Кеше кит? ист?лекк? ни кала сочинение

Тема : Контроль сочинение “Кеше китә, истәлеккә ни кала?”.
  Максат: 1)укучыларның  бәйләнешле  сөйләм  телен,  логик  фикерләү һәм  иҗади сәләтне үстерү; 
2) бирелгән тема буенча фикер йөртү сочинениесе язу күнекмәсен үстерү ;
3) кеше гомеренең матурлыгы, алтын икән
   Дәрес тибы – бәйләнешле сөйләм телен үстерү.
Җиһазлау: Төрле язучыларның эпиграфлары, мәкальләр.Метод һәм алымнар: әңгәмә, курсәтү, укытучының сөйләве, укучыларның мөстәкыйль эшләве.
                                  Дәреснең  планы I. Оештыру өлеше
Сыйныфта уңай психологик халәт тудыруII. Актуальләштерү
а) өй эшен тикшерү;
ә) дәрескә кереш.
III.Яңа теманы аңлату
а) дәфтәргә число, теманы яздырту;
ә) кеше гомере турында әңгәмә алып бару.
 V. Өй эше
Иншаны язып бетерергә. VI.Йомгаклау.
Дәреснең барышы.  I.     – Исәнмесез, хәерле көн, укучылар! Утырыгыз. Дәресне башлыйбыз.
II . –Укучылар, өй эшенә нәрсә бирелгән иде әле?
( тел галимнәрен кабатлау).
Укучылар, хәзер мин сезгә карточкалар өләшәм, сез анда язылган галимнең кайсы өлкәдә, тел өлкәсендә эшләгән хезмәтләре турында язырга тиеш буласыз. 10 мин. вакыт бирелә.
II. — Бүгенге дәресебезне башлыйбыз . Бу дәрес –бәйләнешле сөйләм үстерү дәресе булачак, укучылар. Бүген “Кеше китә, истәлеккә ни кала?” дигән темага контроль сочинение язабыз.
Дәфтәргә число яздыру. Контроль сочинение. “Кеше китә, истәлеккә ни кала?”.
III.  – Укучылар, “Кеше китә, истәлеккә ни кала?” бу җөмләдә нинди мәгънә ята?
(һәрбер кеше бу кыска дөньяда үзеннән соң хәтирәләр калдырырга тиеш)
Укучылар, нинди хәтирәләр калырга тиеш?
(яхшы, файдалы)
Дөрес, укучылар. Кеше гомере – уянып килүче табигатьне сизелер-сизелмәс кенә сыйпап үткән таң җиле кебек… Ул шулкадәр кыска ки, әйләнеп карарга һәм нәрсәдер аңларга да өлгерә алмыйсың, утларында яндырып, сагыш-моңга салып уза да китә гомер дигән кадерле мизгел… Әгәр шулай кыска икән, ул хәйран калырлык гүзәл булырга, ләззәт- шатлыктан гына торырга, искиткеч асылташтай балкырга тиештер шикелле.
Тормыш никадәр катлаулы булса да, кеше үз язмышына үзе, бары тик үзе генә хуҗа була ала. Яшәеше, эш-гамәле белән үзенең исемен акларга, гомер елларын барлаганда, тирән горурлык хисе тоярга тиеш ул.
Укучылар, бүгенге дәрестә менә шушы “Кеше китә, истәлеккә ни кала?” дигән җөмләнең мәгънәсен ачырга тырышып, тормыш турындагы уйлануларыгызны язасыз.( укыту, дәфтәргә яздырту)- Үзегезнең сочинениегызда, эпиграфлар кулланып язарга да мөмкин. Мин сезгә менә берничә язучының эпиграфын алып килдем. Бәлки үзегезнең дә бардыр.
Телдән-телгә йөргән хатирәләр,
Халык күңелендә саклана.
Милләтеңә ихлас хезмәт итү-
Гасырларны үтеп хаклана. (Э.Шәрифуллина)
Үткән гомер –аккан су. Татар халык мәкале.
Кеше кайчан матур була?
Кеше матур шул вакыт.
Иле өчен, халкы өчен
Яшәгәндә җан атып.
Замананың авырлыгын
Җилкәсендә алганда,
Олы данга ирешеп тә,
Кече булып калганда.
Олы җан булып калганга,
Олы җанлы булганга. Ренат Харис.
Йөз кабат сөртенәм, абынам,
Йөз кабат таянам кешегә.
Йөз кабат кимсәнем, алданам,
Йөз кабат ышанам кешегә.
Йөз кабат читсенәм, шикләнәм,
Йөз кабат кизәнәм кешегә.
Йөз кабат сөенәм, хушланам,
Йөз кабат сокланам кешегә! Г.Афзал
«Гамьсез гомер өчен тумадым мин, ялкынланып яшәү – теләгем…” Ф.Кәрим.
VI. –Укучылар, өйгә эш итеп иншаны язып бетерергә.
Дәрес тәмам. Сау булыгыз. 



Обновлено: 09.01.2023

Интегрированный урок — семинар татарской и русской литератур в 11-м классе по произведениям татарского прозаика М.Магдеева «Кеше китэ, жыры кала» («Человек уходит, песня остается») и В.Распутина «Живи и помни» по теме «Раздумья писателей о трагических судьбах и противоречивых характерах их героев». Цель урока: через сопоставление произведений развивать навыки критического мышления, находить общее и выделять главное, правильно оценивать общественные исторические процессы.

Основные цели урока — научить детей применять навыки, полученные на уроках татарского языка по данной теме, на уроках русского языка. Немаловажно также интернациональное воспитание, основанное на содружестве двух языков.

• Для учеников 1-11 классов и дошкольников
• Бесплатные сертификаты учителям и участникам

М.Мәһдиевнең ”Кеше китә –җыры кала” повестенда

шәхес кон цепциясе.

Мөхәммәт Мәһдиевнең тирәнтен белеп, аеруча яратып сурәтли торган бер өлкәсе, дөресрәге, төп өлкәсе — сугышка хәтле һәм сугыш елларындагы колхоз тормышы, авыл кешеләре. Шул темага караган әсәрләрнең иң уңышлысы — күптән язылып та, үз кыйммәтен югалтмаган “Кеше китә-җыры кала” исемле повесть.

Автор бу әсәрен Р.Мостафин тәкъдиме буенча “Авылым көндәлеге” дип атый.Шул исем астында газеталарда бу әсәрдән өзекләр дә бастырыла. Бераздан автор моның исемен үзгәртә: “Кеше китә-җыры кала”(әсәр 1959 елда, автор әле авыл укытучысы булып эшләгәндә үк языла башлый, ун-унбиш тапкыр төзәтелә,үзгәртелә).Исеме үзгәрүнең сәбәбе шул:автор мари шагыйре белән таныша.Теге иптәшнең китабы рус телендә чыгып ята икән. Исеме “Воды бегут-берега остаются”. М.Мәһдиев бу исемнең тарихы белән кызыксына. Баксаң, мари рекрутларының җырыннан китерелгән исем икән бу:

Воды бегут –берега остаются,

Листья опадают-деревья остаются.

Птицы улетают-гнёзда остаются,

Люди уходят-песни остаются .

Автор шул көнне кулъязмадагы әсәрнең исемен үзгәртә.

“Кеше китә — җыры кала”- киң колачлы вакыйгаларны, драматик эпизодларны үз эченә алган,олы һәм катлаулы язмышлы характерларга, кызыклы образларга бай булган, гаҗәеп дәрәҗәдә халыкчан рухлы, олы хисле, зур яңгырашлы әсәр.

Әсәрнең үзәгендә — Кара Чыршы исемле,табигатьнең матур бер җиренә кереп оялаган гадәти татар авылы тора. Аның тормышында, язмышында бөтен ил кичергән олы, кечкенә, шатлыклы һәм фаҗигале вакыйгалар аерым кеше язмышлары аша уза. Сугыш алды авылы кешеләре бер-берсенә ярдәм итешеп,барыннан канәгать булып, язмышларын колхоз белән бәйләп, матур итеп тормыш коруга омтылганнар. Алар иген үстерә,бала тәрбияли,табигатьне, халкын,туган телен яратып яши.

М. Мәһдиев, 20-50 нче елларның сыйнфыйлыкка нигезләнгән әдәбияты әдипләреннән аермалы буларак, кешеләрне байга — ярлыга,укымышлыга-наданга бүлми. Аның кыйбласы — кешелеклелек.

Һәр кешенең үз язмышы бар, ди язучы. Шул фикерен төгәл, ачык, хәтердә калырлык вакыйга — хәлләр аша күңелгә, йөрәккә сеңдерә килә.Шуның өстенә уртак кайгы – сугыш хәсрәте өстәлә.Ирләрне сугышка, күбесен үлемгә озату вакыйгасын язучы искиткеч зур осталык, мәңгегә күңелдә сакланырлык итеп,фаҗиганең асылын искәртеп язган.

Берәүләр, илбасарларны шәхси дошманнары күреп, фронтка ыргылалар, Шәяхмәт карт кебек өлкән буын, хатын-кыз, бала-чага “җаннарны фида кылып тырыша”,сугышчыларга азык-төлек, җылы киемнәр озата. Һәр кеше бәяне гамәли эше буенча ала. Шәйхи карт, Шәяхмәт һәм Тимерхан, Хисмәт һәм Хәкимулла, Миңнегали һәм Нургали – болар төрле буын вәкилләре һәм шул чор татар авыллары өчен үз кордашлары арасында аеруча характерлы образлар. Аларның тормышларында без укучыны шаккатырырлык берни күрмибез, алар – гади кешеләр. Алар татар авылының гади кешеләре.

Әсәрдә ике кордаш Миңлегали белән Хәкимуллага тукталсак, алар гади штрихлар белән генә тасвирлансалар да аларның ачык, якты образлары күз алдында тора. Эшкә килгәндә тиңе булмаган, усаллык кырыслыктан да мәхрүм ителмичә, әрсезләнеп дөнья көтәргә ашкынган Васфикамал да, гадәти булган хәлендә, үз чорының кабатланмас бер шәхесе буларак хәтердә калган. Саный китсәң, искә алынган һәр образны бер-бер артлы тезеп чыгарга мөмкин. Һәркайсының үз йөзе, үз җыры, кабатланмас үз моңы бар. “Язучы әнә шул кешеләрне бер дәрәҗәдә үз итә.Олы максат, изге максат белән янып яшәгән кешеләр аның өчен һәммәсе дә кадерле, якын. Аларны ул кемнәрдер өстен, кайсыдыр яклары белән артык булганнары өчен түгел, иң авыр шартларда бергә булганнары, үзләре булып калганнары, тормышка һәм кешеләргә җылы мөнәсәбәтләре, киләчәккә ышанычлы, күңел көрлекләрен җуймаулары өчен ярата”,- дип яза Ринат Мөхәммәдиев. [Мөхәммәдиев Р. Гадәтиләр. Казан утлары,1982, №7,179 бит]

М.Мәһдиев үз геройларының уңышларына сөенә, ялгышларына көенә.Тормыш буйлап кулга-кул тотынып, җилкәгә-җилкә терәп бергә атлый.Үзәктә – кеше җаны.Ул аның һәр борылышына игътибарлы.

Язучы һәр каһарманның холкын, фигылен, үсеш дәрәҗәсен ачып бирердәй тел бизәкләрен эзли, табигать сынамышларын кабатларга ярата.

