаллин литературин произведени язйина. Поэмин боккха кхиам хилла ша язйинчу хенахь а, цул дуккха а тIаьхьа а. Вайн заманахь композиторан Бексултанов Iумара симфонически поэма язйина Исаева Марьяман «ГIамар Iин» поэми тIехь.
Исаева Марьяма школашна дешаран книгаш а кечйина. Цо дакъалоцуш арахецна 1933 шарахь хьалхарчу даржа нохчийн школашна программаш. Нохчийчоьнан школашкахь 30-40 шерашкахь шех кхиамца пайдаоьцуш хилла цо хIоттийна литературин хрестомати а кхийолу дешаран книгаш а. Оцу дешаран книгаш кхиболчу яздархойн произведенешца цхьаьна цуьнан шенаш а хила.
Исаева Марьям евзаш хилла дика гочдархо санна а. Цо нохчийн матте яьхна оьрсийн литературин классикийн А.С. Пушкинан, М.Ю. Лермонтовн, И.А. Крыловн, Н.А.Некрасовн, А.П.Чеховн, С.Я.Маршакан, украинин литературин классикан Т.Г.Шевченкон произведенеш. Исаева Марьяма гочйина ерриге произведенеш, дешаран книгаш тIехь зорба а тоьхна, нохчийн маттахь школашкахь Iамош хилла.
1937 шарахь Нохч-ГIалгIайн республикин краеведенин музейн директор хIоттайо Исаева Марьям. Дуккха а шерашкахь болх бина цо музейхь. Къоман истори хьокъехь, Нохч-ГIалгIайчоьнан краеведених лаьцна алссам материалашца тIеюьзна музей, вовшахтоьхна музейхь Iилманан-талламан белхаш кхочушбар. Сийлахь-боккха Даймехкан тIом вайн Республикин дозанашна юххе гIоьртина, мелла а кхерам тIехIоьттича, музейн мехала материалаш Iалашъяран болх вовшахтоьхна цо. 1944 шеран 23 февраль тIекхаччалц республикин краеведенин музейн куьйгаллехь лаьттина иза.
Нохчийн къам махках даьккхинчу хенахь берийн бошмашкахь а, школехь хьехархочун а белхаш бина Исаева Марьяма. Казахстанехь Джамбульски областехь Iийна иза. Цигахь ша теш хиллачу дахаран хьолех лаьцна, белхалойн хьаналчу къинхьегаман хьокъехь тIаьхьа яздийра ду цо шен «Ирсан орам», «Ирс кхоллархой» романашкахь. Оцу муьрехь цигара дахар кIорггера тергалдеш, адамийн амалех кхиа гIерташ хилла яздархо. ХIара Iаш йолчу Чолак-Тау поселкана гена йоццуш фосфоритан маьIданаш йохучу меттехь Iилманчех, инженерех, белхалойх лаьтташ йолу йоккха белхан коллектив хилла. Церан гIиллакхаш, юкъаметтигаш, белхан хьелаш тергалдина яздархочо, хIетахь царах лаьцна цхьацца хIумнаш дIаяздеш, ша язъян дагалаьцначу произведенешна кечам бина цо. И материалаш цунна пайдехьа хилла, 1957 шарахь Казастанера цIайирзинчул тIаьхьа, яккхийчу жанрашкахь йолу произведенеш язъян йолаелча. Цо леррина, кхидолу гIуллакхаш а дитина, хаддаза болх бо исбаьхьаллин литературехь. Эпически жанрехь йолчу яккхийчу произведенеш тIехь болх беш яра иза. Цо дагалаьцнера кхаа романах лаьтташ йолу трилоги язъян. Оцу романех хьалхарниг араелира 1964 шарахь. «Ирсан орам» цIе йолу роман яра иза. ШолгIаниг «Ирс кхоллархой» араелира 1969 шарахь.
«Ирсан орам» романан чулацамехь ду нохчийн къам, махках а даьккхина, Казахстанехь хиллачу хенахьлера гIуллакхаш. 60-чу шеракахьлерчу нохчийн литературин тематика шорйина Исаева Марьяман «Ирсан орам», «Ирc кхоллархой» романаша. Сийлахь-боккха Даймехкан тIом болчу хенахь даймехкан хьал а, ницкъ а алсамдаккхарехьа йолчу Iалашоно цхьабартбеш вовшахтоьхнану тайп-тайпанчу къаьмнех долчу адамех лаьттачу къинхьегаман коллективо тылехь хIайттараллица болх бар гайтина «Ирсан opам» цIе йолчу романа тIехь. Белхалошна юккъехь долчу интернациональни доттагIалло коллективан белхан хьуьнарш алсамдохуш хилар къеггина билгалдаьккхина автора. Исбаьхьаллин кепехь дуьззина васташ кхоьллина оцу коллекктиван куьйгалхочун Акаев Русланан а, парторг йолчу Анна Васильевнин а. Оцу халчу хенахь Даймахкана чIогIa оьшуш йолу фосфориташ йохуш болх беш долу адмаш говза вовшахтоха хууш, цаьрца дика кхетош-кхиоран болх дIахьош болу куьйгалхой бу уьш.
Дуккха а персонажаш ю М. Исаеван романа тIехь: аптекан заведующи Клавдия Ивановна, Iилманчаш Яковлев а, Гладков а, хехо Егор Акимович а, къена партизан Божей а, комсомольцаш а, кегийрхой а – Амангельды, Тамара, Шура, Мухтар, дуккха а кхиберш а. Царах xIop а дахарехь ма-хиллара шен амалш, шен лаамаш, ойланаш йолуш гайтина автора.
Йоккхачу дегайовхонца кхоьллина Вассин васт. KIoрггеpa патриотизм йолуш, шен Даймахкана а, халкъана а хьанал стаг ю Baсca. Цо шена хьалха хIоттийна Iалашо халкъана пайдехьа хилар ю. Даймехкан тIамехь а, цул тIаьхьа тылехь болх беш а хаддаза шен Iалашонна тIегIерташ ю иза. Вассин вастаца мелла яздархочун биографица догIуш долу хIумнаш а ду.
Нохчийн исбаьхьаллин литературехь Исаева Марьяма дуьххьара кхоьллина Iилманчин васт. Исбаьхьаллин ницкъах дуьззина ду романехь гайтинчу Iилманчийн Яковлевн, Гладковн васташ. Церан доьналла, лехамаш, шайн Iалашонаш кхочушъя хаар, адамашца йолу юкъаметтигаш даггара лелаяр гайтина яздархочо. Исбаьхьа, авторан дегайохонца кхоьллина роман тIехь аптекан заведующин Клавдия Иввановнин васт а.
Романа тIехь айбина йолу дуккха а проблемаш къастор автора кхочушдо билггалйолчу сюжетни зIенашца а, говза хIоттийначу композицигахула а. Романан мотт цIена бу, говза бу. Чолхенаш яц, цкъацкъа нохчийн яздархойн произведенешкахь хуьлуш йолу ца оьшу диалектизмаш яц. Роман атта ешалуш ю, цу тIера хиламаш дагах хьакхалуш бу. Нохчийн литературехь шуьйра евзаш ю иза а, цул тIаьхьа зорбанехь араяьлла «Ирс кхоллархой» роман а. Трилоги язъян Iалашо хилла яздархочун. «Ирсан орам», «Ирс кхоллархой» романаш трилогин хьалхара ши книга ларалуш ю. Трилогин кхоалгIачу книги тIехь болх беш хилл яздархо, амма иза чекхъяккха ца кхиъна автор.
Исаева Маръям кхелхина 1977 шеран 17 октябрехь Соьлжа-ГIалахь. Цуьнан кхолларалла, цуьнан книгаш шайн мехалла лахъелла яц, уьш хIинца а, дезткъа шо хьалха санна, республикехь кечъечу дешаран книгаш тIехь, хрестоматеш тIехь зорбатухуш ю.
ИСАЕВА МАРЬЯМАН ПРОИЗВЕДЕНЕШ
НОХЧИЙН МАТТАХЬ
Сох большевик муха хилира. Дийцар. «Советан Нохчийчоь», №1, 1932.
Революционерийн илли. Стихаш // Кхиам. 1934. №1. А. 83 – 84.
Пионер. Стихаш // Ленинан некъ. 1935. 6 сент.
Зударийн дакъа. Стихаш // Ленинан некъ. 1936. 8 март.
Вайн дуьхьа къийсам латтийнарш. Баллада // Орга. 1962. №. 3. А. 58 – 66.
Ирс кхоллархой. Романан дакъа // Ленинан некъ. 1963. 10 февр.
Ирсан орам. Роман. Грозный, 1964.
Ирс кхоллархой. Роман. Грозный, 1969.
ОЬРСИЙН МАТТАХЬ
Зелимхан.Стихотворение // Поэты Чечено-Ингушетии. Грозный, 1939.
Гамар. Поэма // Чечено-ингушская лирика. Грозный, 1941.
Зелимхан Харачойский! Привет тебе, славный джигит!
// Вести Республики. 2013. 15 июня. (Под стихотворением стоит дата 1934 г.)
www.ChechnyaTODAY.com
При копировании материалов ссылка на сайт обязательна
Урокан ц1е: «Ирсан орам» романан дакъош а доьшуш, текст т1ехь болх бар..
Урокан 1алашо: «Ирсан орам» — роман кхолларан истории йовзийтар. Сийлахь боккха Даймехкан т1еман хенахь къинхьегаман коллективо тылехь бен болх гайтаран башхаллаш.
Урокан г1ирс: Яздархочун сурт, роман, конспект.
Урок д1аяхьар:
Вовшех дагадовлар.
Ц1ахь елларг хаттар.
Урокана оьшу г1ирс кечбар.
Журнал кхочушдар.
Урокан керла керла коьчал йовзийтар.
Урокан жам1 дар.
Ц1ахь бан болх балар.
Урокан хаттарш т1едахкар:
-«Ирсан орам» -роман кхолларан истории йовзийтар кхолларан истории йовзийтар -«Г1амар»-поэма хьенах лаьцна ю, мила ю цу т1ехь йуьйцург?
«Ирсан орам» -роман хьенах лаьцна ю?
