Къизилдин зул сочинение на лезгинском языке

Открытый урок на тему «Зул» (Осень)

(тикрарун)

Тарсунин мурад:
Чlал
гегьеншарун, кlелиз чирун.

Обобщающий урок в 4 классе на тему: «Зул»
(Осень).

Цель
урока.

1.     Научить
читать и писать на лезгинском языке.

2.     Дать
понятие о временах года.

3.     Привить
интерес к родному языку.

                                           
Тарсунин финиф.

4.     Нисинин
хийирар, аялар.

1.     Аялар,
къе числодин гьи югъ я?

Къе
ноябрдин 4 я.

2.     Гъафтедин
гьи югъ я? (арбе).

3.     Гьафтеда
шумуд югъ ава?(7).

Абур
гьибур я? Низ чида?…

4.     Йисан
гьи вахт я? Зул.

Са
йисан къене шумуд вахт ава? (4).

Абур
гьибур я? Гатфар, гад, зул, кьуьд.

5.     Къе
къецихъ (куьчеда) гьихьтин гьава ава?

Рагъ
ава, гар ава, мекьи я.

6.     Квез
зулун гьихьтин лишанар чида?

Йикъар
куьруь жеда, йифер яргъи жеда, къушар чими патарихъ хъфида. Тарарин пешер
гьихьтинбур я? Хъипи, яру.

5.     Аялар,
лагь кван куьне чаз гьихьтин шиирар зулукай чидатlа.

— зулун гар;

— зул;

— 1-сентябрь;

— мус жедай кlвалахар
я?

6.     Нигай 
чаз лугьуз жеда мисалар?

— гатун югъ хъуьтlуьн
йикъалай са гьафтедин яргъи я

— хъуьтlуьн
суьрсет гатув гва.

— Цла – цлар, цларини кlвал
хуьда,

  Вичиз гьуьрметзавай
касди чlал
хуьда.

7.     Гила
чаз лагь кван куьне, чаз гьихьтин мискlалар
чида?

1.     Чи
бустанда авайди, агъзур перем алайди? (келем).

2.     Лацу
жеда яруни, гала къацу чуруни (газар).

3.     Имуча
– муча, муч халича: са тар, тарцел цlикьвед
хел, гьар са хилел къанни цlуд
пеш, гьар са пешинин са пад чlулав,
са пад лацу? (йис, варцар, йикъар, йиф, югъ).

4.     Пуд
стха къуцу балкlандал, са стха
лацу балкlандал (гатфар, гад, зул,
кьуьд).

5.     Цlай
галачиз къведай гум (циф).

6.     Са
бубадихъ кьуд хва ава, сад къацу, сад хъипи я, сад лацу, сад яруди я. (йисан
вахтар)

     8. Аялар  ингье
зул акъатнава

Зулуз чна саларай,
бустанрай емишар, майваяр кlватl
хъийизва. Квез                 гьихьтин емишар, майваяр чида?

           — ичер,
чуьхьверар, жумар, уьзуьмар, кlерецар,
шуьмягъар ва масабур.

           —
майваяр: картуфар, келемар, буранар, помидорар, афнияр, чичlекар,   

                     газарар.

Гила ни чаз
лугьуда и шейэрикай вучар гьазурдатlа?

          — ргада,
чрада, борщ ийда, пирожкияр ийда, хуьрекрик кутада.

     9. Гила
аялри емишарни майваяр кьилди чара авуна корзинкайра твада.

      10.
 Исятда, аялар чина ктабдихъ галаз кlвалахда.

Ктабдай текст «Кьегьалар»
кlелда
вирида. Текстдай суффиксар ва префиксар галай гафар жагурда.

Кьилдин аялриз
табшуругъар гуда.  

    11. Чаз чи
аялри зулукай шикилар янава.

Гила чна ин
шкилрин винел кlвалахта ва зулукай
ихтилатар ийида.

    12. Тарсунин
нетижаяр кьун.