“ Кеше китә — җыры кала” повестенда сүз халыкның изге гореф-гадәтләре, холкы-фигыле, үз-үзен һәм тирәлекне аңлавы, аны мөстәкыйль милләт итеп таныткан төшенчәләр турында бара.Әсәрне татар кешесенә генә хас, күзгә, зиһенгә бәрелеп, мөгез төсле алга чыгып тормаган, бөртекләп җыйналган үзенчәлекләрне, гасырлар түрендә бөреләнеп, сыйфат-билгеләрен туплап, саклап безгә китереп җиткергән олы җанлы кешеләр бизи.

М.Мәһдиев әсәрләренең үзәгендә рухи дөнья, һәр аерым кешенең олы яшәеш һәм табигать белән бердәмлеген тәкрарлау ята. Шәхеснең уй- кичерешләрен ул иҗтимагый тормышка, сыйнфый көрәшкә бәйләп карамый, гадәти яшәешне алгы рәткә чыгара.

“ Кеше китә –җыры кала” повестенда шәхес буларак, һәркайсы ифрат көчле эшләнгән, һәркайсы хәтердә кала. Һәрбер образның үз характеры, үз кайгысы,үз бәхетсезлеге. Аннан да бигрәк, һәрберсенең өстендә уртак кайгы – ил кайгысы. Әмма кайгыга да сыгылып төшмиләр, шатлыкка да сикереп чыкмыйлар алар. Һәммәсе төптә,тирәндә. Шундый шәхесләре күп булганга, без сугыш чорының кыенлыкларын җиңдек, бүгенге көндә дә төрле авырлыкларга карамастан яшәргә тырышабыз. “Кеше китә – җыры кала” повесте белән М.Мәһдиев тагын бер тапкыр шул хакыйкатьне раслый.

Айрат Назипович Хайруллин родился и вырос в Казани, а в селе Нижнее Алькеево появился на свет его отец, которого здесь все от мала до велика знают и по-свойски величают Назип-абый

Родовое гнездышко Хайруллиных — довольно примечательное место: упоминание о нем приходится на 1710 год, оно являлось первым административным центром Алькеевского района, созданного 90 лет назад, даже название району дало именно это древнее село. В Нижнем Алькеево (согласно переписи 2010 года здесь проживали 810 человек) расположена канцелярия Нижнеалькеевского сельского поселения, состоящего из четырех населенных пунктов.

Дом Аллаха строился в свое время на деньги колхоза, но сделать последний ремонт помогал в том числе и Айрат Хайруллин

В Нижнем Алькеево Хайруллин в последний раз был осенью. Как правило, прилетал сюда — на сабантуй или сход села — на вертолете, для которого имелась даже постоянная площадка, а именно — стадион местной школы

В Нижнем Алькеево депутат Госдумы в последний раз был осенью, приезжал на могилу своей любимой бабушки. Как правило, прилетал сюда — на сабантуй или сход села — на вертолете, для которого имелась даже постоянная площадка, а именно — стадион местной школы. Учебному заведению он также постоянно помогал, последний по времени подарок от фонда Хайруллина — комплекты лыж.

Именно местную школу в 1958 году окончил его отец Назип Хайруллин. Это был пятый выпуск в учебном заведении, о чем говорится в книге, посвященной выпускникам, которая хранится в школьном музее. Директор образовательного учреждения Фанис Мисалов не дружил близко ни с Назипом Гарифулловичем, ни с Айратом Назиповичем по причине того, что первый его намного старше, а второй младше. Зато помощь также ощутил сполна.

Бизнесмен страдал катастрофической нехваткой времени. Знавшие его близко люди говорят, что у него вошло в привычку постоянно поглядывать на часы, как правило, он действительно передвигался на вертолете. Правда, зимой Хайруллин все-таки предпочитал пользоваться автомобилем, по крайней мере так говорят его родные, с которыми мы пообщались в ходе поездки. Но в ту роковую пятницу он выбрал летательный аппарат, судя по всему, из-за того же цейтнота. Как правило, Хайруллин, приземлившись в одном месте, пересаживался в машину и объезжал свои владения уже на автомобиле.

Увидев прессу, коровы стали нервничать, а управляющий отметил, что буренки, с которых, кстати, ежедневно надаивают по 41 т молока, настораживаются, увидев чужих людей, а вот Хайруллина они принимали как родного

Животноводческий комплекс в Каргополе, в котором мы побывали, появился еще в 2003 году, рассчитан он на 6,2 тыс. голов КРС. Нам показали мегаферму. Впрочем, увидев прессу, коровы стали нервничать, а управляющий отметил, что буренки, с которых, кстати, ежедневно надаивают по 41 т молока, настораживаются, увидев чужих людей, а вот Хайруллина они принимали как родного. Да и сам мультимиллионер любил тут постоять и посмотреть за процессом.

Автор конспекта:
Автор(ы): — Магданова Альфия Сарваровна

Регион: — Республика Татарстан

Характеристики урока (занятия) Уровень образования: — основное общее образование
Уровень образования: — среднее (полное) общее образование
Уровень образования: — дополнительное образование детей
Уровень образования: — школы-интернаты, детские дома
Уровень образования: — начальное профессиональное образование
Уровень образования: — среднее профессиональное образование

Целевая аудитория: — Библиотекарь
Целевая аудитория: — Классный руководитель
Целевая аудитория: — Педагог-психолог
Целевая аудитория: — Родитель
Целевая аудитория: — Учащийся (студент)
Целевая аудитория: — Учитель (преподаватель)

Класс(ы): — 10 класс
Класс(ы): — 11 класс

Предмет(ы): — Родной язык

Тип урока: — Комбинированный урок

Учащихся в классе (аудитории): — 20

Новый музыкально-театрализованный проект Вагаповского фестиваля посвящается памяти легендарных татарских певцов Рашита Вагапова и Хайдара Бигичева. Их имена, их песни продолжают жить в творчестве сегодняшних исполнителей, в памяти благодарных зрителей. Не случайно и программа называется “Кеше китэ — Жыры кала” (“Человек уходит — песня остается”).

Принимают участие вдова Хайдара Бигичева, известная татарская певица Зухра Сахабиева, его родная сестра, популярная эстрадная артистка Халида Бигичева, а также многие известные, конечно же, и молодые исполнители татаро-башкирской сцены. Среди них — Ильгам Валиев, Хамдуна Тимергалиева, Гузель Диникеева, Рамиль Курамшин, Рустем Асаев, Фадис Ганиев, Лилия Биктимирова, Гульназ Асаева, Ринат Валиев, Руслан Сайфутдинов, Гульсирень Абдуллина, Азат Абитов, Ранис Габбазов, Артур Шугаепов, Гузель Зиганшина, Рустем Насибуллин и другие.

Читайте также:

  

• Конкурс букетов в детском саду

  

• Барри куприн краткое содержание

  

• Пожелания директору школы на 1 сентября

  

• Безумная из шайо краткое содержание

  

• Краткое содержание проспект обороны

Поделитесь с коллегами:

Тема : Контроль сочинение «Кеше китә, истәлеккә ни кала?».

Максат: 1)укучыларның бәйләнешле сөйләм телен, логик фикерләү һәм иҗади сәләтне үстерү;

2) бирелгән тема буенча фикер йөртү сочинениесе язу күнекмәсен үстерү ;

3) кеше гомеренең матурлыгы, алтын икән

Дәрес тибы — бәйләнешле сөйләм телен үстерү.

Дәреснең планы
I. Оештыру өлеше

Сыйныфта уңай психологик халәт тудыру
II. Актуальләштерү

а) өй эшен тикшерү;

ә) дәрескә кереш.

III.Яңа теманы аңлату

а) дәфтәргә число, теманы яздырту;

ә) кеше гомере турында әңгәмә алып бару.

V. Өй эше

Иншаны язып бетерергә.
VI.Йомгаклау.

II . -Укучылар, өй эшенә нәрсә бирелгән иде әле?

( тел галимнәрен кабатлау).

• Укучылар, хәзер мин сезгә карточкалар өләшәм, сез анда язылган галимнең кайсы өлкәдә, тел өлкәсендә эшләгән хезмәтләре турында язырга тиеш буласыз. 10 мин. вакыт бирелә.

II. — Бүгенге дәресебезне башлыйбыз . Бу дәрес -бәйләнешле сөйләм үстерү дәресе булачак, укучылар. Бүген «Кеше китә, истәлеккә ни кала?» дигән темага контроль сочинение язабыз.

Дәфтәргә число яздыру. Контроль сочинение. «Кеше китә, истәлеккә ни кала?».

III. — Укучылар, «Кеше китә, истәлеккә ни кала?» бу җөмләдә нинди мәгънә ята?

(һәрбер кеше бу кыска дөньяда үзеннән соң хәтирәләр калдырырга тиеш)

• Укучылар, нинди хәтирәләр калырга тиеш?

(яхшы, файдалы)

• Дөрес, укучылар. Кеше гомере — уянып килүче табигатьне сизелер-сизелмәс кенә сыйпап үткән таң җиле кебек… Ул шулкадәр кыска ки, әйләнеп карарга һәм нәрсәдер аңларга да өлгерә алмыйсың, утларында яндырып, сагыш-моңга салып уза да китә гомер дигән кадерле мизгел… Әгәр шулай кыска икән, ул хәйран калырлык гүзәл булырга, ләззәт- шатлыктан гына торырга, искиткеч асылташтай балкырга тиештер шикелле.

• Тормыш никадәр катлаулы булса да, кеше үз язмышына үзе, бары тик үзе генә хуҗа була ала. Яшәеше, эш-гамәле белән үзенең исемен акларга, гомер елларын барлаганда, тирән горурлык хисе тоярга тиеш ул.

• Укучылар, бүгенге дәрестә менә шушы «Кеше китә, истәлеккә ни кала?» дигән җөмләнең мәгънәсен ачырга тырышып, тормыш турындагы уйлануларыгызны язасыз.( укыту, дәфтәргә яздырту)
  — Үзегезнең сочинениегызда, эпиграфлар кулланып язарга да мөмкин.
  Мин сезгә менә берничә язучының эпиграфын алып килдем. Бәлки үзегезнең дә бардыр.

1. Телдән-телгә йөргән хатирәләр,

Халык күңелендә саклана.

Милләтеңә ихлас хезмәт итү-

Гасырларны үтеп хаклана. (Э.Шәрифуллина)

1. Үткән гомер -аккан су. Татар халык мәкале.

2. Кеше кайчан матур була?

Кеше матур шул вакыт.

Иле өчен, халкы өчен

Яшәгәндә җан атып.

Замананың авырлыгын

Җилкәсендә алганда,

Олы данга ирешеп тә,

Кече булып калганда.

Олы җан булып калганга,

Олы җанлы булганга. Ренат Харис.

1. Йөз кабат сөртенәм, абынам,

Йөз кабат таянам кешегә.

Йөз кабат кимсәнем, алданам,

Йөз кабат ышанам кешегә.

Йөз кабат читсенәм, шикләнәм,

Йөз кабат кизәнәм кешегә.

Йөз кабат сөенәм, хушланам,

Йөз кабат сокланам кешегә! Г.Афзал

1. «Гамьсез гомер өчен тумадым мин, ялкынланып яшәү — теләгем…» Ф.Кәрим.

VI. -Укучылар, өйгә эш итеп иншаны язып бетерергә.

Дәрес тәмам. Сау булыгыз.