— Керла коьчал йовзийтар
«Ирсан орам» — роман кхолларан истори: Ша ца кхоош къахьоьгуш а, оьрсийн литературан диках йолчу произведенех 1емаш д1аихначу шераша кхиийра цуьнан кхоллараллин коьрта амал: ядархо даимана сема яра Даймахканний, халкъанний хьалхахуьттучу декхаршна. Даймехкан т1ом болчу хенахь иза Джамбулски областан Чалан-Тау поселкехь ехаш яра. Цигахь цунна гора вайн мехкан шайн-шайначу къоман векалшца, цхьабартболуш, доттаг1аллица республикан хьуьнарш. Кхузахь йолало иза дукхапланови йолчу романа т1ехь болх бан. Ткъа шаре д1акхочуш болх бира цо гинарг, лайнарг исбаьхьаллин хорме дерзош. 1964 шарахь араелира цуьнан романан хьалхара книга – «Ирсан орам» романехь болчу къинхьегамхой. Кхолламаш, идейни т1етовжамаш романехь говзаллица нохчочун Акаев Русланан, цуьнан оьрсийн зудчун Вассин кхолламца боьзна бу. Вассин да- Грозный-г1алин промыслин белхалочо Советан 1едал доккхуш д1аделла шен дахар. Изий, Русланан да оОьздий ши доттаг1 вара, цундела цуьрриг тамашийна дац Руслан дайн турпаллин хьуьнарех масал оьуцш кхиъна хилар. Цундела кхеташ ду вайна иза, Исрапил къинхьегаман халкъо шен парг1ато къуьйсучу хенехь царна г1оьнна цига вахара. Юха Даймахка веъча Руслан хьалхачулла а каде хьийза, балхана чувулу.
Т1еч1аг1дар
Романан дакъош комментареш еш дешар.
Урокан жам1 дар.
Хь. Х1ун хии вайна керла тахана урокехь? Д. «Ирсан орамехь» — роман язъяран исторех лаьцна хии-кх.
Исаева Марем йина 1898-чу шеран 20-чу декабрехь Одессехь. Циггахь 2-чу Одесски гимназехь дешна, цул т1аьхьа – Соьлжа-Г1алахь гимназехь а 1920 шеран мартехь Маръям Нохчийчоьнан халкъан йоза-дешаран отделан школе даха хан кхачаза долчу берийн г1уллакхаш лелочу подотделан зеведующи х1оттийра. Дуьххьара цо кхоьллина берашна лерина произведенеш.1924-чу шарахь Исаева Марьяма Ростов-на-Дону г1алахь Къилбседа Кавказан крайн женотделехь болх бо, Ростовски университетехь деша а доьшуш.30-г1а шерашкахь цо язйо «Г1амар», «Революционерийн илли» поэмаш.1937-1943-чуй шерашкахь Исаева Марьяма Нохч-Г1алг1айн краеведчески музейн директоран болх бо.Казахстанехь берийн бошмашкахь кхетош-кхиорхочун белхаш бина цо.1957-чу шарахь, вайнах ц1а бирзича, шен корматалла а, дуккха а ницкъаш а д1ало юкъараллин а, кхолларалин а балхана. Дахаран т1аьххьарлера ткъа шо – цуьнан кхоллараллехь угаре эвсаралле мур бара.
Ц1ахь бан болх балар.
«Ирсан орам»- роман еша, чулацам схьабийца.
Проверила зам. диретора по УВР______________ Салманиева Я.Н. 06.02.2013.г
«Сийлахь Нохчийн Зуда!»
(нохчийн Зудчун деза де)
Хьехархо:
Яхъяева М.М.
Д1ахьошверг
Лераме
хьеший! Хьоме дешархой!
Тахана нохчийн зудчунна лерина даздарш ду д1ахьош Нохчийн
республикехь. Вайн къоман Президента Кадыров Рамзан Ахматовича арадаьккхина указ ду: 20-г1а сентябрь Нохчийн зудчун деза де ду, аьлла. Цунах хаа мегар ду вайна мел ч1ог1а ларам бу вайн президентан нохчийн
зударшка, наношка, йижаршка. аьлла билгалдаккхар ларамза дац.Х1унда аьлча
нана ю кхерч бовха латториг, доьзал эхь-ийманехь кхиориг. Нана йоцу
доьзал декъаза хуьла шеен сица, беркъа хуьлу цуьнан 1ердахар,
сингаттаме хуьлу цуьнан 1уьйренаш, суьйренаш. Вайна дахар деллачу, ахьна
мотт 1амийначу Нанна хьалха х1окху дуьненахь мел деха декхар ду вай.
И декхар такха деза вай, ненан дог хьостуш
Нохчийн
зуда — дахаран юьхь ю. Цуьнан дашо куьйгаш а, къинхетаме
дог а ду. Даима Шера ца хилла цуьнан дахаран некъ. Хийла халонаш
1аьвшина цо: кхерч ларбина, доьзал кхиийна, махкана а, доьзална а хьанала
хилла, халкъана цхьа хало т1ех1оьттича, доза доцу майралла а гайтина. Нохчийн
зудчун кхолламах лаьцна журналиста Газиева Азас яздо:
Дешархо
Нохчийн зуда…Къинхетамо йицйина г1айре. Йовзаза йисина
доккхачу дуьненан цхьа тайна маь1иг. Яста лиънарг тилийна къайле. Хийла к1ант
шех хьегийна сатийсаман анайист. Дависа… Дешан
говзанчаш дебначу Кавказехь стаг къийвели-кх хьакъ болу мах хадо а, хьан
башхачу синан ондалло куьцехь кхоьллина исбаьхьа васт, сийлаллица айдеш.
Васхала даккха.
Дешархо
Нохчийн зударийн хьуьнарш беса долуш дац иза. Иштта д1а харц дуьне ду-кх зударшка кховдорг, сел къиза
къовзийна нисдеш. Къаьсттина эг1аза ду и хастаман совг1аташ, догдика хилар х1ун
ду ца хууш, нохчийн зударий хене буьйлучу, нийсонна беркъачу ирзошкахь.
Дешархо
Б1ешерийн к1оргера доьналлех ца бухуш нохчийн зударша
схьабеанчу турпалчу некъо гойту, муьлхха а иэшамаш уьш лан кийча хилар,
б1аьргнег1ар ца тухуш. Нохчийн халкъан буьрсачу исторехь мел дукха ю шайх дозалла дойтуш сийлахь ц1ераш: Дадин Айбика, 1аьмаран
Заза. Айдин Жансига, Арсанова Пет 1 мат, Тутаева Асет, Исаева Марьям, Анзорова Балкан и. д 1. кх. а .
Дешархо
Зуда
юй хьо-м кху лаьттана
Дахар,
дагар дела.
Хьан
къоналлин оцу бешахь
Б1аьсте
шеллуш яц.
Хьан
б1аьргаш чохь цхьана а хана
Кхуолар яз
ца елла.
Ткъа
хьан хьажар даим сирла,
Маьлхан
совг1ат дац?
Дешархо
Нохчийн сийлахь нана! Тешаме йиша! Оьзда
йо1! Дехийла шу могуш
— маьрша шаьш дезачарна.
Нана, хьо цхьаъ бен яц сан, Дов ма де, ца 1арна ц1ахь. Де доьхча
ларвелахь ахь Нана, хьо цхьаъ бен яц сан. Со
дорцехь ларвелахь ахь. Нана, сан Нала хьо ю, Дерриге хьал дагна ду, Оьздачу хьан гТиллакхо Дашийна лам т1ера
ло. Дуьненчохь дукха бун ах, Нана, хьо цхьаъ
бен яц сан.
Кхузахь илли локхур ду.
Арайолу
йо1х1усамненан вастехь.
Со ю нохчийн нана, йиша, йо1!
Со ю иза, генарчу махка вахана сайн х1усамда ц1 аваре хьоьжуш,
цунна тешаме хилла, цкъа а сайн кхерчахь латийна йолу ц1е ца йойтуш, шовзткъе итт шарахь ягийна
йолу нохчийн х1усамнана.
Дешархо
Со ю иза, Дадин юрт ягош, юьртарчу нехан
дегнаш ир-кара х1иттош, маьждиган майданахь шовкъе хелхар дина йолу Дадин Айбика, т1еман къизаллина къера йа
хуьлуш, хазалле, дахаре кхевдина Дадин Айбика.
Х1ай оьзда мехкарий! Беран хенахь вай левзина кху майданахь.
Бакхий нах гулбелча, церан къамелашка ладоьг1уш. Хьекъал оьцушвай кхиъна кху
майданахь. Вай даккхий хуьлуш, безам дагах
леташ ловзарш лаьттина кху майданахь. МостаНашна х1уытаренна, деттачу
дашана б1аьрг белла йиш йоцуш, вайн парг1ато ларъеш леташ болчу к1ентийн дегнаш
айдеш ловзар х1оттеде вай кху майданахь, х1ай оьзда мехкарий!
Вотатуху.
Мехкарша хелхар до. Неман г1овг1а ч1аг1ло. Шайн хелхарца мехкарий сцени т1ера
д1абоьлху.
Дешархо
Казахстанехь есачу арахь, бераш шелоне,
мацалле х1аллак ца дайта г1ерташ, цаьрга Делан диканах дог ца диллийта, е
чохь пхьор ду бохуш,
т1улгаш кхехкийна нохчийн нана а ю со.
Хеза дорцан г1овг1а. Гучуйолу шина
бераца нана.
Жима
к1ант: Нана, со
мацвелла.
Жима
йо1: Нана, со
шелъелла.
Нана: Х1инцца нанас ц1е а латийна, шуьшинна жижиг
кхехкор ду.
Ткъа
х1инца шуыниъ кхузахь д1адижа. Самадевлча пхьор кийча
хир
ду. (Нанас яй чу т1улгаш дохку. Ц1е латайо. Аганан илли олу.
Бераш
д1адуьйшу.)
Дешархо
Со ю — Дуьненан шолг1ачу т1аме баханчу сайн вежаршка сатуьйсуш. Уьш ц1абахкаре хьоьжуш, сайн ден
х1усаман сий а. яхь а ларъеш, къуона къанъяллалц яьхна йолу цхьалха
йиша.
Йиша
Маржа сан вежарий! Со цхьаъ йиси — кх х1окху къизачу
дуьненахь… Ма екхна яра — кх и стигал вай цхьаьна долуш. Ма ирсе хетара сунна со а. шу а. Даймехкан сий
лардеш декъалхили —кхшу.
Везан Дела, кхин цхьа а х1ума доцуш, эрна хир ду — техьа аса мел
лелийнарг, xlapa сан г1айг1анаш, xlapa сан баланаш, сан сатийсамаш.
Суна теша лаьа и эрна хир дац
бохучух. Со теша, дог la a д1асоцур ду, дохк а д1аайлур ду, Малхбале а серлаер ю.
Дешархо
Со ю иза — массо а дуьхьало эшош шен 1алашоне кхаьчна, кеманца стигланаш толлуш, шен къоман хьуьнар
д1агайтина йолу —Насуханова Ляля.