Чна аялар чи тарс
тухвана куьтягьна, квез чухсвгъул, куьн сагърай.

      — киъметар
ицигда.

    13.  Кlвализ
кlвалах.

Цlийи
гафар чирун. Тапшуругъ 1, 2.

Къарагъа вири кlвачел.

Тарс куьтягь
хьана, сагърай.

Би бийəн кишгтəв гиҗ тоолнав. Юңгад гихлә, ээҗин өөр өсләв.

Көгшн улс ачнр – җичнрән күүкдәсн даву дурлҗ эңкрлнә.  Эннь мел чик .

Би бичкнәсн авн ээҗин өврт унтад, ээҗин туульс соңгсад, ээҗән дахад нәр–хүрмд орлцдг, ээҗәсн дасад, домбр цокдг күүкмб.

Мини  ээҗ Овалова Сян – Цаг Нохаевна БаҺ-Чонса ЦаҺан Элсн гидг Һазрт төрсн күн. θсəд, босад гиҗгтә күүкн болад ,авальтаҺан харҺад, өрк- бүл болна.

Мини  ээҗ— аав Сиврин зовлң-муулян  эдләд, 1958 жилд хәрү Шаттур нүүҗ ирәд бәәршлв.

Хамдан 10 үрдән өскәд,  29 ачнр-зеенрəн эрклүлəд, 27 жичнрəн таалулад өсксн улс. Хамдан эдн 52 җил бәәв. Аавм дәәнә шалтгин гемәр өңгрәд, 13 җил болв. Ээҗм найн нəəмн насндан күрсн күндтə көгшә билә. Тиньгр, цаҺан седклтә Һольшг күн гиҗ таньл улс келдм.

Зуулын байрт эртəс белддг билəвидн. Бешəн цаҺалҺад,көнҗл-дерəн Һаза ҺарҺад, эктəҺән хамдан  герән  ахулдг  биләвидн.

Зулла ээҗ ширə толҺалҗ сууҺад, борцгудан кедм, би ээҗəн дахад боорцг кедгəн даслав. Асхн ширә   эргҗ сууҺад, газет делгəд, наснаннь зулан белдх. Ээҗ дөрвн  хурҺарн кемҗәлəд утхар утлдг, би тоолдг, эк көвңгәр орадг. Тиигчкәд негчн зулын өвс  пол деер унҺадго. Үлдсн өвс хураҺад,бешт шатадг.

Теңгр деер түрүн   одд  Һархла,ээҗ зулан өргдм.

Эцкм болхла,зулан барун Һартан авад, барун көлəрн үүд алхҗ, Һурвн дәкҗ деегшəн өргнә.Ээҗ арднь   зогсҗ, Һаран    намчлад зальврна.

Ээҗ гертəн орҗ ирəд альчуран тəəлəд, аман зəəлəд,Һаран уҺаҗ түрүн болҗмөргнə. Мөргсн цагт ээҗ келдм: « Хəəрхн, мань падме хум! Цуг олн улс нарт-делкə деер менд-амулңг бəəтхə!».

Насна оңҺцин Һуйриг ээҗ хагсу тәәвәд шардм. Мадн цугтан амсдг билəвидн.

Эн уснд зуурсн Һуйр маднд йир әмтәхн гиҗ медгдм. Ээҗин хəəлмшт күртхәр мадн хоорндан кесг марҺа кедг биләвидн. Yлгүрнь: ду дулх, би биилх, шүлг келх.

Насан йөрəсн өдрлə манад йир дала  гиич ирдм.

Ээҗ цугтаҺнь иигҗ йөрәдм:

Авсн җил-наснь өлзәтә болҗ,

Ода өмнк-өмнкәснь хөөткнь    сән болҗ,

Җил болҺн  харҺлцҗ,

Амулң эдлҗəхиг олн деедс бурхд

Өршәх  болтха!