Эни, энкэй, энием –
Нинди матур бу сузлэр.
Бик куп нэрсэ хакында
Безгэ алар сойлилэр.
Эни, энкэй, энием –
Минем очен ин зуры.
Безгэ hэрчак яктырта
Шушу сузлэрнен нуры.
Эни! Жир йозендэ ин гузэл, ин газаз суз. Яшь баланын авызыннан чыга торган ин беренче суз ул! hэр эни уз баласын кешелэр белэн сойлэшергэ, олыларны ихтирам итэргэ, тэрбияле. акыллы, тэртипле булырга ойрэтэ. hэр эни уз баласын кешелекле булырга онди. Баласы юлда булса, тоннэрен йокысыз уткэруче, баланы яклаучы, саклаучы да ул — эни! Ул барлык теллэрдэ дэ бердэй назлы янгырый. Ана белэн бала арасындагы керсез мэхэббэт табигать бар иткэн ин боек хис ул.
Эни кешенен мэрхэмэтле, шэфкатьле куллары белмэгэне юктыр бу доньяда. Ана йорэге ин тугрылыклы сизгер йорэк. Балага булган мэхэббэт хисе анда беркайчан да сунми, сурелми. Баласынын язмышына кагылышлы бер генэ нэрсэне дэ ана йорэге ваемсыз уткэрэ алмый. Безне, якты доньяга килгэн мизгелдэн алып, энилэрнен кунел hэм кул жылысы озата бара. Аналар соенечлэреннэн кояш кебек балкып торган нарасыен — йорэк жимешен, учти — учти итеп, тушэмгэ чоя, эле сабыенын битеннэ, мангаеннан, тэпи очыннан убеп ала.
Эни! Нинди матур суз бу. Кеше уз гомерендэ ана ничэ кабат эйтэ микэн?! Эйткэн саен ул суз яна мэгънэ алып килэ. Бу суз hэрвакыт йорэклэрдэ.
Уеннан башканы белмэгэн сабыйлар да, тормыш кичергэн чал чэчле олкэннэр дэ Ана назына, анын молаем карашына мохтажлар. Энигэ мэхэббэтен никадэр тирэн булса, тормышын да шулкадэр шатлыклы hэм яктырак уза.
Энилэр безгэ авыр вакытларда булыша. hэрбер адымыбыз белэн кызыксынып торалар. Без энилэребезне бик яратабыз, хормэт итэбез. Аларнын йозенэ кызыллык китермэскэ тырышабыз. Аларга бездэн рэхмэттэн башка суз юк.
Без ускэндэ купме борчылулар
Кургэн энкэй гомер эчендэ;
Онытмабыз, энкэй, мэнге сине,
Рэхмэт яусын барысы очен дэ.
Безнен ин кирэкле кешелэребез алар. Ходай аларга озын гомер, бэхет, шатлык бирсен, Беркайчан да бала кайгылары курергэ язмасын аларга. Сез безгэ hэрвакыт hэм hэркайда бик кирэк! Без сезне яратабыз!