..
.Стигал, кеманаш — иза сан дахар ду. Соьга кест — кеста олу. Хьо ирс долуш стаг ю. Иза иштта лара а мегар дара,
нагахь суна х1окху дахарехь халкъан ши бохам ган ца дезнера: 1944 шарахь
халкъ ц1ерадаккхар, 1994 шарахь т1ом бал ар .
Дешархо
Тахана Насуханова Ляля вайца яц. Амма иза а,
и санна, вайн къоман
сий дина зударий вайна цкъа а бицлур бац.
Дешархо
Айдамирова Марьям, Нохчийн Халкъан артистка, эшаршлакхархо. Уггаре а халчу хенахь, Сибрехахь,
шен башхачу эшаршца вайнехан дог — ойла къагош къахьегна цо. Вайн
дегнашкахь гуттар а ехар ю цуьнан эшарш.
(Айдамирова Марьяман йиш
д1алокху.)
Дешархо
Курумова Селима — нохчийн яздархо. Говзачу нохчийн маттахь, сирлачу безамах «Дохк» ц1е йолу повесть
язйинарг.
Дешархо
Исаева Асет — Нохчийн Халкъан артистка. Дуьххьарлерчу «Бож — 1ела»
спектаклехь Маймин роль ловзийна йолу, говза нохчийн театран артистка.
Дешархо
Азиева Маьлх — Аьзни — нохчийн оьзда йо1, уггаре а син
к1оргенера ойланаш шен озаца йовзийта ницкъ кхаьчна йолу эшаршлакхархо.
(Азиева Маьлх —
Аьзнис локху йиш хеза.)
Дешархо
Гайтукаева Бана — нохчийн поэтесса. (Иоыпу цуьнан
стихотворени.)
Хьан яра — кх со, Нохчийчоь.
Хьан
ц1ийнах яря со, Нохчийчоь, хьан ц1ийнах яра.
Нахана д 1 айийца ворх 1 е а ден а ц 1 е а хилла.
Хьан
ц1арца яьхна со, Нохчийчоь, хьан ц1арца яьхна.
Хьешана xIotto комаьрша шун
а сан хилла.
Хьан
юьхь ас ларйина сайн эхь — бехк. Сайн сий а санна.
Къа
доцчу сан сина теш xIotto Терк а
ду сийна…
Хьайбахахь
ягийна, да вийна мостаг1а санна,
Сайн
кхерчах йохийна, мисккъал а бехк боцуш бийца.
Безам а сан хилла, дуьненнал лекха со xIotto,
И
тешо са оьзда к1ентий а сан новкъахь хилла.
Дуьненчохь
мел болчу зударел со маьрша къасто
Бахьана
цхьаъ хилла — кх — со ларъян къонахий хилла.
Дешархо
Исаева Марьям — нохчийн яздархо, «Ирсан орам»,
«Ирскхоллархой» романийн автор.
Дешархо
Хакишева Хьава — «Ц1ий 1анийна ловзар»
спектаклехь ненан васт
говза кхоьллина актриса.
Дешархо
Ахматова Раиса — Нараяьлла йолу
нохчийн поэтесса, халкъан депутат, яздархойн союзан председатель хилла йолу.
Дешархо
Х1окху мог1арера лору вай оьздачу ц1ен
т1ера оьздачу ц1ен т1е а еана, шен х1усамден, вайн къоман хьалхарчу президентан
Кадыров
Ахьмад — Хьаьжин arlo а хилла, Ниллакхца, г1уллакхца шен дайшкара дуьйна
охьа йолчу оьздангаллица шен х1усаман сий ойбуш, оцу х1усаман
кхерчара оьздангаллин йовхо ца ходуьйтуш лаытачу вайн нохчийн турпалчу нанойх
йолу Кадырова Аймани -Нохчийчоьнан Президентан Кадыров Рамзан Ахматовичан нана.
Дешархо
Уьш а, кхузахь вай ц1ераш яхаза болу
кхин а эзарнаш оьзда наной, йижарий, йо1арий а гуттар а хир бу сийлаллехь!
Дешархо
Сийлахь нана! Хастам хьуна! Берийн дуьхьа яьгна хьо. Тхо, бераш, ду — кх хьо къанйийриш, Къона
латториш а тхо.
Дешархо
Тахана нохчийн х1усамашкахь йогу маьршачу
дахаран ц1е т1еман къизачу дарце д1а ца яйита г1ерташ, шайн бераш а, х1усамдай а,
вежарий а шийлачу герзах ларбан г1ерташ, к1айн олхазар а хилла шен
ши т1ам нохчийн махкана т1ехула баржийна, иза к1елхьарабаккха
г1ерташ хьийза нохчийн зуда со ю.
Денна х1аллакхуьлучу вайнахана йоьлхуш, Деле
уьш до1анца боьхуш,
сингаттам совбаьлла леларг а со ю.
Тахана кЛайн олхазар а хилла, ворх1е а
стигланал лакхаяьлла, аса
дуьнене а мохь бетташ’боху:
Орцахдовла! К1елхьараяккха Нохчийчоь! Тергое шайн берийн!
Ларде уьш къизаллех а, харцонех а, зуламех а.
Аса дуьненан къонахийн когашка тосу
сайн к1айн йовлакх. Нохчийн зударийн, нанойн, йижарийн, берийн б1аьрхиш совцаде
бохучу дехарца. Сий
дайша. Х1ай дуьненан къонахий, х1окху нохчийн йовлакхан.
Дешархо
Маржа — я1, ма ч1ог1а лаьа тхуна, тхайн нанойн, йижарийн
дегнашна дайнарш а, лайнарш а дицдеш, уьш хьаста! Шун б1аьрхиш дакъадан, шун б1аьргийн кхоьлина, цхьана г1ийлачу, шуна
шайний бен ца бевзачу синхаамех догуш долу эсала нур синкъерамца, даго мел лов
доккхачу ирсаца серладаккха…
Дала цкъа а кхин вон ца гуш, ирсе дехийла шу
маьршачу Нохчийчохь!
МУНИЦИПАЛЬНОЕ БЮДЖЕТНОЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ
«Наурская средняя общеобразовательная школа №3»
НАУРСКОГО МУНИЦИПАЛЬНОГО РАЙОНА
ЧЕЧЕНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ
Сочинени
Нохчийн маттах,
нохчийн маттахь…
Язйинарг: Тунжаханова Сати
10 –чу классан дешархо
Сочинени
Нохчийн маттах, нохчийн маттахь…
«Мерзачу озаца сан амал lехош,
нанас со хьистийнарг нохчийн мотт бу…»
Мотт- иза Даймахко адамна, цуьнан дахар долалуш, иза чекхдаллалц луш болу г1ирс бу. Мотт- иза адамна гонахара дерг, шен чоьхьара дуьне довза а ,кхечарна довзийта Дала делла ни1мат ду. Мотт- иза туьйранехь дуьйцуш долу,ерриг не1 йоьллуш долу дог1а ду.
Хаьий теша вайна и Дала делла ни1мат 1алашдан а, лардан а?
Вай дуьненчу девлча, дуьне довза доладелча, вайна гонаха дуьххьара хезаш берг ненан мотт бу. Цу маттахь берана хеза ненан к1еда, аьхна дешнаш, дуьхьала дош дало берана ца хаахь а, деладаларца гойту цо шена цунах кхетар. «Алал, хьоменаг»- бохуш нанас 1амадо дуьххьарлера дешнаш. Ма хазахетарца олу беро и дуьххьарлера, ненан дагна тамехь дешнаш. Нанас 1амадо бера нохчийн маттахь шен ойла даше ерзаян.
Кху доккхачу дуьненахь бац аьлла хета суна адамийн маттах ненан мотт олуш. Амма олу иза нохчийн маттах.
Сан доьзалехь даима бара бекаш нохчийн мотт. Нанас башха ч1ог1а доцучу озаца буьйцура и мотт, делахь а цо меллаша аьлларг дагах а кхеташ дешнаш хуьлура.
Со школе яхча евзира суна меттан к1оргалла. Нохчийн маттахь дийцарш, туьйранаш, иллеш, х1етал-металш, чехкааларш. Хиира нохчийн мотт иза бух боцу х1орд буйла. Доггах безаш т1еийцира аса нохчийн мотт 1амор.
Нохчийн маттахь дуьххьара туьйра сайна хезча, со инзаръяьлла, буьйсанна наб ца кхеташ 1ийра. Наб кхетча, сан г1енаш чохь дара Алхаст а, Маьлха-Аьзни а. Х1етахь дуьйна сан шолг1а ц1а а хилла д1ах1оьттира библиотека. Цу хенахь со кхоалг1ачу классехь яра.
Лакхарчу классашкахь суна вевзира Бадуев С., цуьнан Бешто а, Бусана а. Цара шовданна йистехь балхийна безам. Ма хаза, аьхначу дешнашца дуьйцура Бештос Бусанига шен дагара. Муха хир бара сан эсала нохчийн мотт и дагардийцар доцуш.
Вевзира Абузар Айдамиров, шен «Ехачу буьйсашца», воккхачу стеган до1анашца, шайн Даймохках бевллачу мух1ажаршца. Муха хира бара сан нохчийн мотт Абузаран ира, буьрса, дог ойбуш долу дешнаш доцуш.
Сан даг чохь дуккха хан яьлча а декара Яшуркаев Султанан «Маьрк1ажа- бодан т1ехь к1айн хьоькх» повесть т1ерачу турпалхочун Мадин аз: «Х1ан-х1а, тхо цкъа а лийр дац!!!» Массо баланех чекхдевлла, сеттина букъ нисбеш, майра, онда лаьттара ду сан нохчийн халкъ, цу халкъан ондда г1ортор, орам хилла лаьтташ болу сан нохчийн мотт а.
Ас х1ара мог1анаш яздочу хенахь дерриге дуьнен т1ера къаьмнаш баланехь долу хан ю, ун даьржина хан ю. Амма со теша вайн нохчийн халкъ цу баланех чекхдер ду, нохчийн маттахь иллеш декар ду, маьждигаш чохь бусулба нах гуллур бу (Дала мукъалахь!).
Юха а ас боху, ду-кх и нохчийн мотт дог1а, дуьненан моссо не1 йоьллу дог1а. И дог1а луш ду-кх х1ора стагана и дуьнен чу волучу дийнахь. Йоьллу-кх цу дог1ана массо не1, адамийн деган не1 а.
— Вайга весет санна дека бевзаш болчу нохчийн поэтийн дешнаш.
-Варийлаш, меттан сий делаш, варийлаш, шайн мотт биц ма белаш, варийлаш, шайн кхерчийн дай хилалаш боху цара вайга х1оранга а.