Ээҗ  уга, зуг Зулан хальмг аъясар давулҗ кенәвидн. Тадн цугтан мини ээҗин наснд күрәд, күүкдиннь сə үзҗ, җирҺҗ йовтн гиҗ йөрәҗәнәв.

Обновлено: 09.01.2023

• Для учеников 1-11 классов и дошкольников
• Бесплатные сертификаты учителям и участникам

Дуьньядин халкьарин дидед

ч I алариз талукь яз

Эминхуьруьн юкьван школада

кьиле тухвай мярекат

Джигерова Дж. Г.

Муаллим : Гьуьрметлу муаллимар, мугьманар, аялар!

Чаз малум тирвал , 2000-йисалай ЮНЕСКО-дин къарардалди

21-февраль – Дуьньядин халкьарин дидед ч I аларин югъ яз

къейдзава. Къе чи Эминхуьруьн юкьван школада и йикъаз

талукьарнавай мярекат кьиле тухузва.

Метлеб жуьреба-жуьре ч I алар ва культураяр хуьн ва

Гьар са халкьдихъ тикрар тежер культура, тарих, адетар,

ацукьун-къарагъун, гьелбетда, ч I ал ава. И югъ сифтени-сифте

терг жезвай ч I алар хуьн патал тайинарнавайди я.

Статистикадин делилралди, гьар вацра дуьньяда тахминан

2 ч I ал рекьизва. Ша, чна чи лезги ч I ал а бедбахтвилик акат

Ведущий I : Ч I ал чи халкьдин хазина я. Ч I ал инсанар алакъаламишдай,

сад-садахъ галаз рахадай, фикирар, лугьудай маса са куьнални

эвез ийиз тежедай важиблу ва муракаб алат я. Малум тирвал,

чилин винел пуд агъзурдав агакьна ч I алар ала. Амма гьардаз

вичин дидедин ч I ал сергьят авачир кьван багьа я.

Ведущий II : Лезги ч I ал Кавказдин ч I аларин хизандик, Дагъустандин

ч I аларин дестедик акатзава. Литературный лезги ч I ал ч I алан

устадри рандадай акъудна, вичин дибда авай Куьре нугъатдин

кьет I енвилер вилив хвена арадал атанва. Девирар алатиз

фирдавай, обществода хьиз, ч I алани са кьадар дегишвилер

арадиз къвезва. Литературный михьи ч I алалди фасагьатдаказ

рахаз, гъалат I ар квачиз дуьз кхьиз алакьун – им гъвеч I и месэла

туш. Жуван дидед ч I ал хъсандиз чир хьун – им маса ч I аларни

чирунин куьлег я. Гьак I хьайила, ч I алав мукъаятвилелди,

къадирлувиледи эгеч I на к I анда.

Ведущий I : Лезги ч I ал чи баркаллу несилри, бажарагълу рухвайрини

рушари асиррилай асирралди гележегдин несилрив

дурумлудаказ агакьарнавай къадим, гуьзел ч I аларикай сад я.

Дегь заманайрилай инихъ ам Кавказдин Албаниядин, ахпа

арабрин, туьркверин, персерин таъсирдик, чи девирдани урус

чIалан таъсирдик хьана, ква.

Амма гьар гьихьтин хьайит I ани,

хайи ч I ал, адан кьет I енвал, гуьзелвал вири девирра

Ведущий II : Чи халкьдин бахтуни мадни а кардалди гъана хьи,

лезги ч I ал ахтармишуниз XIX лагьай асирдилай гат I умна,

П. К. Услара, ахпа Н. Я. Марра, Л. И. Жиркова, стхаяр тир

А. А. ва Е. А. Бокореври ва масабуру артух фикир гана.

Чи ч I ал илимдин рекьелди ахтармишунин ц I ийи девир

халкьдин арадай акъатай зурба алимар хьайи Гьажибег

Гьажибегован, Мегьамед Гьажиеван, Унезат Мейлановадин,

Ражидин Гайдарован, Букар Талибован, Зибивуллагь

Бирембекован т I варарихъ галаз алакъалу я.