Дустым!
Кал?м тибр?т?г? осталык еллар д?вамында т?рбиял?н?. Син т?б?н сыйныфларда ел фасылларын тасвирлыйсы?, ?ти-?ние?, б?йр?мн?р турында язасы?. Бераз ?ск?ч, к?заллаулары? ки??йг?ч, туган халкы?, иле? хакында уйларны к?газь битл?рен? т?шер?се?. ?д?би ?с?рл?рне тир?нр?к ?йр?н? башлагач, сочинениел?р сине? анда язылганнарга м?н?с?б?те?не белдер?, аерым образларны, и?атчы осталыгын ??м башка бик к?п н?рс?л?рне б?ял?? чарасына ?йл?н?.
Роман укыйсы?мы, хик?яме, повестьмы, ?з фикерл?ре?не терк?п бара торган бул. Кулы?а кал?м алгач кына, аларны берг? туплау, х?терд? я?арту кыен. ?зе?д? кызыклы фикерл?р д?фт?ре булдыр. ?д?бият, тормыш турында к?тм?г?нд? башы?а килг?н уйларны, башкалар ?йтк?н гыйбр?тле фразаларны шунда язып куярсы?, ??р ятлаган шигырь, ч?чм? ?с?рд?н ?зек сочинение язганда ярд?мг? кил? ала. Х?тере? начар ик?н, бернич? теманы ачканда кулланып була торган эпиграфлар гына х?зерл?. Кайвакытта, со?гы юлны ?зг?рт? бел?н ген? д?, эчт?лекк? я?а м?гън? салып була. Дим?к, бернич? универсаль сочинениене хатасыз язарга ?йр?н? имтиханнар вакытында сине? эше?не ?и?ел?йт?ч?к. Кал?м ку?тен, и?атчы осталыгын, кешег? соклануны, яш?? — ?лемг? м?н?с?б?тне чагылдырган ?зекл?р д? универсальлекк? ия.
Югары уку йортына кер?чел?р ?чен программаларда к?рс?телг?н ??р ?с?р буенча язма эш каралган. Шулай булгач, бик яхшы бел?м дип уйлаганда да, ?д?биятны программада к?рс?телг?н т?ртипт? кабатлап чыгу кир?к. Гад?тт?, укучыга ?ч т?р сочинение язу т?къдим ител?. 1917 елга кад?рге мирас, б?генге ?д?бият буенча ??м ирекле темага була ул. Кайбер??л?р, шуны? со?гысын сайлармын ?ле, дип уйлый. Филологлар х?зерл??че факультетларда еш кына ирекле темаларны да ?д?бият буенча бир?л?р. Бу очракта ?д?би ?с?рне, язучы и?атын ирекле сайлау гына к?зд? тотыла.
Ярд?млек — язма эшл?р буенча шпаргалка (к?чергеч), дип уйлый к?рм?гез. Беренчед?н, кеше хезм?тен ?зе?неке итеп к?рс?т? караклыкка кер?, ?зен? х?рм?те булган кеше мо?а бармас. Икенчед?н, бу сочинениел?р к?пчелек ?чен шактый катлаулыдыр, ч?нки без ф?нни югарылыктагы ??м аеруча с?л?тле укучылар ?чен ?лге булырлык язма эшл?р д? т?къдим ит?рг? тырыштык, к?бр?к югары уку йортларына керерг? х?зерл?н?чел?рне к?зд? тоттык. ?ле бит т?рле олимпиадалар, конкурслар, ф?нни конференциял?р д? бар. Аларда еш кына ?т? х?зерлекле балаларны? чыгышларын ты?ларга туры кил?. Китап ?н? андыйларга зур ярд?млек булсын иде.
Хезм?тне?, ?лб?тт?, тел?с? кайсы укучы ?чен файдасы тияч?к. Беренчед?н, ул — ?рн?к эшл?р ?ыентыгы. Аннан со? кайвакыт, д?реслек авторлары бел?н б?х?ск? кереп, башкачарак та карашлар уздырылыр, д?реслект? ?йтелеп бетм?г?нн?р д? ?ст?лер. Белг?небезч?, язма эшле имтиханнарны? т?п максаты — укучыны?, абитуриентны? ?збашка фикер й?рт? с?л?тен ачу. ?г?р язма эшл?р ?рн?генд? укучы кал?ме осталык ягына аз гына ?зг?рс? д?, без бик шатбыз. Китапны чыгаручылар, ихтыя? була калса, кил?ч?кт? ??р сыйныф д?р???сенд?р?к язылган иншалар ?ыентыгын х?зерл??не к?зд? тота.
Язма эшл?р д?реслект?н файдаланып башкарылмады, алар ?с?рл?рне м?ст?кыйль анализлау н?ти??сенд? туды, шунлыктан укытучылар ?чен ?ст?м? ярд?млек була ала. Со?гы вакытта м?галлимн?р арасында да б?йгел?р уздырыла башлады. Язма эшл?ребез аларга да билгеле бер д?р???д? ?лге булачак. Сочинениел?рд?ге карашлар башкаларныкына аваздаш та, охшамаска да м?мкин. Моннан куркырга ярамый. А?а омтылырга кир?к. И? м??име: фикере?не д?лилл?рг? тырышудыр. Укытучылар к??елл?рен? охшаган эшл?рне укып, д?ресл?рен т?рл?ндереп ?иб?р? алырлар иде.
Китапка т?рле характердагы сочинениел?р тупланган. ?д?би-тарихи пландагы язма эшл?р арасында б?ял?м?, характеристика, чагыштыру р?вешенд?гел?рен очратырсыз. Ирекле темага язылганнары да ?ит?рлек. Алары ?з эчен? аерым профессия, ф?н, с?нгатьк? кагылышлы, и?тимагый-с?яси, ?хлакый проблемаларны к?т?реп чыккан публицистик сочинениел?рне, ел фасыллары, ?ти-?нил?р турында уйларыбызны чагылдырганнарны туплаган.
Язма эшл?р ?зл?ре д? фикерне ?иткер? р?веше, т?зелеше, рухы, а???е бел?н бер-берсенн?н нык аерылып тора. Син алардан язу осталыгы?а туры килг?нне, к??еле?? якынны ?рн?кк? сайлап алырсы?.
?д?би ?с?рл?р, и?ат буенча темалар гомумир?к т?, таррак та. Хик?я яис? кечкен? бер шигырьне ген? тикшерг?нд?, фикерл?р тир?нр?к була. Теманы тар планда алу язма эшне шулай ук тир?нр?к, т?фсиллер?к ??м ф?ннир?к ит?. Сине? зур игътибары?а да лаек булмаган ?с?р б?тенл?й башка, мо?арчы к?рм?г?н яклары бел?н ачылып кит? ??м ?зен? гашыйк иттер?. Язма эшл?рг? куелган тема тел?с? кайсы и?атчы ?с?рен билгеле бер юн?лешт? ?йр?неп булганны да к?рс?т?. Шул ?рн?кт? сез икенче бер ?дип яис? шагыйрь язганнарны тикшер? аласыз.
Б?генге к?нд? язма эшл?рд? план м??б?ри т?гел, ?мма фикерен эзлекле д?вам ит? алмаучылар ?чен аны? файдасы бар. Ист? тотыгыз: кайвакыт план комачаулый да. Ирекк? омтылган фикерне чикли, тоткарлый, к?телм?г?н юн?лешт? ?с?рг? м?мкинлек бирми, кирт? куя. Инде план буенча да яза алмыйсы?, т?ртелеп каласы?. Шулай булгач, план план язу очен ген? башкарылмасын, гам?ли файдасы тисен. Еш кына укучылар, эшне т?мамлап бетерг?ч, аны? и?ат ител? т?ртибен терки. Сочинение ?зе т?мам, планын гына язасы калды, диг?нне еш ишетерг? туры кил?. К?лке т?гелмени?!
Кызганыч, кайвакыт бик тир?н эчт?лекле язма эшл?р д?, пунктуация хаталары к?п ?иб?рел? с?б?пле, т?б?н б?ял?н?. Моны да онытмасагыз ??м кал?мегез т?шереп узган юлларга игътибарлы булырга к?некс?гез иде.
Автор уй-фикер, н?ти??не белдерг?н ??мл?л?рне ??рвакыт туры с?йл?м р?вешенд? язу тарафдары т?гел, шул ук вакытта ул, аларны? билгеле бер р?вешт? к??елд? тууын яис? ??мгыятьт? таралуын к?рс?терг? кир?к булганда, ?тер бел?н аерып кую яклы ??м шулай эшл?де д?. Шулай итеп, шулай булгач, шулай ик?н ?. б., ??мл? башында килг?нд?, кереш с?з буларак каралды. Боларны иск? алсагыз иде.
Сочинениел?рне автор к??елд?н (ист? калган материал буенча) бик кыска вакыт аралыгында язды. Озын к?л?млел?рен — югары уку йортларына укырга кер?, кечкен? к?л?мле эшл?рне д?рес шартларын к?зд? тотып башкарды.
Китап авторны? белем д?р???сен чагылдыруны максат итми.
I б?лек
И кал?м, ?йтере? бармы?
Кайбер факультетларга керг?нд?, абитуриентларга ?зе сайлаган ??н?р, туган халкы, ?ире, ??мгыять, тарих ??м башка темаларга да язма эшл?р т?къдим ител?. ?йтик, «??мгыять ??м ш?хес турында уйланулар», «Безне? буын нинди идеаллар бел?н яши?», «Идеалсыз кеше — имансыс кеше» дип исемл?нг?н сочинениел?р язарга м?мкин булды ди. Алар, к?р?сез, эчт?лек ягыннан шактый охшаш. Тарихтан м?гъл?матсызраклар да, к?нд?лек тормыштагы к?з?т?л?рен? нигезл?неп, ?ичшиксез, аны башкарып чыгар. Без сезг? ?рн?кл?рне? эчт?лек ягыннан т?рле д?р???д?гел?рен китер?без.
Китап м?кт?п укучыларын к?зд? тотып эшл?нг?нлект?н, ата-ана, туган авыл, Ватан, язгы эшл?р, ел фасыллары хакында язма эш мисаллары да китерелер. ?леге темаларны? кайберл?ре алдагы елларда ук югары уку йортларына керг?нд? т?къдим ителг?нлекне ?йтеп узасы кил?.
Безне? буын нинди идеаллар белан яши?
Без — зур ?зг?решл?р заманыны? яшьл?ре. Тормыш дулкыннары, ?зл?рен? ияртеп, вакыйгаларны? т?рлесен? илтеп ташлый. Кем булуы?а карамастан, телисе?ме-тел?мисе?ме, син заман агымына иярерг? м??б?р.
Мине д?рес а?лавыгызны телим. Моны? ?з фикере юк ик?н, дип н?ти?? ясарга ашыкмагыз. Бер ген? кеше ?и?? алмаслык к?чле ташкыннар да була.
Без, б?генге к?н яшьл?ре, олылар буталчыкландырган доньяда югалыбрак калдык. Кая барырга, нишл?рг?, кем булырга? Мо?а кад?р бик гади тоелган шул сорауларга да ?авап бир?е кыен. Нинди идеаллар бел?н яшибез без? ??мгыятебез нинди идеаллар бел?н яши? Болары инде — катлаулырак сораулар. Аларга ш?хес булып формалашып ?итк?н кеше ген? тулы, анык ?авап бир? ала торгандыр.
Без бер-беребезг? артыграк та ошаганбыз шул. Киемн?рд?, яш?? р?вешенд? берт?слелек х?кем с?р?. Соры, т?ссез, эчпошыргыч берт?слелек бу…
Олы буын в?киле булмасам да, ?зем бел?н берг? укып, берг? уйнап ?ск?н сыйныфташларым, х?тта дусларымны да а?лап бетер? алмыйм мин. Кызлар — егетл?р, егетл?р — кызлар турында с?йл?ш?д?н ерак китми. Кайсыдыр инде наркотиклар бел?н ?к мавыга башлаган. Шуны д?ньяны? бер р?х?те дип саный. Кайсы ?з эчен? бикл?нг?н д? башкаларны тыныч кына к?з?т? сыман. Мин д? — ?н? шундыйлар арасында. Без, сан ягыннан азрак булгангамы, ?лл? с?л?тсезлект?нме, ямьсез к?ренешл?рг? каршы торырга уйлап та карамыйбыз, ?йтерсе? бу х?лл?рне к?рмибез д?.
Минем бел?н ?ан серл?рен б?лешеп й?рг?н, итагатьлелеге бел?н аерылып торган ипт?ш кызым бар иде. К?нн?рд?н бер к?нне ул каршыма ручка буе сигарет капкан килеш килеп басты да ямьсез с?зл?р бел?н с?ген? д? башлады. Им?неп киттем. С?зсез калдым.
?хлагыбыз бозылган, эш яратмаган, матурлыкны тудырырга т?гел, к?рерг?, а?ларга да тел?м?г?н яшьл?р без…
Идеалсыз, югалган буын.
Яш??ме бу, ?лл? т?гелме?
Кара?гы чо?гылдан чыгарырлык нинди д? булса якты бармы? ?лег? ул ми?а к?ренми. ?земне? рухи т?шенкелегем? ачынган минутларда кулыма китап алам. Аны? битл?ренн?н ?мет кабызырлык с?зл?р эзлим.
Без зур ?зг?решл? заманында яшибез. К??ел шул ?зг?решл?рне? у?ай идеаллар тудыруын, сакланганнарын ныгытырлык ?ирлек булдыруын к?т?.
Идеалсыз кеше ? имансыз кеше
Идеалсыз яш?? м?мкин т?гел. Бу — хакыйкать. Кешене д?, ??мгыятьне д? иман яш?т?, тормышын бер агымга куя.
Озын тарих д?вамында ?лл? никад?р д??л?тл?р барлыкка килг?н, ч?ч?к аткан, юкка чыккан. Бер ??мгыятьне икенчесе алмаштырган. С?б?п н?рс?д?? ??мгыятьне? кайчандыр ныклы булган нигезе еллар узгач какшаган. Икътисад, идар?челек хакында карашлары хакимиятнекен? туры килм?г?н кешел?р саны арта барган саен, д??л?тне? д? эчт?н таркалуы к?ч?я.
Элеккеге СССР бел?н шулай булмадымыни?! Б?ек держава рухында корылган ??р илне шундый язмыш к?т?.
Без, коммунистик идеаллар юкка чыгып, я?алары барлыкка кил? алмаган заманда яшибез. Таланты, д?р???се бел?н аерылып торган ш?хесл?р д? югалып калган бу чорда ?зе?? нинди таяныч булдырырга? Мин ?н? шул сорауга ?авап эзлим.
Гасырлар аша ?теп, яш?? к?че биреп торган озын гомерле идеаллар юкмыни?! Безне? бабаларыбыз социаль гаделлек, дуслык-туганлык кебек т?шенч?л?рг? табынмаганмыни?! ? милли азатлык идеясе? Тарихыбыз, ата-бабаларыбыз рухы бел?н б?йл?п тоткан, телебезне б?генге к?нн?рг? ис?н-имин китереп ?иткерг?н, д??л?тчелегебезне ?зме-к?пме ген? булса да саклап калырга ярд?м итк?н идея т?гелме ул?!
Мин д? — милл?тп?рв?рмен. Минем хыялым — ??р милл?тк? тигез хокуклар тудырылган, бай, матур Татарстанда яш??. Мо?а ничек ирешерг? со?? Югары ?хлак, теле?, тарихы?, халкы? бел?н горурлану…— болар сине? аерылгысыз сыйфатлары? булсын. Белемлелеге? бел?н д? син татар кешесене? д?р???сен к?т?р?се?. Милл?тен? элек-элект?н хас хезм?т с?юч?нлек, тырышлык, чисталык, намуслылык татарны? ??р яшь буынында т?рбиял?нерг? тиеш. Шуны а?лау д?р???сен? к?т?релг?н кеше ген? ?з милл?тене? язмышы бел?н кызыксыначак. Милли азатлык идеясе бел?н коралланган яшьл?р б?ген ме?, ирт?г? миллион булса… ?зг?ртеп кору еллары башында к?р?шк? к?т?релг?н олы буын сафлары ныгыр иде.
Минем буын идеаллары. Минем идеаллар. Милл?т, халык м?нф?гате бел?н б?йле хыялларым Гаяз Исхакый, Йосыф Акчура, Габдулла Тукайларны? и?ади мирасында уздырылган фикерл?рг? б?йле р?вешт? д? туган. Ватан ?чен яш?? шигарен алар югары трибуналардан ?йтк?н, ?д?би ?с?рл?ренд? я?гыраткан, ?зл?рене? эшл?рен д?вам ит?не безг? васыять итеп калдырган.
Милл?тебезне? б?тен ?мете, ?ти-бабаларыбызны? б?тен ышанычы — Тукайлар рухы с?нм?г?н яшьл?рд?. Авылда туган, ш???рне? зыялы гаил?л?ренд? т?рбиял?нг?нн?р арасында алар байтак. Андыйлар эчкечелекк? д? бирелми, наркотиклар да кулланмый, башка кыек юллардан да китми. К??елен динг? салучылар арасында да милл?тп?рв?рл?р к?пчелек.
Милли х?р?к?тт? сан ягыннан ?лег? бик аз булсалар да, татар яшьл?рене? тавышы ишетел?. Вакытлы матбугатта кыю язмалары басыла. Ркаил З?йдулла, Газинур Морат кебек шагыйрьл?р ис? и?атлары бел?н шул яшьл?рг? к?ч биреп тора.
??р буын ?з ш?хесл?рен тудырырга тиеш. Бу да — идеал. Ш?хесл?рсез ??мгыять — т?ссез ??мгыять. Аны? кил?ч?ге д? т?ссез я б?тенл?й юк.
Безне тормыш м?гън?сезлекл?ре, каршылыклары сындырмасын, милл?т кил?ч?ге ?чен к?р?ш юлыннан алып ташламасын иде.
Казан ? тарихи ист?лекл?р ш???ре, м?д?ният, белем ?з?ге
Кил?ч?к буыннар ?зл?рене? тамырларын белерг? тиешл?р. Башкача булганда, ??мгыятьне ма?кортлар, ?з тарихын белерг? тел?м?г?н, бер к?н бел?н яш?г?н н?селсез ад?мн?р явыз саранча болыты шикелле басып кит?ч?к.