Книжные памятники Свет
Обратная связь
Версия для слабовидящих
Войти
НЭБ
-
Коллекции и спецпроекты
-
Новости
-
Электронные читальные залы
-
Информация для библиотек
-
Программное обеспечение для библиотек
-
Вопросы и ответы
-
Обратная связь
-
Форум
Наши продукты
Книжные памятники
Пресса
Свет
Мы в соцсетях
Версия для слепых
Ирсан орам
Исаева М.
Скачать
rusmarc-запись
Ирсан орам
Исаева М.
Скачать rusmarc -запись
219,1 с.,3 л. ил.
Количество страниц
1964
Год издания
Грозный
Место издания
О произведении
Издательство
Нохч-ГIалгIайн кн. изд-во
Ответственность
Токарев
ББК
Ш9(2)6=Че-4
Библиотека
Российская национальная библиотека (РНБ)
Еще
Ближайшая библиотека с бумажным экземпляром издания
Пожалуйста, авторизуйтесь
Вы можете добавить книгу в избранное после того, как
авторизуетесь на портале. Если у вас еще нет учетной записи, то
зарегистрируйтесь.
Юккъера
юкъардешаран ишкол
10, 11 классаш
НОХЧИЙН ЛИТЕРАТУРИН БЕЛХАН ПРОГРАММА
КХЕТОРАН КЕХАТ
Нохчийн
литературин программа хIоттийна шолгIачу тIаьхьенан Федеральни пачхьалкхан
юкъардешаран стандартийн лехамашна тIе тевжаш.
Программо
билгалдо инвариантни (ца Iамийча цадолу) дешаран курсан дакъа, таро ло белхан
программаш хIиттош дешаран коьчал дIасаекъа, курсан дакъош шайн лаамехь
хьалха-тIаьхьа нисдеш, хьеха. Программо аьтто бо дешаран цхьаалла ларъярехь а,
хьехархойн кхоллараллин лаам ца боьхкуш, таронаш ло дешаран курс тайп-тайпанчу
кепара дIахIотторехь а.
Программо
Iамо билгалйина нохчийн литературин тоьлла произведенеш, уьш массо
юкъардешаран ишколашна лерина а, жамIдаран талламан системица йозаелла а ю.
Программо иштта шена чулоцу юкъарчу хьесапера обзораш, тематически а, жанрови а
башхаллашца хIиттийна йолу.
Яккхий
произведенеш, Iамо атта хилийта, яцйина ялийна.
Программа
кхаа декъах лаьтташ ю: «Кхеторан кехат», «Коьрта чулацам», «Тематически
планаш».
«Литература»
предмето шеца Юкъардешаран Iалашонаш кхочушъярехь дохьург
Коьртачу
юкъардешаран ишколашкахь литературин курс тIехьажийна ю дукхакъаьмнийн Россин
ца хилча цаторуш долчу культурин декъах санна, литературех болу кхетам
дешархошкахь кхиорна, цо аьтто бо массо кепара къиъна ваьлла, граждански кхетам
болу, къаьмнашца йолу юкъаметтигаш цхьаьнайогIуш долу адам (личность) кхиорна.
Нохчийн
литература ишколашкахь Iамор шен башхаллаш йолуш ду. Нохчий кхиаран
социально-исторически башхаллаш а, къоман культурин исторически хьелаш а, гIиллакх-оьздангалла,
ламасташ а тидаме оьцуш, дIахьо литература Iамор. Къоман башхалло шатайпа
тIеIаткъам бо дешархошна литература Iаморехь, цундела культурно-исторически
хьелаш тидаме а оьцуш, Iамо еза литература.
Дешаран
предмет «Литература» герггара уьйр йолуш ю «Нохчийн мотт» предметаца. Нохчийн
литература дешархойн ненан мотт а, церан къамелан оьздангалла а кхиорехь,
юкъаметтигаш лелорехь а коьрта хьаст ду.
Исбаьхьаллин
произведенийн мотт Iаморо аьтто бо дешархошна дешан исбаьхьаллин (эстетически)
декхарш довзарехь, исбаьхьаллин дешнашца кхелина мотт караберзорехь. Цо
билгалйоккхуш ю цуьнан мехалла нохчийн литература а, нохчийн мотт а герггара
уьйраш тосуш Iаморехь.
Нохчийн
литература, цуьнан цхьа дакъа а долуш, къоман культурица юххера йозаелла ю. Юкъаракультурица
йоьзна литература Iаморо таро лур ю дешархошна нохчийн литература билггалдолу
культурин цхьа дакъа санна иза тIеэца, ткъа иштта нохчийн литературин
этнокультурни башхалла а, культура а тидаме эца. Цу кепара билгалйинчу
школашкахь кочушъялур ю этнокультурни принцип.
Нохчийн
литература герггарчу уьйрашца нохчийн историца а, географица а, исламан
баххашца а Iаморо дешархойн дегнашкахь патриотически дог-ойла а,
синъоьздангаллин мехаллаш а кхуллур ю, шен дукхакъаьмнийн махках дозалла а дийр
ду цо.
Коьртачу
юкъардешаран школехь «литература» предмет 1аморан 1алашонаш ю:
–
синъоьздангаллин мехаллаш шеца йолу, гуманистически кепара дуьненехьежар а,
къоман а, юкъарароссийски а, граждански а кхетам а, патриотически синхаамаш а,
ша къоман культурин векал хиларх кхеташ, ларам барца кхийолчу культурашца
юкъаметтигаш дIакхехьа хьуьнар долуш долу адам кхиор;
–
дукхакъаьмнийн российски культурин дуьненна юкъавахар, цуьнан бух тIехь
интеграци яр цхьана дукхакъаьмнийн российски социуме;
–
нохчийн литературех а, цуьнан синъоьздангаллин а, исбаьхьаллин мехаллех а,
нохчийн яздархойн гIараевллачу произведенех, церан дахарх, кхоллараллех лаьцна
долу хаарш карадерзор; нохчийн литературин произведенеш ша еша болу лаам кхиор,
произведенийн юкъараадамаллин а, билггала-исторически чулацам билгалбоккхуш,
оьшуш болу теоретико-литературни хаамаш балош, исбаьхьаллин произведенешна
талламбан хаар кхиор;
–
искусствон кхечу тайпанашна юккъехь литературин башхаллийн юкъара хаамаш а,
произведенеш шайн исбаьхьаллица тIеэца а, исбаьхьаллин чам бовза а, оьрсийн
литературин тексташца юста а, церан вастийн-эстетически системийн башхаллашца
доьзна юкъара дерг а, къаьстарг а билгалдан хаар кхиор;
–
Iамочу литературни произведених лаьцна шена хетарг ала, мах хадо хаар кхиор;
–
Iамочу нохчийн произведенийн бух тIехь массо а тайпа къамелдаран кеп кхиор а,
шаръяр а, исбаьхьаллин дашах, цо кхочушдечу исбаьхьаллин гIуллакхах кхеташ
хилар, исбаьхьаллин дашца кхелина мотт шена караберзор.
Предметах лаьцна болу юкъара хаамаш
«Литература»
предметан башхалла базови дешаран дисциплинин санна, къастош ю литература
дешан исбаьхьалла хиларца доьзна. Васталлин литературо таро ло синхаамийн
тIеIаткъам бан ешархочунна, ткъа цуьнца цхьаьна цуьнан дуьненехьежар а,
синъоьздангаллин мехаллаш, исбаьхьаллин (эстетически) чам жигара кхиорна а.
Дешаран предметан «Литература» чолхалла билгалйолу иза искусство Iаморан дешан
говзаллин а, Iилманан бухан (литературоведени) а цхьаалла шеца йолуш хиларца
доьзна.
Оьшучу
барамехь теоретико-литературни хаарш далар кхочушдо.
Программехь
билгалдина хIара дакъош:
1.
Литература дешан исбаьхьалла (искусство) санна.
2.
Халкъан барта кхолларалла.
3.
ХХ бIешеран хьалхарчу эхан литература.
4.
ХХ бIешеран шолгIачу эхан литература.
5.
Кхечу къаьмнийн литература.
6.
Обзорни теманаш.
7.
Литературин теорех болу хаамаш.
8.
Дешархошна билгалдина йозанан белхийн тайпанаш.
ХIор
декъехь, 7, 8 дакъош доцучу, луш бу исбаьхьаллин произведенийн барам,
исбаьхьаллин башхалла йовзуьйтуш болу боцца хаамаш а, церан коьрта проблематика
а. Произведенеш Iамоле хьалха яздархочун дахарх, кхоллараллех лаьцна боцца
хаамаш балийна. Яздархочо нохчийн литературин исторехь дIалоцучу меттиге
хьаьжжина, боцца а, шуьйра а бу уьш. 8-гIа, 9-гIа дакъош лерина ду литературин
историн, теорин хаамашна а, дешархошна билгалбинчу йозанан белхашна а.
Литературин теорин хаамаш цхьайолчу меттигашкахь Iамочу произведенин аннотаци
юкъабогIуш бу, цундела и прозведени Iамочу хенахь хьовсу цаьрга.
«ЛИТЕРАТУРА»
ПРЕДМЕТ IАМОРАН ЖАМIАШ
Коьртачу
юкъардешаран школа чекхйоккхучуьнгахь «Литература» предмет Iамош кхио деза
личностни жамIаш ду:
–
шен къоман векал а, дукхакъаьмнийн Российски пачхьалкхан гражданин а ша хиларх
кхеташ хилар;
–
личностан синъоьздангаллин мехаллаш кхачаме ялор, дукхакъаьмнийн махке безам
кхиор, нохчийн литературе (культуре), кхечу къаьмнийн культуре болу ларам
кхиор;
–
хIума довзаран а, коммуникативни а декхарш кхочушдарехь хаамийн тайп-тайпанчу
хьастех пайда эцар (словараш, энциклопедеш, интернет-гIирсаш).
Коьртачу
юкъардешаран школехь предмет «Литература» Iаморан метапредметни жамIаш
билгалдовлу:
–
проблемех кхета а, гипотеза хьалха яккха а, коьчал структуре ерзо а, шена
хетарг тIечIагIдеш делил дало а, барта а, йозанан а аларшкахь бахьанин —
тIаьхьалонан уьйраш билгалъяха а, жамIаш кепе дерзо а хаарехь;
–
ша гIуллакхдар вовшахтоха а, цуьнан мах хадо а, шена самукъане хета болу гуо
къасто а хаар карадерзорехь;
–
ша гIуллакхдеш юстаран, дуьхь-дуьхьал хIитторан кепех пайдаэцарехь;
–
тайп-тайпанчу хаамийн хьасташца болх бан, уьш лаха, талла, ша гIуллакхдарехь
царах пайдаэца хаарехь.