Рушарин дестедин кьуьл

Ведущий I : Са рахунни алач, ч I ал виликди тухунин карда

бажарагълу шаирри ва писателри еке роль къугъвазва.

Инал чпин яратмишунар дидед ч I алан михьи чешмейрихъ

галаз алакъалу тир. Кьуьчхуьр Саидан, Куьре Меликан,

Етим Эминан, Ст I ал Сулейманан, Хуьруьг Тагьиран, Шагь-

Эмир Мурадован, Алирза Саидован, Къияс Межидован,

Забит Ризванован, гьак I ни къенин юкъузни илгьамдин

рекье женгина амай Ханбиче Хаметовадин, Ибрагьим

Гьуьсейнован, Байрам Салимован, Азиз Алеман, Гьаким

Къурбанан, Арбен Къардашан, Фейзудин Нагъиеван,

Майрудин Бабаханован ва гзаф кьадар масабурун т I варар

кьун кутугнава. Илимдин ва яратмишунрин икьван зурба

къуватар ва даяхар битавламишнвавай ч I ал усалди,

кесибди, тартибда гьат тавунвайди жеч эхир!

Ведущий II : Дидедин ч I ал ширин я. Дидедин ч I алахъ лугьуз

четин, анжах вичиз хас кьет I енвал, т I ям, суьгьуьрдин

къуват, артуханвал ава. Гьавиляй ам чи рик I из мукьва я,

гьардаз адан метлеблувал, мумкинвилер, таъсир сергьят

авачир кьван багьа я.

Ведущий I : Дидедин ч I ала чаз сифте яз чирвилерин алемдиз

рехъ ачухзава, чи акьул, къанажагъ артмишзава. Ам чи

милли медениятдин чешме, руьгьдин девлет я.

Дидед ч I ал чи уьмуьрдин чирагъ, ихтибарлу даях

я: четин югъ атайла, къайи хажалатди рак гатадайла, ам

рик I из теселли гудай жерягь хьиз рахада, гагь адакай

т I ал кьезилардай, мелгьем жеда. Шад межлисра ам кефи

саздай манидин хуш сесиниз элкъведа, ада чак руьгь

хкаждай ашкъидин лувар кутада.

Дидед ч I алан ширинвал чна дидедин нек I едихъ

галаз кьабулзава ва гьар са къанажагълу инсанди ам

уьмуьрдин эхирдалди пак са нямет яз хвена к I анда.

Ведущий II : Четин декьикьайра инсандин рик I ел

виридалайни вилик хайи диде ва буба хкведа. Абур

инсандиз т I ебиатда вичи багьа авунвайди я. Бес

кьеп I инин кьилихъ дидеди ягъай лай-лайрин ширин

сесер рик I елай ракъурдай кас жедани?!

гафарин ван ваз мад гьи ч I алалди жеда, эй, инсан?!

Дидед ч I ал! Яраб, валай багьа, метлебдиз

дерин ядигар дуьньядал алат I а?!

Дидед ч I ал! За ви къуват квев гекъигин?

Гьикьван фикир авурт I ани, заз вун гекъигдай зат I

жагъизвач. Ахьтин зат I дуьньядин винел алач. Ви

къуватдин дережа дагъларилай кьакьан, гьуьлерилай

Дидед ч I ал! Вакай фикирдайла, зи рик I ик

лувар акатда, заз чилин шардилай лув гуз к I ан жеда.

Дидед ч I ал! Вун зи намус я. Намус хуьдай

жуьреда вун хуьн чакай гьар садан пак буржи ва

Ведущий I : Хайи ч I алалди к I ел-кхьин тийижир инсан

ч I ехи бахтуникай магьрум я, — лугьузва халкьдин

Вучиз лагьайт I а ч I ал халкьдин абур,

тарих, руьгьдин хазина тирди, гьайиф хьи, хейлин

инсанри рик I елай алудзава, абур ч I ал хуьз

Ведущий II : Дидед ч I алав эгеч I завай гьал кутугайди

лугьуз жедач. Ам еке басрухдин хура гьатнава.