Т?лгать Галиуллин
Мин югарыдагы эпиграфны юкка гына китерм?дем. К?ренекле т?нкыйтьчене? ист?лекл?р китабыннан ул. Кеше ?тк?нн?ре бел?н яши. Ул ?зе д? башкалар к??еленд? якты хатир?л?р калдырып кит?рг? тырыша.
Ист?лекл?рне? т?рлесе бар. Кемдер аларны мемуарларга терки, кемдер аларга ?д?би ?с?р р?веше бир?. Бер??л?р ??р к?нен фотога т?шереп калырга ашыга. Узганыбызны чагылдыручы р?семн?рне ??р ?йд? диярлек очратырга була. Алар диварларда, альбомнарда саклана. Милл?тен, халкын, туган ?ирен яраткан кешел?р ?з р?семн?рен ген? туплау бел?н мавыкмас. Минем бабам, фотосур?тл?р кеше гомерен ген? т?гел, милл?т яш?ешен д? терк?рг? тиеш, ди.
Казан — тарихи ш???р, элек-элект?н югары м?д?ният, белем ?з?ге ис?пл?нг?н. Бабакаем аны? борынгы тарихын ?зенч?лекле бер юл бел?н кил?ч?к буыннарга тапшырмакчы, татар кешесене? б?еклеген, горурланырлык байлыкларга ия булуын расламакчы.
Мин бик саклык бел?н ген? б?рхет тышлы альбомны? битл?рен ачам, ?йтерсе? Болак буе ярминк?сен? килеп чыгам, Аркадия бакчасында й?рим, Кабан к?ле буенда ял ит?м.
Мен? Казан Император университетыны? бинасы. ?ле со?рак т?зелг?н опера ??м балет театры. Стильл?р т?рлелеге аларны? салыну вакыты, тарихы турында да с?йли. Бу биналарга кемн?р ген? керм?г?ндер д?, алар диварына салынган ташларны кем куллары гына к?т?рм?г?ндер!
Т?рле елларда т?шерелеп алынган бер ?к урамнар, м?йданнар Казанны? гел матураюга таба ?зг?рг?нен х?б?р ит?. Р?семн?рд? — милл?тебез кичерг?н к?нн?р, еллар, тарихны? кызыклы с?хиф?л?ре. С?рби куаклары арасында утырган Бакыр бабай ??йк?ле д? юк инде. Александр II х?рм?тен? куелуны да к?черелг?нме, ?имерелг?нме, белм?ссе?.
Казан — сулар чолганышындагы ш???р. Аны? ярларында элек т? пристаньнар булган ик?н. Ми?а чиб?р ген? бер ханым пароход палубасыннан яулык болгый… Мул сулы елга ?з ки?лекл?рен? алып чыгачак аны.
Со?гы елларда т?шерелг?н р?семн?р д? бар монда. Бутлеров, Лобачевский ??йк?ле, Мулланур Вахитов ??м яшь Ульяновныкы… Галимн?р, к?р?шчел?р, к?кр?к киереп, Казан урамнарына чыгып баскан, ?йтерсе? без Казан тарихында эзлебез, дил?р.
Кремль урамы мине ??лилг? куелган монументка алып кил?. Богаудан арынырга тел?г?н кош шикелле шагыйрь…
Мен? бу р?семд? Кремль с?гате уникене суга. Р?семн?р ?ансыз булмый. Алардан курантлар тавышы да, х?р рухлы шигырь д?, бурлакларны? ?ыры да ишетел?. Кеше ист?лекл?рд? тышкы кыяф?те, кылган гам?лл?ре бел?н кала.
?лл? никад?р югары уку йортларына ия, зур с?нгать ч?ч?к аткан Казанымны? б?генгесе д? якты хатир?л?р булып терк?лсен иде.
Яшьлегем бишеге
Кышкы салкын бакчаларны ?рфия б?ск? чорнаган. Ботакларда анда-санда гына б?решеп утырган ч??к?л?р, каргалар к?рен-г?ли. Искиткеч тынлык! ?анга узарлык тынлык…
Сукмакка иелеп, з?м??рир суыкларда сынып т?шк?н бер ботакны алам да янып торган мил?шк? ыргытам. ?зеп, салкында ?шег?н мил?шт?н авыз ит?м, ян?се. ? ул, селкенерг? д? уйламыйча, кошлар кебек ?к б?решеп утыруында. Син кем д? мин кем мен? шушы була торгандыр инде.
Бу бакча — мине ш???р тыйгысызлыгыннан арындыра торган берд?нбер урын. Башы киселг?н тупыллар да, кулсыз калган куаклар да юк монда. Тынлык. Искиткеч тынлык. ?анга узарлык тынлык…
Яз к?нн?ренд?, эссе ??йл?рд? д? шундый тынлык мик?н аны? кочагында? Юктыр, ирт? та?да, кышын гына шулайдыр…
Минем кебекл?рг?, шау-шулы яшьлекк? тынлык б?тенл?й хас т?гел! Узган язда мин, япь-яшь кызый, р?ш?тк?л?ре сынып бетк?н бер утыргычта имтиханнарга х?зерл?неп утырам. Башка ник бер с?з керсен! Яндагы икенче бер утыргычта инде студент булып ?лгерг?н егет ??м кызлар кызу-кызу н?рс? турындадыр б?х?сл?ш?. Шигырь, дил?р, шагыйрь, дил?р, Тукай клубы, дил?р. М?гаен, язу ?ене кагылган затлардыр бу, дип уйлап куям. ?зем колакларымны сагайтам. Тагын ни хакында с?йл?рл?р…
Язучылар берлегене? Тукай клубында ?д?би ел йомгаклары буласы ик?н. Алар шунда барырга дип ?ыелган булып чыкты. Бар с?йл?г?нн?ре: шигырь бетте, проза бетте, ?д?бият бетте…
Яшьлекк? ??рвакыт инкарь ит? рухы хас. Алар ни ген? дип ?йтс? д?, фаразласа да, ?д?бият яши д? яши ??м яш?яч?к.
Мен? шушы гасырлар чиген узган им?нн?р кебек — озын гомерле ул. Мен? шушы салкында ?чкелтем-т?чкелтемг? ?йл?нг?н мил?ш т?мен? охшаган аны? т?ме. Яшьлек кебек тынгысыз ул ?д?би д?нья, аны? кебек, тормыш ?итешсезлекл?рен инкарь ит?ч?н. Шул ук вакытта елга кебек басынкы ага ул, урынын белеп ага ул ?д?би д?рья.
?й кош! Нишл?п утырасы? анда?! Ниг? минем бел?н с?йл?шмисе?? Т?ш ?йд? учларыма. Х?л ал, ?ылын, каты томшыгы? бел?н уч т?пл?ремне чукы. Берг?л?п к?лешербез, ?лл? елашырбыз да…
Кызык: ?г?р син укый белс??, шигырь яратыр иде? мик?н? Мен? минем кебек?! ?н? язын мин бу бакчада очраткан яшьл?р кебек?! Х?ер, сине? ??р сайравы? — ?зе бер шигырь ич. Мен? к?лке. Карга бел?н ч??к? сайрый димени?! Яза белми язган м?т?шагыйрь шикелле ич аларны? каркылдавы.
Бакчаларны? яше, карты була. Ике гасыр яш?г?н бу бакча инде яшь булып к?ренми. Баш-башында я?а гына утыртылган нарат ?сентел?ре ген? бу бакчаны? картаймаячагын иск?рт?.
? без картаербыз мик?н, Казан? Син д? картаерсы? мик?нни? ?н?, си?а ме? яшь, дил?р. Чал Казан, дил?р. Олуг Казан, дил?р. ? бит урамы? тулы — яшь-?илкенч?к. Бакчалары? тулы — кызлар, егет-?ил?н. Я?а урамнары?, яшь агачлары? калка, ?с? тора. Сабыйлары? шул урамнар буйлап т?пи атлап кит?.
Картайма, Казан. Гел шушылай матур бул, яшь бул. Син мине, шушы бакча утыргычларында тирб?теп, олы тормышка алып чыгарсы?. Син — минем бишегем. Син — минем балачагым, яшьлегем бишеге.
И-и-и мил?ш ботагындагы кош! Мо?айма ?ле! Ту?ма ?ле син! Без со? картлармыни…
Хезм?тне? тире ? ачы, ?имеше ? татлы
Табигать тарафыннан салынган с?л?тл?р ??р кешед? берд?й булмый. Кайбер??л?р, инде м?кт?пт? укыганда ук, р?семг? осталыгы, артистлар д?р???сенд? ?ырлавы-биюе, шагыйрьл?р игътибарын алырлык шигырьл?р язуы бел?н шаккатыра. Еллар уза. Шундыйларны? берсе чын талант иясе буларак б?ял?н?, икенчесен илд? д? белмил?р, авылда да оныталар. Шул ук вакытта ?лл? ни к?зг? д? чалынмаган ?ченче бер??, к?телм?г?н яклары бел?н ачылып китеп, хезм?тенд? таныла ??м зур д?р???л?рг? иреш?.
С?б?п н?рс?д?? Минем уйлавымча, кешел?рг? табигатьт?н бирелг?н с?л?т кен? ?итмидер. ?г?р тиешле тырышлык куймаса?, шул с?л?те?не ачу юн?лешенд? к?ч т?км?с??, син барыбер м?мкинлекл?ре? зурлыгында ?зе?не к?рс?т? алмаячаксы?.
? бит ?ле, булдырып та, ил файдасына бернинди хезм?т башкармаучылар бар. Андыйлар да халык к??елен? кереп урнашмый.
Кайвакыт м?кт?бебезд? т?рле б?йгел?р уздыралар. Бик тел?п катнашам мин аларда. Р?сем укытучысы, сине? сынлы с?нгатьк? ма?ирлыгы? бар, шул юлдан кит?рг? тиешсе?, ди. Б?лки, ул хаклыдыр. Мин ясаган р?семн?р ?н? шул ярышларда гел беренче урыннарны ала. С?енечемне тышка чыгармасам да, эчт?н ген? бик шатланам ?зем. Мен? бит, тырышсам, чыннан да, булдырам, башкаларныкыннан аерылып торырлык р?семн?р ясыйм, дим.
?ле к?пт?н т?гел ген? «Я?а гасыр кил?» дип исемл?нг?н конкурс булып узган иде. К?пл?р кил?ч?к гасырны ф?н-техника гасыры итеп тасвирлаган. ? мин тоттым да ?зебезне? авыл яныннан аккан елга буен ясадым. Андагы куе таллыкларны б?генгед?й сакланган итеп т?шердем. Суында каз-?рд?кл?р й?з?, балалар коена. Тек? яр ?стенд? ч?ч?кл?р ?сеп утыра. Б?генге елга буеннан да матуррак булгандыр ?ле ул! Мен? шушы р?семг? беренче урын бирг?нн?р бит! Б?тен кеше аптырады да калды инде. Начар ясалмаган ул ясалуын, тик башкаларныкына охшамаган. Апа, ?н? шуны? ?чен д? жюри яратты ?зен, ди.
Мин конкурска дип и?ат итк?н р?семемне? аскы ?лешен?: «Я?а гасыр! Син бу матурлыкларны алып китм?!»— дип язып куйган идем. Шул ?тенеч аларны? к??елен? д? ?теп керг?н ??м р?семне бик м?гън?ле к?рс?тк?н ик?н.
Б?йге н?ти??л?рен ясаганда, ми?а кеп-кечкен? аю баласы б?л?к иттел?р. ?зе матур, ?зе йомшак. С?енг?немне белс?гез! Аюны кулыма тоттырганда, директор да к?л?. «Г?лфия, мин я?а гасырда безне? урманнарда аюлар да яши башлаячагына ышанам»,— ди. Имеш, мен? шушы аюы?а ?ан ?реп, син аны Тауяк урманга кертеп ?иб?рерсе?. Шаяртып ?йтелг?н кебек булса да, хак с?зл?р. Анда аюлар калмаган шул инде. ?зем д? шулкад?р с?ендем! Минем р?семем никад?р кешед?, без табигатьне сакларга, тагын да баетырга тиеш, диг?н фикер уяткан.
Хезм?тне? тире — ачы, ?имеше — татлы, дип ?йт?л?ре юкка т?гелдер. К?п к?ч куеп ясаган пейзаж ?н? нинди шатлык хисл?ре алып килде.
Бу конкурс минд? зур хыяллар уятты. ?ск?ч, аермачык р?ссам булам. Кешел?рне с?ендерерлек картиналар и?ат ит?рмен. Безне? авылдан да мен? нинди р?ссам чыкты бит, дип горурлансыннар ?ле.
Бакма аны? тышына, Бак эшл?г?н эшен?
Халыкта ки? таралган, кулланышта й?рг?н м?каль-?йтемн?р шактый. Араларында хезм?т турындагылары да бар. Язма эшебезг? исем итеп куелган м?каль ис? кешене? фигыле бел?н б?ял?н?е хакында.
Туган-тумачалар, кунакка килг?ч: «Кемне катырак яратасы?, ?тие?неме, ?ние?неме?» — дип сорыйлар. Бер д? матур сорау т?гел. ?лб?тт?, алар минем ?чен икесе д? кадерле. ? мен? кемне н?рс? ?чен яратам, монысы ?лег? кад?р ??рберегезд?н саклаган серем иде.
Мен? ?ти. Ирт?д?н кичк? кад?р эшт? ул. Аны? к?чле куллары тимерл?рне д? б?г?, ватык техниканы да т?з?т?, к?р?к-тырманы да уйната гына. Каралты-курабызны? ниндилеге ?тиг? б?йле. Кем ху?а ик?нлекне кычкырып тора безне? курчак кебек елмаеп утырган йортыбыз.
Капканы ачып, ишегалдына керг?ч, анда аунап яткан бер ген? ?йберне? д? юклыгына, абзарга узгач, ид?нн?ре ныклыгына, ишекл?р т?зеклеген?, лапаска аяк баскач, кишт?л?рг? р?т-р?т тезеп куелган инструментлар к?плеген? игътибар ит?се?. Гаражда да, кел?тебезд? д? ??р н?рс?не? ?з урыны бар. Сарай, кел?т, абзар, гараж — ?тине? ху?алыгы.
?ебезд? д? шундый ук п?хт?лек. Аны барыбыз берг?л?п саклыйбыз. Тырыш ?ниебезне? артыбыздан ?ыеп армавын телибез ??м, аны? т?п сыйфатлары итеп, нечк? к??еллелеген, кешел?рг? карата ми?ербанлылыгын, ярд?мчеллеген саныйбыз.
Безне? ?йд?н бервакытта да кеше ?зелми. Кемг?дер — с?т аерткыч кир?к, кемг?дер укол ясыйсы бар. ?ченче бер?? кайгысын таратырга кер?. Урамга чыгып с?йли алмаганын ?ни й?р?ген? сала. Минем йомшак, юмарт ?нием берсен д? кире бормый, кулыннан килг?нч? ярд?м ит?рг? тырыша. Кеше х?ср?тен ?зенекед?й к?т?р? алган андый аналар аз т?гел, ?лб?тт?, ? мин аны барыбер ?н? шуны? ?чен яратам.
Кешене тышкы кыяф?те буенча б?ял?мил?р. ? бит минем ?ниемне? й?зе д?, г??д?се д? бик матур. Кемг?дер бер-бер яхшылык эшл?г?нн?н со?, к?зл?ре тагын да очкынланыбрак яна, иренн?ре ??елебр?к елмая шикелле. Битл?рен? м?х?бб?т чокырлары ясап к?лг?н х?лд? к?з алдыма китер?м мин аны, ?нием эш буенча каядыр китеп баргач, бик сагынсам.
И? якын дустым
Дусларны? якыннары к?п булмый. Бер, ике яис? ?ч. Кайвакыт бер дусты булмаган кешел?рне д? очратасы?. Мин ?зем тел?с? кем бел?н уртак тел табам, ? мен? бары тик Ринат исемле сыйныфташ малайны гына якын дустым саныйм.
Без Ринат бел?н ??йге ялларда Кызылъярга кайтып й?рибез, ч?нки аны? ?нисе бел?н минем ?ни берг? уйнап ?ск?нн?р, бер м?кт?пт? укыганнар, кыскасы, бер авылныкы булганнар. Чаллыда да аларны? йортлары ян?ш? туры килг?н. Шулай итеп, ?нил?ребезне? дуслыгы безг? д? йоккан. Бер ?к яшьт? д? булгач, ки??шк?нн?р д? икебезне д? безд?н бераз ерактарак урнашкан татар гимназиясен? илтк?нн?р. Берг?л?п й?рерл?р, тынычрак булыр, диг?нн?р.
Баштарак безне м?кт?пк? ?ти-?нил?р чиратлап озата иде. Зур ?ск?ч, Ринат бел?н ик?? ген? й?ри башладык. Ашыкмыйча чыгып кит?без, ашыкмыйча кайтып кер?без. Юл буена ?ит?рлек с?зебез бар. Ринат ??йг?, балык тотарга дип, кармаклар х?зерл?ве бел?н мактанса, мин туп, к?йм? сатып алганыбызны ?йт?м. Ул ?бисене? сусыл алмалары бел?н кызыктырса, мин безнекел?р бакчасында ?ск?н шомыртны иск? т?шер?м. Ул малай, бу кыз турында с?йл?шеп, барып ?итк?нне д? сизмибез.
Ринатны? яраткан ш?гыльл?ре бик к?п. Шырпы тартмасындагы р?семн?рне, к?нфит к?газьл?ре ?ыя. Со?гы ш?гылен ташларга кушам, кызларга гына килеш? ул. ? мен? а?а ошый. К?газен? карасам да, авызыма сулар кил?, дип к?л?. К?нфит яратканын ?йт?е. Баллыга исе китк?нлеген белг?ч, туган к?нн?ренд? мин а?а гел т?мле н?рс?л?р ташыйм. Без бит аны барыбер берг?л?п ашыйбыз. И? якын дустым ич ул минем.
Ринат быел кышкы каникулда ял йортына китк?н иде. Бик каты сагындырды. Аннан башка уйнарга да чыгасым килм?де. К?нн?р буе т?р?з? каршысында утырдым. ?лл? ниг? китапка да к??ел ятмады.
Ул да мине сагынган ик?н. Кил?ч?кт? ял вакытында бер-беребезне ташламаска с?з куештык. Дусларны? берг? булуы яхшырак.
(д?вамы)