Коьртачу
юкъардешаран школа чекхйоккхучеран предметни жамIаш лаьтта:
1) хIума довзаран
декъехь:
–
барта кхоллараллин а, тайп-тайпанчу муьрийн нохчийн литературин произведенийн
коьртачу проблемех кхетам хилар; и проблемаш нийса цхьана кепе ерзо хьуьнар
хилар;
–
произведени а, иза язъяран муьран уьйрах кхетар, цу произведенийн бухехь йолу
хенан йохаллехь йовр йоцу синъоьздангаллин мехаллаш а, церан тахана а маьIне
хилар билгалдаккхар;
–
литературни произведенина таллам бан хаар: хIокху я оцу литературни родан а,
жанран а произведени иза хилар билгалдан хаар; темех, идейх кхета а, кепе ерзо
а, цуьнан синъоьздангаллин мехаллаш, турпалхойн амалш билгалъяхар, цхьана я
масех произведенийн турпалхой буста, нохчийн а, кхечу къаьмнийн а литературин
произведенеш вовшашца юста;
–
произведенехь сюжетан дакъош, дIахIоттам, меттан суртхIотторан гIирсаш
къастор, чулацаман идейно-исбаьхьаллин агIонаш билгалъяхарехь цара дIалоцучу
меттигах кхетар (филологически талламан кепаш);
–
литературни произведени толлуш юьхьанцара (элементарни) литературоведчески
терминологи евзаш хила езар;
2)
мехаллин-некъ бовзаран (ориентацин) декъехь:
–нохчийн
литературин синъоьздангаллин мехаллашка кхачор, шен къоман синъоьздангаллин
мехаллашца уьш юстар;
–
нохчийн литературин произведенех лаьцна шена хетарг цхьана кепе дерзо хаар,
церан мах хадор;
–
Iамийначу произведенех лаьцна шен кхетам хилар;
–
авторна хетачух кхетар, цунах лаьцна шена хетарг ала хаар;
3)
коммуникативни декъехь:
–
тайп-тайпанчу жанрийн литературни произведенеш нохчийн маттахь лерсица а,
цхьанатайпанара а тIеэцар, кхеташ ешар;
–
текст тIера цитаташ а ялош, меттан исбаьхьаллин гIирсех пайдаэцарца прозаически
произведенеш я церан дакъош юхасхьадийца хаар; ладоьгIначу я ешначу текстан хьокъехъ
хаттаршна жоьпаш далар; барта монологически къамелан тайп-тайпана аларш
кхоллар; шеца къамел деш волчуьнца оьздангаллин барамаш ларбеш, гIиллакхехь
диалог дIаяхьар;
–
Iамийначу произведенийн тематикица а, проблематикица а йоьзна изложенеш,
сочиненеш язъяр, цIахь а, классехь а йозанан белхаш кхочушбар, юкъара культурин
а, литературни а теманашна рефераташ язъяр;
4)
эстетически декъехь:
–
дешан исбаьхьаллех (искусствох) санна литературах кхетар, эстетически кепара
нохчийн литературин произведенеш тIеэцар; нохчийн исбаьхьаллин тексташ тIехь
исбаьхьаллин (эстетически) чам кхиор;
–
эстетически гIуллакхдарехь нохчийн дашах, литературни произведенийн васташ
кхуллуш меттан суртхIотторан исбаьхьаллин гIирсаша дIалоцучу меттигах кхетар;
–
меттан дIахIоттаман а, нохчийн, оьрсийн литературин вастийн системийн
башхаллашца а доьзна нохчийн а, оьрсийн литературин произведенеш вовшашца юста
хаар.
«Литература» курсо дешаран планехь дIалоцу
меттиг
Юккъера
юкъарадешаран школехь нохчийн литература Iамош ю 5 – 11 классашкахь. Дешаран
планехь нохчийн литература хьеха билгалдина ду 476 сахьт. Царах 5 – 9
класашкахь – 340 сахьт, 10 – 11 классашкахь – 136 сахьт, хIор классехь
кIирнах шишша сахьт. Инвариантни декъана билгалдинарг 5, 6, 7, 8 классашкахь
222 сахьт ду, вариативни декъана – 50 ду; 9, 10,11 классашкахь инвариантни 186
сахьт ду, вариативни 18 сахьт ду.
ПРОГРАММИН КОЬРТА ЧУЛАЦАМ
1-ра
дакъа. ХХ бIешеран хьалхарчу эхан литература.
Мамакаев
Мохьмад. Стихотворенеш
«Даймахке» («Хьо муха буьйцур бу…»), «ТIулгаша а дуьйцу», «Зама», роман
«Зеламха»
Мамакаев
Мохьмадан дахаран, кхоллараллин некъ.
Мамакаев
Мохьмадан поэзехь Даймехкан тема. Стеган паргIато, сий цуьнан Дймахкаца йолчу
юкъаметтигех доьзна хилар. Поэтан лирически турпалхочо дахарх, заманах йо
ойланаш. Мамакаев Мохьмадан лирикехь поэтан, поэзин тема.
«Зеламха»
роман. Роман исторически бакъдолчийн бух тIехь язйина хилар. Зеламхех обарг
винарг – цу хенахьлера социально-политически дахар. Яздархочун шен
турпахочуьнга болу хьежамаш. Турпалхойн васташ кхолларехь, дахаран
исбаьхьаллин сурт хIотторехь яздархочун корматалла.
Нохчийн
литературехь Мамакаев Мохьмадан кхоллараллин мехалла.
Гадаев
Мохьмад-Селахь.
Стихотворенеш «Даймахке сатийсар», «Дай баьхна латта», «РегIара поп»,
«ЦIен-Берд».
Гадаев
Мохьмадан кхолларалла. Цуьнан поэзехь дуьненах, дахарх, Iаламах йолу ойланаш.
Лирически турпалхочун оьздангалла.
Поэтан
лирикехь безаман тема.
Гадаев
Мохьмадан поэзин исбаьхьаллин басарш, ша-тайпанан аьхналла.
Нохчийн
литературехь Гадаев Мохьмадан кхоллараллин мехалла.
Гайсултанов
Iумар. Исторически
повесть «Александр Чеченский».
Гайсултанов
Iумаран дахар а, кхолларалла а. Цуьнан повестийн, дийцарийн проблематика. Вайн
заманан кегийрхой гIиллакх-оьздангаллица кхиоран проблемаш хIитторан башхаллаш.
Исторически
повесть «Александр Чеченский». Нохчийн кIентан кхоллам повесть тIехь гайтаран
башхаллаш. Инарла-майор Александр Чеченский – 1812 шеран тIеман гоьваьлла
турпалхо. Алссам исторически гIуллакхаш чулоцучу повестан хиламашкахула коьрта
турпалхочун дахар, цуьнан амал кхиаран хьелаш исбаьхьаллица довзийтаран
башхаллаш.
Повестан
композици, исбаьхьаллин гIирсаш.
Нохчийн
проза кхиарехь, берашна, кхиазхошна йолу литература кхолларехь Гайсултанов
Iумаран произведенийн маьIна.
Эдилов
Хасмохьмад. Поэма
«Сийлаха».
Эдилов
Хасмохьмадан дахар а, кхолларалла а. Поэтан кхоллараллин шуьйра проблематика.
Даймехкан, маршонан теманаш. Къинхьегаман стаг ларар. Лирически турпалхочун
адамашка йолу къинхетаме дог-ойла.
«Сийлаха»
поэми тIехь адаман дахар, ирс юкъараллехь кхоллалучу хьолех дозаделла хилар
чIагIдар. ИбрахIиман оьзда безам, цуьнан деган, ойланийн комаьршо. Эдалхин
оьзда йоцу ойланаш а, гIуллакхаш а. Сийлахас ца ларбина шен мерза безам, цуьнан
доьхна дахар, цунах даьлла зулам.
Поэми
тIехь суртхIотторан, васт кхолларан поэтически гIирсаш.
Эдилов
Хасмохьмадан кхоллараллин башхаллаш.
Сулейманов
Ахьмад. Стихотворенеш
«Берд», «Ламанан хьостанаш», «Батто сагатдо».
Сулейманов
Ахьмадан дахар а, кхолларалла а.
Поэтан
лирикехь къонахаллин, оьздангаллин тема. Къоман гIиллакх-оьздангаллица вехаш,
эхь-бехк лардеш волу цуьнан лирически турпалхо. Безаман а, доттагIаллин а
лирика.
Сулейманов
Ахьмадан произведенешкахь поэтически сурт хIотторан башхаллаш. Цуьнан
кхоллараллин мехалла.
2-гIа
дакъа. ХХ бIешеран шолгIачу эхан литература.
М.
А. Сулаев.
Дахар а, кхолларалла а.
Стихотворенеш
«Сай», «Сох муха эр дара адам?». Роман «Лаьмнаша ца дицдо».
Поэтан
лирикехь гIиллакх-оьздангаллех, стеган вахаран Iалашонах лаьцна йолу ойланаш.
Дайн оьзда гIиллакхаш лардан дезар, шегахь дика амалш: яхь, собар, тешам кхио
езар чIагIдар. Iаламан лирика. Даймехкан исбаьхьа, беркате Iалам Iалашдан
дезар, цуьнца къинхетаме хила везар.
Роман
«Лаьмнаша ца дицдо». Нохчийн халкъан дахарехь уггаре халчу мурехь – 1940-чу
шерашкара 1960-чу шерашка кхаччалц – адамийн кхолламаш романехь гайтар.
Товсолтийн амалшца доьзна къоман гIиллакх-оьздангалла гайтаран башхаллаш.
Романехь
кегийрхойн васташ.
Романан
маьIна а, исбаьхьаллин башхаллаш а.
Айдамиров Абузар. Дахаран а,
кхоллараллин а некъ. Роман «Еха
буьйсанаш»
(6
сахьт)
Айдамиров
Абузаран кхораллара. «Еха буьйсанаш» исторически романехь нохчийн халкъо ХIХ
бIешарахь къоман парг1атонехьа латтийначу къийсаман тема. Къоман дахар
кIорггера, дуккха а агIонаш толлуш гайтар. Исторически бакъдолу гIуллакхаш
гайтарехь романан эпически шуьйра чулацам. Цу заманахь Нохчийчохь хилла
юкъараллин хьелаш говза гайтар.
Романан
турпалхойн Аьрзу, Маккхал, Iела.
Романан
исбаьхьаллин башхаллаш.