Секинвал къакъудзавайди а кар я хьи, дидед ч I ал

виле авачирбур, адаз гьуьрмет тийизвайбур

къвердавай артух жезва.

Са жегьилрин арада ваъ, дигмиш хьанвай

яшлубурун арадани. Куьчедай са десте хуьруьн

рушар физва…урус ч I алал рахаз-рахаз. Рекьел дуст

акур жаванди, машин акъвазарна, к I уфал хъвер

вири лезгияр я, совещание урус ч I алалди тухузва.

Лезги районрин бязи идарайра са гаф урус ч I алал

рахун адет хьанва, вични къаришма ч I алал:

са гаф – урус, са гаф – лезги.

Ведущий I : Вучиз дидед ч I алал гафар аваз-аваз,

абурун ериндал маса ч I аларин гафар

ишлемишзава? Гьар са инсан ч I алав инсанвилелди,

муьгьуьббатлувилелди эгеч I на к I анда.

Бязи хизанар, дуьз лагьайт I а,

гзафбур аялрихъ галаз к I валени урус ч I алалди

рахазва. Гьелбетда, ихьтин хизанрай къвезвай

аялриз лезги ч I ал чирунни лап четин акъваззава.

Бязибуру лугьуда: к I ел-кхьиз

чир хьуникай вучда, рахаз чизвайди бес я ман.

Гьелбетда, ихьтин ксариз рехъ гана к I андач. Вучиз

лагьайт I а к I елиз ва кхьиз чир тахьун себеб яз

абуру ч I алан михьивал, дуьзвал квадарзава, абур

чеб-чпизни хабар авачиз чи гьикаятчи, драматург

Авай бедбахтвал ам я хьи, са бязи

диде-бубаяр ихьтин бедбахтвиликай чпин

веледризни пай гуз алахъзава: жуьреба-жуьре

багьнайрихъ къекъвез, аялар хайи ч I ал чируникай

азад ийиз алахъзава. И карди чи ч I алан дувулрин

Сегьне.

… Пенсиядин къайгъуда авай зун сбербанкдин залда ацукьнавай. Залай гъейри ана маса инсанарни гзаф авай. Са арада кассадин рак ахъайна, анай кьакьан буйдин, кьелеч I як I арин, дар либасар, к I вачел тик дабанар алай жаван дишегьли экъеч I на. Хъуьч I уьк ч I улав тумаждин сумка ква, эрч I и гъил япал ала. Ам ван алаз телефондай рахазва… Урус ч I алал, патав гвайбур саймиш авачиз. Гьелбетда, адан рахунри ва акунри алайбурун фикир вичел желбна.

Руш: … — Я руш, ты подожди, тади мийир. Скажи, сама видела, ты говорила с ним? Да не спеши… ладно, жди меня, я скоро там буду…

Къари: — Агь вун тахсарадиз фий, дидед ч I ал гьисаба авачир. Куц аку вичин,

циц I ре к I вачер квай напак, дидед ч I алал рахун кутугна, таквазвай.

Ваз дидеди хуралай гайи нек гьарам хьуй…

Гагь ван алаз, гагь вич-вичивди ам акъваз тавуна рахазвай. Эхирни чахъ элкъвена:

Къари: — Я мусурманар, квез адан ван къвезвайни, гьик I рахазвайт I а акунани?

Им рик I дериндай т I ар хьанвай дидеди вичин ч I алан гьарайдиз эверзавай гьахълу ажугъдин сес тир.