Общество

Үзе китсә дә, эзе калды

Кеше гомерен юкка гына аккан суга тиңләмиләр шул. Күз ачып йомганчы үтә дә китә ул. Тик халык өчен хезмәт куйганнар күңелләрдә матур хатирә булып истә кала. Хамисә Хәбитова да шундыйлардан. Бар гомерен кеше сәламәтлеген саклауга багышлаган изге зат ул. Әмма язмышлардан узмыш юк шул.
80 яшен түгәрәкләп, сөенеп йөргән бер мәлдә, каты авыру аны да аяктан ега. Яңа елны да каршы ала алмыйча, әлеге фидакарь затның күзләре мәңгегә йомыла.

Хамисә Хәбитова бакыйлыкка күчсә дә, аның белән бергә эшләгән хезмәттәшләре, шул чор буын кешеләре өчен якты маяк булып хәтерләрендә сакланыр. Чөнки аның куйган хезмәте, чыннан да, хөрмәткә лаек. 
Хамисә Зыя кызы 1939 елның 1 июлендә Актаныш авылында туган. Актаныш урта мәктәбен тәмамлагач, 1956 елда комсомол юлламасы белән Оренбургка төрле эшләрдә эшләүче итеп җибәрелә. Белемгә омтылган кыз ярты юлда туктап калмый. 1959 елда Казан медицина институтына укырга керә. Кулына диплом алган яшь белгечне Удмуртиягә юллама белән эшкә җибәрәләр. Анда хезмәт юлын башлап, бераз чыныгу алгач, ул туган ягына әйләнеп кайта. 1966 елда район үзәк хастаханәсенә теш табибы булып эшкә урнаша. Үз һөнәренең чын остасы, диләр аның кебекләр хакында. Чөнки ул чорда табиблар бик сирәк була. Ә Хамисә Хәбитова бик күпләрнең тешен дәвалый. 
Үз эшенә җаваплы караган хезмәткәр поликлиника мөдире дә булып эшли. Ашыгыч ярдәм бүлеген дә җитәкли. Операцияләр вакытында наркоз да бирә. Кыскасы, бүгенге тел белән әйтсәк, гомум-гамәли табибәсе була ул. Лаеклы ялга исә хастаханәнең кассасында эшләп чыга. 
Хезмәте күп сандагы Мактау кәгазьләре белән бәяләнә. “Сәламәтлек саклау отличнигы” күкрәк билгесе белән бүләкләнә. 
Гомеренең соңгы көненә кадәр аны сеңлесе Зәмфирә тәрбияли. Улы Альберт та ярдәменнән ташламый. 
Хамисә Зыя кызы белән бергә эшләүчеләр бүген аның хакындагы матур хатирәләрен яңарта.
Динә Латыйпова, район үзәк хастаханәсенең ветераннар советы рәисе:
– Элек табиблар әз иде бит. Алар барлык тармакларда тырышып, авыруларга ярдәм кулы суздылар. Хамисә Зыя кызы да бер вакытта да: “Мин теш врачы бит”, – димәде. Мин үзем аны 1971 елдан бирле беләм. Яңа хастаханә ачылгач, участок хастаханәләреннән хезмәткәрләр җыйдылар. 1975 елны яшь булуыма карамастан, Камбәр Хәмидулла улы белән Хамисә Зыя кызы миңа ышанычларын белдереп, өлкән шәфкать туташы итеп куйдылар. Хамисә Хәбитова олы җанлы, хөрмәткә лаек, акыллы, тырыш, таләпчән, кирәк вакытта кырыс, кирәк вакытта ярдәмгә әзер шәхес иде. Аны югалту безгә бик авыр. Аны соңгы юлга озатуда булышкан барлык хезмәттәшләргә рәхмәтемне җиткерәм. 
Зәмфирә Фатыхова:
– Мин 1984 елның апреленнән ашыгыч ярдәм бүлегендә фельдшер булып эшләдем. Хамисә Зыя кызы һәрвакыт ярдәмгә әзер кеше иде. Табиблар җитешмәгәнлектән, нинди генә эшләрдә эшләргә туры килмәде аңа. Шулай булса да, барысын да төгәл итеп башкарды. Үз һөнәрен чын күңелдән яратты. Вакыт белән исәпләшмәде. “Эш аты” диләр аның кебекләр хакында.
Индия Шәймәрдәнова:
– Хамисә Зыя кызы мин кечкенә вакытта ук теш табибы булып эшли иде. Тешне дәвалатырга, алдырырга аның янына йөри идек. Аннан күпмедер вакыт хастаханәдә эшләп тә алдым. Анда Хамисә Хәбитованың, Фоат Фатыйховның, Камбәр Хәмидуллинның, Фиразия Галиеваның эшләвен зур кызыксыну белән күзәтә идем.  Табиб буласы килү теләге дә нәкъ шул вакытларда туды. 1986 елда үзем табиб буларак эшкә кайттым. Бергә хезмәт куйдык. Бик таләпчән, яхшы оештыру сәләтенә ия кеше иде. Ул чор табиблары акча өчен дип түгел, булсын дип эшләделәр. Без һәрвакыт аңа ошарга тырышып эшләдек. Аны югалту бик авыр булды. Авыр туфрагы җиңел булсын. 
Рөстәм Могътазиров:
– Хамисә Зыя кызы безнең күңелләрдә бары тик яхшы яктан гына истә калды. Безгә, яңа гына эшкә кайткан яшь белгечләргә үзенең ярдәм кулын сузды. Табиблар җитмәгәч ул терапевт та, педиатр да, акушер-гинеколог та булган. Операцияләргә дә кергән. Барысына да җитешкән. Яңа гына эшкә кайткан яшь хирургларга наркозлар бирергә дә өйрәткән. Кыскасы, хастаханәнең тоткасы булган. 
Валерий Усманов:
– Безгә Хамисә Зыя кызының ярдәме бик күп булды. 1979 елда бирегә эшкә кайттым. Үзенең киңәшләре белән гел булышты. Операцияләр вакытында наркозлар бирергә ярдәм итте. Бик ярдәмчел кеше иде. 
Кеше китә, эзе кала. Хамисә Хәбитованың да якты эзе әле бик күп еллар район үзәк хастаханәсе тарихында сакланыр…
 

Следите за самым важным и интересным в Telegram-каналеТатмедиа

К сожалению, реакцию можно поставить не более одного раза
Мы работаем над улучшением нашего сервиса

Яңалыклар

Кеше китә – эзе кала

Игелекле балага, тугры дуска яки синең өчен өзелеп яшәгән ярга, гадәттә, “Минем бәхетемә генә тугансың икән”, дияргә яратабыз. Авыллар бәхете өчен туган балалар да бар бит әле. Безнең төбәктә Елгабаш авылы – Рәшите, Иске Вәрәш – Флүре, Мәлләтамак – Рафаэле, Баек Дәүфите белән горурлана. (Бу исемлекне тагын да дәвам итәргә булыр иде).