Ахматова
Раиса. Дахар а,
кхолларалла а. Стихотворенеш «Чекхдийр
ду вайн шераш», «Даймахке». Поэма «Дагалецамийн новкъа» (4 часа)
Ахматова
Раисин дахар а, поэтически кхолларалла а. Даймохк, халкъийн доттагIалла, машаре
дахар, къинхьегам, безам, кегийрхойн дог-ойла гайтар. Поэтессин кхолларалла шен
хенаца йогIуш хилар.
Ахматова
Раисин поэзехь нохчийн йоьIан васт.
Поэтессин
лирически турпалхо даима къона, шен Даймохк дукхабезаш, дахарехь хIайт-аьлла
хилар.
Ахматован
поэзехь безаман тема. Цуьнан лирикин башхаллаш.
«Дагалецамийн
новкъа» – автобиографически поэма.
Цуьнан
турпалхочун кхоллам Даймехкан, халкъан кхолламах къасталур боцуш бозабелла
хилар. Поэмин тIехь къинхьегаман, безаман, поэзин, поэтан декхарийн теманаш
цхьаьнайогIуш къастор.
Поэмин
идейни а, исбаьхьаллин а башхаллаш
Арсанукаев
Шайхи. Стихотворенеш «Весет», «Нагахь хьан гIо оьшуш…», «Нийсонна гимн», «Гиний шуна?»,
«Дицдина илли», «Ненан мотт», стихашкахь роман «Кхолламан сизаш» (4 часа)
Арсанукаев
Шайхин кхолларалла.
Поэтан
произведенешкахь Даймехкан исбаьхьа суьрташ, Iаламан аьрха хазалла. КIорггера
кхетам, оьзда лаамаш болу поэтан лирически турпалхо. Цо дуьненах, дахарх йо
йоланаш, адаман ирсехьа къийсам латто иза кийча хилар.
Арсанукаев
Шайхи лирикан башхаллаш: чулацам, поэтически гIирсаш, исбаьхьаллин хатI.
«Кхолламан
сизаш» цIе йолу стихашца язйина роман. Даймехкан тIамехь бIаьхоша турпалаллица
Даймохк мостагIчух Iалашбар романехь гайтаран башхаллаш. БIаьхойн васташ.
Ризван а, цуьнан накъостий а.
Романехь
тIеман а, тылан а суьрташ. Маршо ларъеш эгначийн сий а деш, тIом гIаттош
болчарнра дуьхьал авторо халкъе бен кхайкхам. «Кхолламан сизаш» романан чулацам
а, исбаьхьаллин а къастамаш а.
Арсанукаев
Шайхин поэзин мехалла.
Шайхиев
Iалвади. Поэма
«Лазаман лорах», стихашца язйина повесть «Дерачу кхолламан кхиэл» (3 сахьт)
Шайхиев
Iалвадин кхолларалла. Цуьнан поэзин шуьйра чулацам а, маьIна а. Шайхиев Iалвади
стихашкахь поэтически сурт кхолларан башхаллаш. Цуьнан поэзин ша-тайпана долу
хатI.
«Лазаман
лорах» поэми тIехь поэтан деган Iийжам.
«Дерачу
кхолламан кхиэл» – стихашца язйина повесть. Тешнабехккий, эхь-оьздангаллий цкъа
а цхьанадогIург цахилар чIагIдар. Къоман гIиллакхаш а, оьзда безам а гайтар.
Повестан маьIна а, исбаьхьаллин къастамаш а.
Шайхиев
Iалвадин кхоллараллин мехалла.
Рашидов Шаид. Стихотворенеш «Баланах дуьзна дог», «Пондар боьлху», «Аружа» (3 сахьт).
Рашидов
Шаидан поэзин проблематика, коьрта башхаллаш. Лирически турпалхочун ойланаш,
синхаамаш.
Стихотворенеш
мукъаме хилар, дуккха а стихаш эшаршка ерзор. Цуьнан стихашкахь поэтически сурт
кхолларан башхаллаш.
«Аружа»
– исторически хиллачийн буха тIехь язйина поэма. Махках даьккхинчу
халкъо лайна баланаш, халонаш гайтаран башхаллаш. Аружа а, Алымкхан а.
Лирически
турпалхочун халкъах, махках йолу ойланаш.
Ахмадов
Муса. Повесть «Лаьтта
тIехь лаьмнаш а хIиттош», Стихотворени «Нохчийн махкахь нохчийн маттахь…» (3 сахьт)
Ахмадов
Мусан произведенийн коьрта проблемаш, теманаш, турпалхой.
Ахмадов
Мусан кхоллараллин обзор: бIешерашкара схьадогIу къоман оьздангаллин ламасташ
хIинцалерчу заманан лехамашца къовсаме довлар, чолхечу дахаран галморзахаллаш
адам эхь-бехках юхадалар, гIиллакх лахдалар, халкъан ламасташка лерам бацар
къомана бохаме хилар; оьздангаллех ца вухуш, гIиллакх лардеш дахаран халонех
чекхвалар
«Лаьтта
тIехь лаьмнаш а хIиттош» повестан чулацам, исбаьхьаллин башхаллаш.
Ахмадов
Мусан прозин исбаьхьаллин башхаллаш.
Дикаев
Мохьмад. Стихотворенеш «Нохчийн
хIусам», «Стеган цIе», «Суна лаьа».
Дикаев
Мохьмадан лирика. Поэтан шен Даймахках, ша схьаваьллачу халкъах дозалла даран
ойла, патриотически синхаамаш, къоман хиндерг ирсе хила лаар — цуьнан
кхоллараллин коьрта чулацам.
Дикаев
Мохьмадан поэзехь яхь, къоман оьздангалла гайтаран башхаллаш. Цуьнан
поэтически хатI.
Абдулаев
Леча. Стихотворенеш
«КIант» – олий, кхойкхура нана…», «Мехкан йоI», «Зарзъелла тIаьххьара
марха…»
Абдулаев
Лечин лирика. Поэтан стихийн коьрта проблематика а. филофски чулацам а.
Лирически турпалхочун амалшкахь нохчийн къоман гIиллакх-оьздангалла. Поэтан
стихан шатайпаналла.
Бексултанов Муса. Дийцарш «Наггахь
сайн сагатделча», «Хьалхара парта», «Корталин Хантоти»
Бексултанов
Мусан кхолларалла.
Цуьнан
прозехь дахар шатайпанчу исбаьхьаллин хотIехь гайтар. Яздархочо кега-мерса
долчу хIумнашкахула, царех чекххьежарца дахаран чолхе, шайн кIорггера маьIна
долу гIуллакхаш, хьелаш къастор.
Къоман
хиндерг халкъан ламасташ, гIиллакх-оьздангалла ларъярца дозаделла хилар
произведенешкахь чIагIдар. Турпалхойн амалш гайтаран, церан васташ кхолларан
башхаллаш.
Яздархочун
кхоллараллин маьIна, исбаьхьаллин башхаллаш. Халкъан барта кхоллараллица уьйр
хилар.
Бисултанов
Апти. Стихотворенеш «ЙогIу
и къежъелла месаш…», «Бадуев
СаьIид», «Десачу гуьйна тIе…», «Ас хьан чIабанех гIайгIа юцур ю».
Бисултанов
Аптин поэзин башхаллаш. Поэтан лирически турпалхочун шен Даймахке, халкъе,
болу безам. Яхь йолу кIант кхиийначу ненан сийдар. Граждански лирикин
исбаьхьалла.
Бисултанов
Аптин поэзин исбаьхьаллин хатI.
Эльсанов
Ислам. повесть «ЦIегIачу декхнийн боьлак».
Эльсанов
Исламан произведенешкахь хIинцалерчу дахаран сурташ, адамийн кхолламаш.
Турпалхойн амалш гайтаран башхаллаш.
«ЦIегIачу
декхнийн боьлак» – исторически повесть. Нохчийн халкъо ХIХ бIешарахь шен
паргIатонехьа латтийн къийсам. Повесть тIехь Шемалан боламах дозаделла долу
исторически хьелаш бакъдолчуьнца нийсадогIуш гайтар. Шемала хьафий а волу Исхьакъ
вейтар. Машарехьа болу къоман лаам.
БойсагIар
а, ТIелхаг а.
3-гIа
дакъа. ХХI бIешо долалучу муьран литература.
Ибрагимов
канта. роман «берийн дуьне». Тема а, проблематика а. Исбаьхьаллин башхаллаш.
Яшуркаев
Султан. Стихотворенеш
«ХIара лаьмнаш лаьмнаш хилла…», «Ойланаш, аш соьга баха хIун
боху,..», «ЦIахь котам декара зевне еш Iуьйкъе,..».
4-гIа
дакъа. Кхечу къаьмнийн литература
Базоркин
Идрис. Роман
«БIешерийн бодашкара» (Дакъа).
ГIалгIайн
литературах юкъара хаамаш.
Базоркин
Идрисан кхолларалла. «БIешерийн бодашкара» романан коьрта чулацам. Романехь
гIалгIайн хьалхалера дахар гайтаран башхаллаш. Коьрта турпалхой. Калойн
васт.
«БIешерийн
бодашкара» романан маьIна а, исбаьхьаллин башхаллаш а.
Яндиев
Джамалдин. Стихотворенеш
«Поэтан дог», «Хаза ю синтеме буьйса».
ГIалгIайн
литературех хаамаш.
Яндиев
Джамалдинан поэтичнски кхолларалла. Поэтан лирика. Цуьнан лирически
турпалхочун ойланаш а, синхаамаш а. Шен махке, халкъе болу аьхна безам. Поэтан
дог халкъан лехамашца детталуш хилар. Цуьнан лирикехь Iаламан хазалла,
аьхналла.
Яндиев
Джамалдинан поэзин башхаллаш.
Александр
Казбеги. Повесть
«Элиса».
Гуьржийн
яздархочун Алесандр Казбегин кхоллараллех хаамаш. «Элиса» повестан
коьрта чулацам. Къаьмнашна юкъарчу доттагIаллин уьйраш гайтаран хьелаш.
Ламанхойн къонахалла, оьздангалла, тешаме хилар яздархочо хастаме дийцар.
Элисин,
Чербижан Анзоран, Важиян васташ.
Казбегин
турпалхой – нохчий, гуьржий – шайн сий, маршо, паргIато ларъечу къийсамехь,
вежарий санна, бертахь хилар.
Кулиев
Кайсын. Стихотворенеш «Хиндолчунна аьлла байташ», «ТIуьначу лаьттан цинц къуьйлу…».