Ведущий II : Алай девирда къизгъиндаказ чи

яшайиш гьик I вилик физват I а, чи ч I ални вилик

физва. Чи виридан везифа хайи ч I ал к I ан хьун ва

ам хуьн я. Эгер чаз чи ч I ал музейдин экспонат

хьана к I анзават I а, эгер чаз халкь яз амукьиз

к I анзават I а, гьар са хизанда ва к I вале, чи

къайгъуда чун хьун герек я. Заз чиз, ч I алал

лугьуз чирайт I а, адаз лай-лай дидедин ч I алал

ван хьайит I а, школада адаз а ч I алан къадир

чирайт I а, садрани адан рик I елай дидедин ч I ал

алатдач. Ч I ал хуьн чи виридан буржарикай я.

Къадирсуз эгеч I ай къапуни

геждалди къуллугъ ийида, лугьузва халкьдин м

мисалда. Ша, чунни чи ч I алав къадирлувилелди

«Шарвили тек туш , вучиз лагьайт!а адахъ вич теснифай халкьдин нефес гала.

Шак алачиз , Шарвили , халкьдиз вич хуьдай кьегьал , уьмуьрдин ва яшайишдин дестек , далу хьиз , жагъана.

Эпосди эвелни- эвел жуван халкьдихъди , адан тарихдин кук!ушрихъ ялунин ва халкьдиз вафалу хьуниз талукь месэлайриз кьет!ен фикир гуз тазва. Игитрин патай халкьдихъди авай муьгьуьббатлувал мадни зурбади я . Адакай ана эвелни- эвел суьгьбетни ийизва. Ватан , диде-буба , мукьвабур , къуни- къуншияр – ибур эпосда дат!ана тариф авуниз лайихлубур я.Мукьвабур сад- садан куьмек , далу я.Кич! , сад сада маса гун , кар – к!валахдал машгъул тахьун , руьгьдай аватун – эпосда негьзавай лишанар я. Экуьнихъди , чирвилерихъди жув ялун , мергьаметлуди ва гъил ачухди хьун , ватандин гаф- ч!ал , манияр , кьуьлер к!ан хьун – тарифдиз лайихлу лишанар я. Эпосдин ч!алара такабурлу , кьегьал дагъвийрикай раханва.

Шарвилидин къаматдалди Ватандин халис игит гьихьтинди хьун лазим ят!а , къалурзавайди я.Халис ватанпересди ва инсанпересди вич гьа ик! кьиле тухвана , вичин уьмуьр чешнелуди авуна к!анда .

Вич гьихьтин зурба игит ят!ани , вичихъ гьикьван къуват ават!ани , Шарвилидин дамарра чи иви къекъвезва ва гьавиляй ам чаз эвелни- эвел играми я. Адаз , инсандиз хьиз, руьгьдин кук!ушарни , зайифвилерни , нукьсанарни хас я.

Эпосда чи халкьдин уьмуьрдиз , яшайишдиз талукь милли гзаф чешмеяр – мехъерар , манияр , кьуьлер ганва. Абур к!елзавайди гъавурда кьадайвал , рик!ел аламукьдайвал ганва. Эпосдин кьилин игит чи халкьдин дамах ва чешне я.Эпосда къундармаярни гьакъикъатда кьиле фейи вакъиаярни сад- садак какахьнава.Месэла , Шарвили аждагьанрал гъалиб жезва. Гьа са ч!авуз ада яд уьлквейрай атай чапхунчийрихъ галазни женг ч!угвазва, ам халкьдин кьисасчини я . Ада халкьдиз майишатда гзаф куьмекар гузва, гвенар гуьзва , хеб- мал хуьзва , рекьер туьк!уьрзава , авачир чкайрай , гьатта рагаризни кваз абур акъудзава , муькъвер эцигзава , вагьши гьайванар к!валерив вердишарзава.

Шарвилиди гьатта Мурк!арин вилаятдизни сиягьатзава ва к!еве гьатай инсанар к!евяй акъудзава , хата- баладикай хкудзава.Ада вичелди яргъи уьмуьр , исанрин т!вал-квал , хер-кьац!, ацукьун- къарагъун лишанламишзава.