Следите за самым важным и интересным в Telegram-каналеТатмедиа

К сожалению, реакцию можно поставить не более одного раза
Мы работаем над улучшением нашего сервиса

28 июль көне башланып, 20 минут үткәннән соң, Шепшеңәр авылының хөрмәтле имам-аксакалының йөрәге тибүдән туктады. Бөтен авыл халкына зур кайгы килде, чөнки иң мөхтәрәм кешеләренең берсе араларыннан китеп барды. Мин дә шул минутта яраткан бабамны югалттым.

Әгәр дә тагын бер генә ел яшәсә, Фәүзия әбиебез белән бергә яши башлауларына 60 ел тулган булыр иде… Әбиебез дә бабабыз шикелле дин юлында хезмәт куя: авылда хөрмәтле абыстай ул.

Каим Газизов 1931 елда дөньяга килгән. Атасы Габделгазиз укымышлы кеше булган, колхозда хисапчы булып эшләгән. Олыгая башлагач, авылның имам-хатыйбы вазыйфаларын үз өстенә йөкләгән. Габделгазиз хәзрәт тә хөрмәтле кешеләрдән саналган, ул заманнарда дингә карата тискәре мөнәсәбәт булса да, башкаларны ислам диненә чакырып, дин учагын сүнүдән саклап торган. Ул, беренче чиратта, үз балаларын гыйлемгә өйрәткән, тәүфыйклы, тәрбияле иткән. Шуңа күрәдерме төпчек баласы да, атасы юлыннан китеп, күп гомерен авылдашларын иман нурына өндәүгә, динне куәтләүгә багышлаган…

Бабабыз Каим үсеп җиткәнче үк төрле авыр эштә хезмәт куя. Әле җитлегеп тә өлгерергә җитешмәгән үсмер атасы белән такта яра, эшнең бөтен авырлыгын үз җилкәсендә татып үсә. Шул вакытта алган авырлыклар, картайгач аны буыннар сызлау, эчке әгъзалардагы тайпылышлар кебек авырулар буларак, бик еш сиздереп тора.

Бабабыз совхозда машина йөртүче булып күп еллар эшли, урман хуҗалыгында урманчы хезмәтен үти. Бу эшенә ул лаеклы ялга чыкканчы тугры кала.

90нчы елларда дин иреге бирелгәч, илебездә бер-бер артлы мәчетләр торгызыла башлый. Бу күренеш Каим Газизовта да авылында Аллаһ йорты салу теләген уята. Нияте аның, әлбәттә, хыял гына булып кала алмый: тырышканга күрә тиз арада чынга аша. Бөтен төзү эшләрен бабабыз үзе җитәкли, урманчы булып эшләгәнгә агач һ.б. материаллар юнәлтү бик авыр булмый. Авылдашларыннан акча җыешып, үзенең керемнәрен дә шуларга кушкач, агачтан җыйнак кына мәһабәт бина пәйда була. Мәчеткә имам итеп бертавыштан Каим хәзрәтне сайлап куялар.

Диндә бабабызның үз карашы, үз фикере бар иде. Атасы өйрәтеп калдырган төпле дини гыйлеме булганлыктан, башкалар шикелле төрле дин түрәләре артыннан сукырларча иярүдән азат булды. (Академик Р. Хәкимов язганча, кешедә гыйлем бар икән, ул вакытта ул үзенчә фикер йөртергә дә хаклы). Каим хәзрәт диндә барлыкка килгән төрле яңалыкларны, яңа гореф-гадәтләрне өнәмәде, андый нәрсә күрсә: Бу элекке заманнарда юк иде, хәзер генә уйлап чыгарганнар», — дип, ул гамәлне эшләмәде, элекке буын әби-бабалары тоткан дини йолаларны һәм гыйбадәтләрне генә үти, халыкны вәгазьләп, үгет-нәсыйхәтләр бирә иде.

Һәрвакыт ачык йөзле, ярдәмчел, кунакчыл кеше булганга, йортыннан кеше өзелмәде. Читтән килгән мөсафирлар, сатучыларга хәтле аның өендә кунып чыгалар иде. Туганнарын да якын туган, ерак туган дип аермыйча, барысына да кунакчыл булып, һәркайсына яхшылык кына тели, булдыра алганда ярдәм итәргә әзер булды. Авылдашларының һәркайсы белән яхшы мөнәсәбәттә, һәрвакыт яхшы теләктә иде, аларның дин юлына керүләрен, мәчеткә йөри башлауларын бик зарыгып көтте. Җомга намазына бер генә кеше күбрәк йөри башласа да, гаять нык сөенә иде: «Менә фәлән кеше мәчеткә йөри башлады, фәлән кеше намазга өйрәнгән, фәлән кеше азанны ятлаган», — дип шатланып сөйләүләре әле дә хәтеремдә. Дошманлашып йөрү дигән нәрсәне белмәде, шуңа күрә дошманнары да булмады. Әгәр авыл шәҗәрәләрен тикшерсәк, ярты авыл диярлек аңа туган булып чыга. Һәр кеше үзенең җиде буын бабаларын белергә тиеш дибез. Каим хәзрәт үзенең шәҗәрәсен яхшы белә иде: Каим, аның атасы Габделгазиз, аның атасы Гайнулла, аның атасы Газизулла, аның атасы Зөбәер, аның атасы Юлдаш, аның атасы Игамән. Аларның берсен дә догадан калдырмады, шулай ук бөтен туганнарына, дусларына, авыл зиратында ятучы барлык авылдашларына көн саен диярлек догалар кыла иде. Вафат булганнарга җәннәт, хозурлык, исәннәренә саулык-сәламәтлек, бәхет, иман байлыгы теләп, гел догада булды.

Әлбәттә, догалар кылу, теләкләр теләүләр белән генә чикләнмичә актив рәвештә башкаларны дингә, намазга өйрәтә иде. Шәхсән минем үземнең дә дин юлына керүемнең сәбәпчесе ул булды. Үзенең нәни оныкларын җыеп, догалар өйрәтү белән мәшгуль булды. Шул сәбәпле миңа да бабам бик күп догалар өйрәтте, дини гыйлем бирде. Аның олы улы Фаиз дә атасы юлыннан китеп, күрше авылда имамлык вазыйфаларын башкара. Балалары гына түгел, оныклары да намаз укый, мәчеткә йөри. Барысына да яхшы тәрбия биргәнгә күрә, берсе дә йөзенә кызыллык китермәде. Балалары да үзенә карата һәрчак игелекле булдылар, кадерләп кенә тордылар, авырганда ахыргы минутына кадәр янында булып сакладылар.

Соңгы елларында авырый башлагач, иманнан кала дөньяда иң кыйммәтле нәрсә сәламәтлек, кадерен белегез, дип еш әйтә торган иде. Авырганда да сабыр иде, хәтта табиблар шундый каты чирләгәндә дә, зарланмый, сабыр итә, дип гаҗәпләнделәр. Дөрестән дә, авыруы сәбәпле, үзен бик авыр хис итсә дә, хәлен белергә килгән һәр кешегә елмаерга, җылы сүз әйтеп кешенең күңелен күтәрергә, тынычландырырга тырыша иде.

Бабам минем күз алдымда вафат булды, үлгәндә дә тыныч кына җан бирде, ыңгырашмады, бәргәләнмәде, ахыргы сулышын алып, кисәк кенә чыгарды да, ахирәт дөньясына күчте. Аның дога кылганын еш ишеткәнем бар, анда гел түбәндәге сүзләрне кабатлады: «Вафат булганда рәхмәт фәрештәләре каршы алса иде…». Бик өметләнәбез ки, шулай булгандыр да, шулай була күрсен! Әмин!

Җеназасы атна уртасына, ягъни эш көненә туры килсә дә, аны соңгы юлга озатырга күп кеше килгән. Каим Газизов гади бер зат кына булса да, аны хөрмәт итеп, ерак чит җирләрдән, күрше республика, өлкәләрдән дә кайтучылар бар иде. Барысы да эшләрен калдырып, фәкать аңа тирән ихтирам йөзеннән килделәр, бөтенесе дә мәрхүмне яхшы сүз белән генә искә алдылар. Аллаһы Тәгалә, аның гөнаһларын кичереп, газаплардан имин кылып, җәннәт белән шатландырса иде!

Шепшеңәр авылында туып-үскән Нурсил Рамазанов бабабыз Каим хәзрәтнең якты истәлегенә, изге рухына багышлап шигырь иҗат иткән. Аны, шагыйрьнең рөхсәте белән, биредә китерсәк, урынлы булыр иде.

Изге җирдә эз калдыра кеше,
Кылган эше-гамәле белән.
Начарлык та, яхшылык та бетми,
Яшәү кирәк изгелек белән.

Әтиеңнән яхшы үрнәк алып,
Гомер буе салдың якты юл.
Авылдашлар сиңа сокландылар,
Сибә идең hәрчак ап-ак нур.

Күпме кеше синнән исем алды,
Күп кешене гүргә иңдердең.
Аллаh сызган юлны үз иттең син,
Аллаh сүзен безгә җиткердең!

Син мәчетле иттең авылыбызны
«Төзибезме?» — дигән сүз белән.
Ил төкерсә, күл барлыкка килә —
Аллаh йорты туды «мир» белән.

Яхъя урманнарын үз күрдең син,
Меңәрләгән агач утырттың.
Уңган-булган ике ул үстердең,
Үрнәк ата, уңган ир булдың!

Газиз абый сызган буразнаны
Дәвам иттең ислам юлында.
Улың Фаиз инде дәвам итә
Сезнең юлны күрше авылда!

Исемең дә синең Каим иде —
Бар булучы, уяу торучы!
Төнне йокламыйча уздыручы,
Динебезне өстен куючы.

Мәңгелеккә күчеп китсәң дә син,
Ярган эзең мәңге сакланыр.
Исәр җилләр, явар кар-яңгырлар,
Дөнья чәчкә-гөлгә капланыр.

Оҗмах ишекләре киң ачылып,
Җиңел үт син Сират күперен.
Җәннәт бакчалары шатландырсын
Олы җаның, изге күңелең!

Аллаhыбыз Рәхмәт күләгәсен
Кызганмасын синең җаныңа!
Нәсел җебең бер дә өзелмәсен,
Дәвам итсен тагын-тагын да!

фото: http://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bimages%2Fsearch%3Bimages%3B%3B&text=&etext=814.CG-BvSrTQ-F4E8zSay1-

                                                                                                                                                                                    Минһаҗева И.И.

Түбән Кама шәһәре, Бакый Урманче исемендәге 2 нче гимназиянең 11 нче сыйныф укучысы

                                                Укытучы: Хаҗиева Зилия Гали кызы

Мөхәммәт Мәһдивнең “Кеше китә-җыры кала”повестенда  рухи –әхлакый мәсьәләләр чагылышы.

XX гасырның соңгы чиреге халкыбыз тарихында гаять катлаулы,аның бүгенге, бигрәк тә киләчәктәге язмышын хәл итүдә аеруча әһәмиятле вакыйгалар булуы белән аерылып тора.