Кулиев
Кайсын – балкхаройн поэт. Цуьнан поэзин башхаллаш. Поэтан лирически турпалхочун
ша винчу лаьтте, хьомечу Даймахке, халкъе болу безам. Шен дахар адам ирсе
кхачорна дIадала иза кийча хилар.
5-гIа
дакъа. Обзорни теманаш
Нохчийн
литература ХХ бIешеран хьалхарчу эхехь кхиаран хьелаш (Обзор).
Нохчийн
литературехь ХIХ бIешо чекхдолучу – ХХ бIешо долалуч муьрехь Нохчийчоьнан
юкъараллин дахаран социальни хьелаш а, граждански тIом а гайтаран башхаллаш.
Арсанов СаьIид-Бейн роман «Маца девза доттагIалла», Ошаев Халидан роман
«Алун шераш», Окуев Шимин роман «Лай тIехь цIе зезагаш» (Обзор)
Сийлахь-Боккхачу
Нохчийн литературехь Даймехкан тIеман (1941–1945) тема (Обзор).
Даймехкан
паргIато Iалашъяран тема. Мамакаев Iаьрбин стихотворенеш «Дерриге а тIамна!»,
«Даймехкан тIом бечохь»; Мамакаев Мохьмадан – «И йоьлхуш яц», «КIиллочунна»;
Сулаев Мохьмадан – «ГIовтта», «Малх тоьлур бу»; Эдилов Хасмохьмадан – «Суьрте»,
«Кавказан аьрзу», «ТIемало – хьоьга». Гадаев Мохьмадан – «Мехкан лоьмашка»,
«ДоттагIашка».
ТIеман
шерашкахь литературо къаьмнийн доттагIаллин тема айбар. Граждански тIамехь
халкъо турпалалла гайтар карладаккхар (Мамакаев Iаьрбин «Винчу юьрта»).
Даймохк
мостагIчух паргIатбоккхуш гайтина халкъан турпалалла, патриотизм хIинцалерчу
литературехь гайтар. ТIеман халчу хьелашкахь бIаьхойн дог-ойла,
гIиллакх-оьздангалла, хьуьнар исбаьхьаллин произведенешкахь гайтаран башхаллаш.
Муталибов Зайндин «БIаьхочун весет»; Эдилов Хасмохьмадан «Ирс къуьйсуш веллачун
сий делахь латта», «Лаьттан цинц»; Сулаев Мохьмад «Нохчийн кIант Волгин
йистехь»; Гацаев СаьIидан «Ханпашин валар».
Нохчийн
литературехь къинхьегаман тема. Исаева Марьяман роман «Ирсан орам», Музаев
Нурдинан роман «Сатийсаман ницкъ», Нунуев Сайд-Хьамзатан роман «Гезган
маша» (Обзор).
Нохчийн
литература ХХ бIешеран шолгIачу эхехь кхиаран хьелаш а, хIинцалерчу поэзин,
прозин башхаллаш (Обзор).
6-гIа
дакъа. Литературин теори а, истори а.
Нохчийн исбаьхьаллин литература
кхоллаяларан хьелаш, къоман йозанан литературин хьостанаш. Нохчийн литературехь
поэзин, прозин, драматургин жанраш кхоллаяларан а, кхиаран а башхаллаш.
Йозанан литературин нохчийн барта кхоллараллица уьйр хилар.
Литературин тайпанаш: эпос, лирика, драма.
Литератрин жанраш. Эпически жанраш:
дийцар, повесть, роман. Лирически жанраш: стихотворени. Драматургически жанраш:
комеди, драма, трагеди. Лиро-эпически произведенеш: поэма, баллада, басня,
стихашкахь повесть, стихашкахь роман.
Исбаьхьаллин произведенин формех а,
чулацамах а болу кхетам кIаргбар. Исбаьхьаллин прпоизведенин чулацам а, маьIна
а. Тема, проблематика, сюжет, дIахIоттам (пролог, юьхьйолор, долор,
кульминаци, къастор, тIаьхьара дош, монолог, диалог, лирически юьстахдийларш).
Исбаьхьаллин произведенин васт, персонаж, турпалхо. Лирически турпалхо.
Авторан васт. Авторан къамел.
Исбаьхьаллин произведени тIехь къовсам
(конфликт). Драматургически къовсам.
Проза а, поэзи а. Церан башхаллаш.
Стих кхолларан кепаш. Стих кхолларан
силлабо-тонически кеп. Стихан барамаш. Стихан гIулч. Хорей, ямб, дактиль,
амфибрахи, анапест. Строфа, ритм, рифма.
Исбаьхьаллин произведенин меттан гIирсаш:
дустар, эпитет, метафора, юьхьедерзор, гипербола, метоними.
Нохчийн литература ХХ бIешеран хьалхарчу
эхехь кхиаран башхаллаш.
Нохчийн литература ХХ бIешеран шолгIачу
эхехь кхиаран башхаллаш.
ХIинцалерчу поэзин, прозин башхаллаш.
Теоретико-литературна
хаарш далар исбаьхьаллин произведенеш Iамош а кхочушдо, цул совнаха литературин
теори Iамо хан а билгалъяьккхина Программи тIехь.
7-гIа
дакъа.
Литература Iамош кхочушбечу барта а, йозанан а белхийн коьрта тайпанаш.
Исбаьхьаллин
произведенин чулацам тайп-тайпанчу форманашкахь схьабийцар: чулацам текстана
юххера бийцар; произведенин сюжетан сиз а лардеш, коьрта хиламаш схьабийцар;
шайн къеггина маьIна долу цхьа-ши эпизод йийцар; билгалволчу турпалхочух
йозаелла йолу меттигаш йийцар.
Исбаьхьаллин
произведенин текст маьIна деш схьайийцар.
Литературах,
юкъараллин дахарх лаьцна йолчу статьян чулацам схьабийцар.
Стихотворенеш,
прозаически произведенийн дакъош дагахь дешар.
Произведени
тIера исбаьхьаллин суртхIотторан гIирсаш билгал а бохуш, эпитетийн, дустарийн,
метафорийн, геперболийн олицетворенийн, иштта дIа кхиболчу а суртхIотторан
гIирсийн башхаллаш къастор.
Кхочушбечу
барта а, йозанан а белхан план х1оттор.
Литературно-критически
белхийн тезисаш, конспекташ.
Барта
а, йозанан а тайп-тайпана сочиненеш. Царна юккъехь хир ю литературин материала
тIехь язъеш ерш а, дешархоша шайн тидамех, шайна зеделлачух лаьцна язъеш ерш а.
Литературин
материал тIехь язъечу сочиненийн герггарчу хьесапехь долу тайпанаш:
–
исбаьхьаллин произведенийн васташ къастош йолу сочиненеш;
–
произведенийн тематика къастош йолу сочиненеш;
–
исбаьхьаллин произведенин идейни чулацам билгалбоккхуш йолу сочиненеш;
–
обзорни теми хьокъехь йолу сочиненеш;
–
исбаьхьаллин произведенийн хорманех лаьцна йолу сочиненеш;
–
исбаьхьаллин литературан произведени искусствон кхечу форманехь йолчу
произведенех юстуш йолу сочиненеш;
–
исбаьхьаллин произведенех кхоллараллица пайдаоьцуш язъеш йолу сочиненеш.
Дешархоша
шайн тидамех, шайна зеделлачух, девзинчух лаьцна язъеш йолчу сочиненеш хила
тарло шайн гIаланах, юьртах, юьртахойх лаьцна. Юкъараллин дахарх, даймахках,
халкъийн доттагIаллех лаьцна сочиненеш.
Шаьш
цIахь ешначу книгашна рецензеш.
Шайна
гинчу кинофильмашна, спектаклашна отзываш.
Литературин
материал т1ехь доклад, къамел кечдар (цхьаннах я масех книгех пайдаоьцуш).
Интернет
ресурсашкахь йолчу материалан барта мах хадор а, рецензи язъяр а.
Шаьш
ешначу книгина, хьаьвсинчу кинофильмана, телепередачина, шайна гинчу
спектаклана рецензи язъяр.
Шайн
школин а, г1алин (юьртан) а дахарх лаьцна къамел кечдар, доклад язъяр.
10- ЧУ КЛАССЕХЬ НОХЧИЙН ЛИТЕРАТУРИН
ТЕМАТИЧЕСКИ ХЬЕСАПАШ
|
№ |
Дешаран темин |
1амочу коьчалан ц1е |
Сахьт |
Сочинени |
|
1 |
Довзийтар. Нохчийн |
1 |
||
|
2 |
Арсанов |
«М Ли |
4 |
|
|
3 |
МаМамакаев |
«Орган Литературин |
8 |
1 |
|
4 |
Ра |
|
5 |
|
|
5 |
Гайсултанов |
«А |
6 |
1 |
|
6 |
Эд |
«Сийлаха» |
7 |
|
|
7 |
Я Яшуркаев Султанан дахаран а,. кхолла |
«С «Д«Дагахьбалламаш,дагалецамаш» |
3 |
|
|
8 |
Исмаилов |
«В |
2 |
|
|
9 |
Абдулаев Шарипан |
«В со |
2 |
|
|
10 |
Бексултанов |
«Дахаран |
5 |
|
|
11 |
Яралиев Юсупан |
«Г Стстихотворенеш. |
3 |
|
|
12 |
Ахмадов лараллин некъ |
«Л |
4 |
|
|
13 |
Эльсанов Исламан |
«2 ки повесть |
9 |
1 |
|
14 |
Бисултанов |
«Н |
3 |
|
|
15 |
Цу |
«Нохчийчоьне», |
5 |
|
|
16 |
Дешархоша шаьш |
1 |
||
|
17 |
Дерриге |
68 |
11-ЧУ
КЛАССЕХЬ НОХЧИЙН ЛИТЕРАТУРИН ТЕМАТИЧЕСКИ ХЬЕСАПАШ
|
№ |
Дешаран |
Коьчалан ц1е |
Сахьтийн барам |
Сочинени |
|
1 |
Кадыров |
1 |
||
|
2 |
ХХ |
ХХ |
1 |
|
|
Нохчийн |
1 |
|||
|
Даймехкан |
1 |
|||
|
3 |
ХХ |
1960-г1а |
1 |
|
|
1960-г1а |
1 |
|||
|
1970-1990-чуй |
1 |
|||
|
70-90-г1ий |
1 |
|||
|
4 |
ХХ |
Х1инцалера |
3 |
|
|
Исаева |
9 |
|||
|
Айдамиров |
7 |
1 |
||
|
Ахматова |
7 |
|||
|
Сулейманов |
3 |
|||
|
Арсанукаев |
5 |
|||
|
Рашидов |
3 |
|||
|
Гацаев |
2 |
|||
|
Ахмадов |
3 |
|||
|
Дикаев Джунаидан Мохьмад |
2 |
|||
|
Бексултанов |
4 |
1 |
||
|
Шайхиев |
3 |
|||
|
Алиев |
2 |
|||
|
Ибрагимов |
2 |
|||
|
Казбеги |
2 |
|||
|
Кулиев |
3 |
|||
|
Дерриге |
68 |
2 |
НОХЧИЙН ЛИТЕРАТУРА 10 КЛАСС
10-чу классехь нохчийн литература хьехаран
шеран рузманан хьесапаш
2019
— 2020 деш.шо
«Нохчийн литература» 1амат, «Хрестомати» 10-чу
классана Соьлжа- Г1ала 2019
Ахмадов М.М., Алиева З.Л.