Ихьтин зурба ва гуьзел игит авай халкьдин руьгьдихъ кьакьан цавар , гегьенш чуьллер , дерин зигьин , вичин кьет!ен ирс хьун лазим я !

ЛЕЗГИ халкьдин игитвилин эпос “Шарвили” халкь­дин руьгьди гзаф йисара арадал гъанвай эпический чIехи эсер я. Адакай сифтегьан кхьинар гьеле XX асирдин 20-40-йисара авунатIани, халкьдин игитдикай тамам материалар санал кIватIунин кIвалах геж башламиш хьана.

Сифте яз Шарвилидикай риваятар Азербайжандин кьакьан хуьрерикай сад тир СтIуррин хуьре вичин яшар 83 йисалай алатнавай агъсакъал Алисманавай кхьин хъувуна. Ада рикIел хканвай са риваятда Шарвилиди вичин зурба турунивди Базар-Дуьзуь ва Лезе-дагъ сад-садакай чара авуна, яни абурун арадай кьацI акъудна.

СтIура ва адан патарив гвай маса хуьрерани Шарвилидикай мадни гзаф ривая­тар машгьур тир. Чебни шииррин къайдада теснифнавай ва гьакI гьикаятдин жуьредани суьгьбетзавайбур.

Шарвили эпосдикай рахуналди, чи тIвар-ван авай алим, философиядин илимрин доктор Агьед Агъаева (1923-2002-йисар) и эсер халкьдин игитдикайни игитвиликай авунвай зурба суьгьбет тирди къейднава. Генани алава хъувунва хьи, им халкь­дин умудлу амадагдикай ва ам хуьдай викIегь пагьливандикай лагьанвай жанлу мани ва гьакьван сеслу гимн я.

3.Ризванова ва Б.Сали­мова кьилиз акъуднавайди лап важиблу кIвалах тирдан гьакъиндай вичин фикир машгьур литературовед Н.В.Капиевадини лагьанва. Ада къейднавайвал, и авторри лезги халкьди вичин зур­ба къагьриман Шарвилиди­кай теснифнавай эпос жагъурна, кхьин хъувуна, къайдадизни хкана.

ШАРВИЛИ адетдин дагъви чубан Дагъларан хва я. Адан къаматда халкьди вич хуь­дай игитдикай ийизвай рикIин хиялар, экуь мурадар санал кIватIнава. Гьавиляй эпосда Шарвилидихъ гьакьван зурба къуват авайди яз къалурнава. Ам викIегь, са куьнихъайни къурху авачир аскер я. Адаз хьиз адан суьгьуьрдин тур садазни муьтIуьгъ жедач. Гьар гьихьтин хьайитIани женгинай ам гъалибчи яз экъечIдай.

Шарвилидиз адетдин зегьметчияр мукьва я, хуш я, гьабурун уьмуьрдалди ам яшамишни хьана. Вичин халкьдиз ада хвавилелди къуллугъна, ам хата-баладикай хвена. Гьахъвал ва халкь­дин азадвал хуьн патал адаз са куьнинни гьайиф къведачир. Вичихъ гьакьван акьул — камал, алакьунар, къуват авайвиляй адаз гележегда хьун мумкин тир хаталувилерикай, душманрин кьуьруькрикай виликамаз хабар жедай. Гьавиляй абурун вилик падни ада вахтундамаз кьазвай. Шарвилидихъ вичин хсуси интересар авачир. Ада анжах халкьдин гьал-агьвалдикай, адан ацукьун-къарагъуникай, мумкинвилерикай фикирзавай. Халкьдин азадвал патал женгера вичин чан гузни ам гьазур тир.

Ихьтин къилихри а кардин гьакъиндай шагьидвалзава хьи, Шарвили гьакъикъи инсанрин арада хана чIехи хьайи игит я. Гьавиляй эпос вични классикадин къайдада теснифнавай эпи­ческий эсеррик кутаз жеда. Яни адак лезги чилел сифтегьан государстводин къурулушар арадал атай вахтариз хас лишанар ква. Эпос­да гьакъикъатда лезгияр халкь яз санал агудунин фикирар раиж авунва.