Җәмгыятьтә дә әхлакый кыйммәтләр нык үзгәрде.Әхлак кануннары гомумкешелек кыйммәтләренә, милли яшәү рәвешенә һәм дин тәгълиматына нигезләнергә тиешлеге ачыклана барды.

Мондый шартларда язучыларыбызның күпчелеге үзләреннән нинди язмалар көтелүен яхшы аңлады һәм алар  әсәрләрендә бу дөньяның моңа кадәр әдәбиятта идеологик сәбәпләр аркасында күтәрелә алмаган якларын һәм мәсьәләләрен яктырта башладылар.

Филология фәннәре докторы Дания Заһидуллина үзенең “Соңгы еллар татар прозасы “дигән мәкаләсендә XX гасырның икенче яртысы әдәбиятындагы берничә тендецияне калку билгели. Шуларның берсе- татар әдәбиятының акрынлап иҗтимагый аңлатылышлы психологизмнан,гомуман,кешенең рухи дөньясын, тарихи яки иҗтимагый сәбәпләргә бәйләмичә, фәлсәфи кыйммәт итеп карауга таба хәрәкәт итү.Олы остазларыбыз Ә.Еникинең “Әйтелмәгән васыять”исемле хикәясендә, М.Мәһдиевнең”Кеше китә-җыры кала”, Ф.Хөснинең”Гыйльмениса», Х.Сарьянның”Бер ананың биш улы”,А.Гыйләҗевнең “Җомга көн кич белән” һәм М.Юнысның “Табу һәм югалту”кебек  бик күп әсәрләрдә зур әхлакый-рухи сыйфатларга ия булган геройлар тасвирлана.

Үз чыгышымда мин тәнкыйтьче, галим, Татарстан Республикасы халык язучысы Мөхәммәт Мәhдиевнең “Кеше китә-җыры кала”повестендагы рухи –әхлакый мәсьәләләр чагылышына күзәтү ясыйсым килә.

Аның иҗатында сугыш алды, афәт чоры hәм 50 – 60нчы еллар татар авылы тормышы киң колачлы, кабатланмас шәхес язмышлары аша тасвирлана. Ул халык тормышын, көнкүрешен яхшы белә, аны сәнгатьчә төгәл, ачык күренешләр, детальләр аша тасвирлый.

“Кеше итә – җыры кала” повестенда иҗатының бу сыйфатлары аеруча ачык чагыла.

“Яшьлекне сагыну» исемле мәкаләсендә Ф. Миңнуллин әсәргә югары бәя бирә. “Кеше китә – җыры кала” – киң колачлы вакыйгаларны, драматик эпизодларны  үз эченә алган, олы hәм катлаулы язмышлы характерларга, кызыклы образларга бай булган, гаҗәеп дәрәҗәдә халыкчан рухлы, олы хисле, зур, төзек, җыйнак hәм бөтен әсәр”, — дип яза ул.

М. Мәhдиев үзен әдәбиятка алып кергән юнәлешенә турылыклы кала, 30 – 60 нчы еллардагы татар авылы язмышына, чордашларының авыр, ләкин беркайчан да югалып калмый торган олы рухларына мәхәббәтен яшермичә яза, шуларга мәдхия яудыра.

“Кеше китә – җыры кала” әсәренең үзәгендә – Кара Чыршы исемле, табигатьнең матур бер җиренә кереп оялаган гадәти татар авылы. Аның тормышында, язмышында бөтен ил кичергән олы hәм кечкенә, шатлыклы hәм фаҗигале вакыйгалар чагыла, hәммәсе аерым кеше язмышы аша уза.

М. Мәhдиев кешеләрне байга – ярлыга, укымышлыга – наданга бүлми. Аның кыйбласы – кешелеклелек. Адәм баласы үз башына төшкән шатлыкны да, кайгыны да, бәхетне дә, көенечне дә кабул итә белергә, hәр очракта дәрәҗәсенә, җанына тап төшермәскә тиеш дип әйтергә тели кебек автор .

Һәр кешенең үз язмышы бар, ди язучы. Шул фикерен төгәл, ачык, хәтердә калырлык вакыйга – хәлләр аша күңелгә, йөрәккә сеңдерә килә.

    Шау – шулы, ыгы – зыгылы тормышны тәфсилләп сурәтли М Мәhдиев. Сугышка озату, туй күренешләре, күп кешеле җыелышлар, базар мәйданы аеруча осталык белән тасвирлана. Бу өлешләрдә күпертү, сүз уйнату өстенлек итә. Әмма шул чуарлыкта да hәр кеше үз тавышы. Үз тамгасы белән яши.

Әйтик, ил өстенә килгән фаҗига – 1941 – 1945 еллар  сугышы  — кешеләрне кыл икегә бүлә. Берәүләр, илбасарларны шәхси дошманнары күреп, фронтка ыргылалар, Шәяхмәт карт кебек өлкән буын, хатын – кыз, бала – чага “җаннарын фида кылып тырышалар”, сугышчыларга азык – төлек, җылы киемнәр озаталар. Алары – күпчелек, hәр кеше үзенә бәяне гамәли эше буенча ала.

Тәне, теше, күзе таза, Казан арты базарын тоткан ат карагы гаярь Заhри, Хәбирә карчык биргән черек гөмбә суын колагына салып, тәмәке төнәтмәсен эчеп, үз тизәген ашауга барып җитеп, сугыштан кала. Авылдашлары аның ялганын гафу итмиләр, вак – төяктә дә аркылы киләләр, фаш итәләр. “Шул көннән башлап халык белән Заhри арасында ниндидер салкын сугыш башлана, мөмкин кадәр аның белән очрашмаска, сәламләшмәскә тырышалар”.

Заhри үзе генә түгел, малае Әхмәтзарифны да, метрикасындагы яшен кечерәйтеп, сугыштан алып кала.

Үлем атлы ачы галәмәт адәм балаларын тигезли. Заhри да, күпме тырышса да, башкалардан озаграк яши алмый.

 Шәяхмәт абзый икенче улын  артык иркә үстерә. Нургали кулына яшьли акча керә, авызына затлы папирос, конфет менә, зоотехник курсларын ошатмый hәм ахыр чиктә ФЗОДан качып, ерткыч җәнлек хәлендә урманда яши.

Ата өчен иң яманы – баланың гайре табигый тәртибе, кешеләр, авылдашлары каршында хурлану, гарьләнү. Бу – мең еллар дәвамында сынала, чарлана килгән халык әхлагының чагылышы.

Нургали, Рәмзия исемле читтән килгән кызны әрәм итеп, тегесе туачак баласы белән бергә үлеп, ата-ана башына кайгы – хәсрәтне болай да аз китермәгән була.

Әмма язмыш аны барыбер гафу итми. Ул сугышка китеп, батырлыклар күрсәтеп, күрше Атҗабар станциесендә поезд астына эләгеп hәлак була. Атасы күз алдында соңгы сулышын ала. 

Менә әсәрнең шактый катлаулы үзенчәлекле тагын бер герое-бюро әгъзасы, район прокуроры Улибаева.Бу баш бирмәс кешене Тимерхан колхозына вәкил, дөресрәге, шымчы күзәтүче итеп җибәрәләр. Ул ифрат явыз, каты бәгырьле, хатын – кызга хас  сыйфатларын югалткан гыйфрит кебегрәк сурәтләнә әсәрнең башында. Тимерханны туктаусыз эзәрлекли, усал кигәвен төсле бәйләнә, дүрт йөз грамм арыш урлаган алтмыш бер яшьлек карчыкны төрмәгә озата.

Аның өзлексез тәмәке тартуы, авыз тутырып сүгенүе авыл халкында бу хатынга карата күрәлмаудан, нәфрәттән башка хис уята алмый.

Ләкин аның сугыш чоры тудырган тышкы катылыгы, явызлыгы астында олы җаны яшеренгән икән. Ире сугышта үлгән, дүрт баласы, әнисе белән ачлы – туклы яши. Ул үз кайгысын берәүгә дә ачмый. Шул ук вакытта Улибаева, башкаларга сабак булсын дип, үзе утырткан карчыкны төрмәдән коткарып йөри.

Язучы, бу каршылыклы образны тудырып, тормыш hәм кеше без уйлаганнан катлаулырак hәм әзер калыпларга сыеп бетми дигән фикерне әйтергә тели. Ул Улибаеваның үз – үзен тотышында, холкында “кырыс дөреслек” бар дигән фикергә киләргә ярдәм итә..

 “Кеше итә – җыры кала” әсәрендә  М. Мәhдиев үз геройларына битараф түгел, ул аларның уңышларына сөенә, ялгышларына көенә. Тормыш буйлап кулга – кул тотынып, җилкәгә – җилкә терәп бергә атлый һәм безне дә үз артыннан ияртә.

Ат кешнәве, эт елавы. Арышның серкәгә утыруы, яфрак лепердәве, Сабан бәйрәме турында язсынмы, кешенең олы дөньядагы урыны турында уйлансынмы, hәммәсе артында язучының үзен шәхси кабул итүен күрәсең, нечкә күңелен сизәсең. Үзәктә – кеше җаны. Ул аның hәр борылышына игътибарлы.

Язучы hәр каhарманының холкын, фигылен,  үсеш дәрәҗәсен ачып бирердәй тел бизәкләрен эзли. Германиядә әсирлектә булганы өчен Улибаева тарафыннан “немец шпионы» дип мәсхәрә ителгән Шәйхи хәлфә борчак сибәргә, чуар итеп сөйләргә, табигать сынамышларын кабатларга ярата.

Имче – томчы Хәбирә карчык надан кешеләрне алдап үз көнен күрә, ялганын яшерер өчен томанлы, кинаяле сөйләмгә мөрәҗәгать итә. “Үлмәсә әле дә исән буласы икән, исән булса Гарәбстанда җимешлектә йөрүе күренә”, дип, сугыштагы малае турында юрауны сорап кергән Фәхернисаны шомартып чыгарып җибәрә. Кызмача Хисмәт авылдашлары белән саубуллашканда да, үлеме алдыннан Гитлерны әрләгәндә дә фикерен “едвали” белән хуплап бара. Башкача була алмый, нәкъ шулай сөйләргә тиештер бу кешеләр, дигән фикергә киләсең.

Нәтиҗә ясап,шуны әйтәсе килә:язучы үз чоры кешеләренең рухи–әхлакый йөзен ачып,  үз геройларын зур тормыш юлы үткән олы шәхесләр итеп күрсәтә.Алар үз гомерләрендә күпне күреп күпне кичергәннәр,әмма бервакытта да авырлыклар алдында югалып калмаганнар,тормыш һәм кешеләр алдындагы бурычларын намус белән үтәгәннәр.Бу геройлар халыкның күпгасырлык рухи байлыгын,югары әхлакый сыйфатларын үзләрендә йөртүчеләр булып алга басалар. Минемчә, милли-әхлакый яктан авыр сынауларга һәм җитди югалтуларга дучар ителгән                            әлеге тәҗрибә безнең замандашлар өчен су һәм һавадай кирәкле рухи чыганактыр.

Әдәбият исемлеге:

1. М.Мәһдиев “Кеше китә –җыры кала”, Казан,2000.

2.Татар әдәбияты тарихы, Казан, ”Раннур”нәшрияты,2001.

3. Хәзерге татар әдәбияты, Казан “Мәгариф” нәшрияты, 2008.

4. Әдәбият (татар урта гомуми белем бирү мәктәбенең 11 нче сыйныфы өчен дәреслек)  , Казан “Мәгариф” нәшрияты, 2005.

5. Татар әдәбияты. Теория. Тарих, Казан “Мәгариф” нәшрияты, 2006.