Сахьтийн барам: 68 сахьт, к1ирнах 2 сахьт
Сочинени -3
|
№ |
1амочу коьчалан ц1е |
Маса сахьт |
Планаца |
Биггала |
|
1 –ра ахшо |
||||
|
1 |
Нохчийн |
1 |
||
|
Арсанов Арсанбекан Саь1ид- Бей |
||||
|
2 |
Романах |
1 |
||
|
3 |
«Маца |
1 |
||
|
4 |
«Маца |
1 |
||
|
5 |
Арсбин |
|||
|
Мамакаев 1амин Мохьмад |
||||
|
6 |
Мамакаев |
1 |
||
|
7 |
Мамакаев |
1 |
||
|
8 |
«Даймахке», |
1 |
||
|
9 |
«Зеламха» |
1 |
||
|
10 |
«Зеламха» |
1 |
||
|
11 |
«Зеламха» |
1 |
||
|
12 |
«Зеламха» |
1 |
||
|
13 |
Сочинени |
1 |
||
|
Гадаев Мохьмад- Салахь |
||||
|
14 |
Гадаев |
1 |
||
|
15 |
«Даймахке |
1 |
||
|
16 |
«Дай |
1 |
||
|
17 |
«Генара |
1 |
||
|
18 |
«Ц1ен |
1 |
||
|
Гайсултанов Эдилсултанан 1умар |
||||
|
19 |
Гайсултанов |
1 |
||
|
20 |
«Александр |
1 |
||
|
21 |
«Александр |
1 |
||
|
22 |
«Александр |
1 |
||
|
23 |
Александр |
1 |
||
|
24 |
Сочинени |
1 |
||
|
Эдилов |
||||
|
25 |
Эдилов |
1 |
||
|
26 |
«Сийлаха» |
1 |
||
|
27 |
«Сийлаха» |
1 |
||
|
28 |
«Сийлаха» |
1 |
||
|
29 |
«Сийлаха» |
1 |
||
|
30 |
Аннотаци |
1 |
||
|
31 |
1амийнарг |
1 |
||
|
32 |
Дешархоша |
1 |
||
|
2- г1а ахшо |
||||
|
Яшуркаев Сайд1елин Султан |
||||
|
1 |
ХХ |
1 |
||
|
2 |
Яшуркаев |
1 |
||
|
3 |
«Дагахьбалламаш, |
1 |
||
|
Исмаилов |
||||
|
4 |
Исмаилов |
1 |
||
|
5 |
«Кхийра |
1 |
||
|
Абдуллаев Шарипан Леча |
||||
|
6 |
Абдуллаев |
1 |
||
|
7 |
«Диканиг |
1 |
||
|
Бексултанов(Адамов) Мозин Муса |
||||
|
8 |
Бексултанов |
1 |
||
|
9 |
«Дахаран |
1 |
||
|
10 |
«Дахаран |
1 |
||
|
11 |
«Дахаран |
1 |
||
|
12 |
Рецензи |
1 |
||
|
Яралиев Сардал -1елин Юсуп |
||||
|
13 |
Яралиев |
1 |
||
|
14 |
«Г1иллакх» |
1 |
||
|
15 |
«Лулахочуьнга» |
1 |
||
|
Ахмадов Мохьмадан Муса |
||||
|
16 |
Драматургех |
1 |
||
|
17 |
«Лаьмнел |
1 |
||
|
18 |
«Лаьмнел |
1 |
||
|
19 |
«Лаьмнел |
1 |
||
|
Эльсанов Исраилан Ислам |
||||
|
20 |
Эльсанов |
1 |
||
|
21 |
«Ц1ег1ачу |
1 |
||
|
22 |
«Ц1ег1ачу |
1 |
||
|
23 |
«Ц1ег1ачу |
1 |
||
|
24 |
«Ц1ег1ачу |
1 |
||
|
25 |
«Ц1ег1ачу |
1 |
||
|
26 |
«Ц1ег1ачу |
1 |
||
|
27 |
Сочинени |
|||
|
28 |
1амийнарг |
1 |
||
|
Бисултанов |
||||
|
29 |
Бисултанов |
1 |
||
|
30 |
«Нохчийчоьне» |
1 |
||
|
31 |
«Нана» |
1 |
||
|
Цуруев Мовлдин Шарип |
||||
|
32 |
Дахаран |
1 |
||
|
33 |
Цуруев |
1 |
||
|
34 |
«Нохчийчоьне» |
1 |
||
|
35 |
«Йисалахь |
1 |
||
|
36 |
1амийнарг |
НОХЧИЙН
ЛИТЕРАТУРА 11 КЛАСС 11-чу
классан нохчийн литературин хьехаран шеран рузманан хьесапаш
«Нохчийн литература» 1амат Туркаев Х.В., Туркаева
Р.А.,Соьлжа-Г1ала-2019
«Хрестомати» Мурадова З.И., Абдулкадырова Р.А.,
Соьлжа-Г1ала-2019
Сахьтийн барам: 68, к1ирнах 2 сахьт
Сочинени- 2
|
№ |
1амочу коьчалан ц1е |
Сахьт |
Хан |
||||
|
планаца |
билггала |
||||||
|
1-ра ахшо (32 сахьт) |
|||||||
|
1 |
Кадыров |
1 |
|||||
|
I. |
|||||||
|
2 |
ХХ |
1 |
|||||
|
3 |
Нохчийн |
1 |
|||||
|
4 |
Даймехкан |
1 |
|||||
|
II. |
|||||||
|
5 |
1960-г1а |
1 |
|||||
|
6 |
1960-г1а |
1 |
|||||
|
7 |
1970-1990-чуй |
1 |
|||||
|
8 |
70-90-г1ий |
1 |
|||||
|
III. |
|||||||
|
9 |
Х1инцалера |
1 |
|||||
|
10 |
Х1инцалера |
1 |
|||||
|
11 |
Литературин |
1 |
|||||
|
Исаева Султанан Марьям |
|||||||
|
12 |
Исаева |
1 |
|||||
|
13 |
«Ирсан |
1 |
|||||
|
14 |
Дог |
1 |
|||||
|
15 |
Нанас |
1 |
|||||
|
16 |
Доккха |
1 |
|||||
|
17 |
Д1адевлларш |
1 |
|||||
|
18 |
Кхаъ |
1 |
|||||
|
19 |
Дош-болат |
1 |
|||||
|
20 |
Драматически |
1 |
|||||
|
Айдамиров Абдулхьакиман Абузар |
|||||||
|
21 |
«Еха |
1 |
|||||
|
22 |
«Еха |
1 |
|||||
|
23 |
«Еха |
1 |
|||||
|
24 |
«Еха |
1 |
|||||
|
25 |
«Еха |
1 |
|||||
|
26 |
Сочинени |
1 |
|||||
|
27 |
Романах |
1 |
|||||
|
Ахматова Солтамурадан Раиса |
|||||||
|
28 |
Ахматова |
1 |
|||||
|
29 |
Ахматова |
1 |
|||||
|
30 |
Ахматова |
1 |
|||||
|
31 |
Ахматова |
1 |
|||||
|
32 |
Ахматова |
1 |
|||||
|
2-г1а |
|||||||
|
1 |
«Дагалецамийн |
1 |
|||||
|
2 |
Лиро- |
1 |
|||||
|
Сулейманов Сулейманан Ахьмад |
|||||||
|
3 |
Сулейманов |
1 |
|||||
|
4 |
Сулейманов |
1 |
|||||
|
5 |
Сулейманов |
1 |
|||||
|
Арсанукаев 1абдулмуслиман Шайхи |
|||||||
|
6 |
Арсанукаев |
1 |
|||||
|
7 |
Арсанукаев |
1 |
|||||
|
8 |
Арсанукаев |
1 |
|||||
|
9 |
Арсанукаев |
1 |
|||||
|
10 |
Арсанукаев |
1 |
|||||
|
Рашидов Рашидан Шаид |
|||||||
|
11 |
Рашидов |
1 |
|||||
|
12 |
Рашидов |
1 |
|||||
|
13 |
«Аружа» |
1 |
|||||
|
Гацаев Асламбекан Саь1ид |
|||||||
|
14 |
Гацаев |
1 |
|||||
|
15 |
Гацаев |
1 |
|||||
|
Ахмадов |
|||||||
|
16 |
Ахмадов |
1 |
|||||
|
17 |
Ахмадов (1-2-г1а |
1 |
|||||
|
18 |
Ахмадов (3-5-г1а |
1 |
|||||
|
Дикаев Джунаидан Мохьмад |
|||||||
|
19 |
Дикаев |
|
|||||
|
20 |
Дикаев Стихаш |
|
|||||
|
Бексултанов (Адамов) Мозин Муса |
|||||||
|
21 |
Бексултанов |
1 |
|||||
|
22 |
Бексултанов |
1 |
|||||
|
23 |
Бексултанов |
1 |
|||||
|
24 |
Сочинени |
1 |
|||||
|
Шайхиев Хасмохьмадан 1алвади |
|||||||
|
25 |
Шайхиев |
1 |
|||||
|
26 |
Шайхиев |
1 |
|||||
|
27 |
«Дерачу |
1 |
|||||
|
Алиев Хьамидан Г1апур |
|||||||
|
28 |
Алиев |
1 |
|||||
|
29 |
Алиев |
1 |
|||||
|
|
|||||||
|
30 |
Ибрагимов |
1 |
|||||
|
31 |
Ибрагимов |
1 |
|||||
|
Казбеги Александр |
|||||||
|
32 |
Казбеги |
1 |
|||||
|
33 |
Казбеги |
1 |
|||||
|
Кулиев Кайсын Шуваевич |
|||||||
|
34 |
Кулиев |
1 |
|||||
|
35 |
Классал Кибиев |
1 |
|||||
|
36 |
1амийнарг Жам1даран |
||||||