Эпосдин игит гьакъикъи инсан тирдан, адаз вич хайи чил, кIвал, хсуси уьмуьр хьайидан гьакъин-дай вичин фикирар эпос урус чIалаз таржума авунвай Р.З.Риз-вановани (1954-йис) лагьанва. Ада къейднавайвал, Шарвилидин къамат гьакъикъи гьалара къалурнава: халкьдиз четин вахтара ам аскер я, шад мярекатра ам шадвилерин иштиракчи ва абуруз руьгь гузвайди я, женгинин майданда адан туруни инсафзавач, зегьмет чIугвадайла, гъилериз галатун чизвач. Гьавиляй ихьтин игит жегьилар патал уьтквемвилинни викIегь-вилин, рушар патал дамахдинни такабурдин, бубаяр патал уьмуьр давамарунин, дидейризни чIехи даяхдин лишан я.

Гьа са вахтунда Шар­вилидихъ адетдинбур тушир къилихарни, крарни, сирерни гзаф ава. Ихьтин гьалари адаз махарик жедай хьтин игитдин рангар, тавар язава. Шарвилидин къамат вахтариз муьтIуьгъ тушиз арадал къвезва. Им махариз хас адет я. Гьатта ам вич дуьньядиз атунни махуниз ухшарди я. Ам, эпосда къалурнавайвал, адан дидедини-бубади вич халкьдин махарин зурба устад ва гьа са вахтунда инсанар сагъарзавай лукьманни, суьгьуьрчини, аскерни тир Кас-Буба тIвар алай камаллу инсанди багъиш авур яру ич тIуьрдалай кьулухъ дуьньядиз ата­на. Эпосда Кас-Бубади тамамарзавай роль лап екеди я. Ам гзаф акьуллу, гьакьван жумарт, вичиз инсанар дериндай хуш тир, абурун баркаллу крарал кIевелай ашукь тир, вирибуруз куьмек гуз гьазур насигьатчи ва тербиячи я. И насигьатар ва тер­бия ада датIана Шарвилидизни гуз хьана. Шарвилидини адаз яб гудай, адан меслятрал амал ийидай. Кас-Бубади лагьай са гафни Шарви­лиди гьакI тунач, адан наси­гьатар чилел вегьенач.

Шарвили махунин игит тирди мад а карди субутзава хьи, ам вичин диде-бубадиз гъуцари ганвай еке савкьат хьиз къалурнава. Са Аллагьди ваъ! Гзаф гъуца­ри ганвай савкьат я. Гзаф гъуцариз ибадат авун лагьайтIа, къадим лезги халкьдин руьгьдин инанмишвилериз хас тир.

Суьгьуьрдин ич Шарвилидин диде-бубадиз гудайла Кас-Бубади виликамаз абуруз хва жедайдакай ва адал тIварни Шарвили эцигун лазим тирдакай лугьузва. Ихьтин гьаларни гьакъикъатдилай артух махариз хасбур я. Адаз лап аял вахтарилай гьа махарин игитрин аламатарни, алакьунарни хас яз хьана. Ам йикъаралди ваъ, сятералди чIехи жезва, гьакьван зурба къуватарни ава. Гишин хьайи аялди, кьеб кIула аваз къарагъна, вичиз недай фу, хъвадай яд жагъурзава. Ви­чин каш кьена, ам ирид юкъуз кIеви ахварал физва. Гьакьван зурба буй ганвайлани, Шарвилидик аялвилин хесетарни кумукьзава. ЯтIани адаз кичIевал хас туш. Лап зурба къванни ада, са гъилив хкажна, а патал хьиз гадарзава. Бубадин суьруь хуьн патал ада, жанавур галтугна кьазва, ам лагьайтIа, рикI пад хьана рекьизва. Чуьлдай нехир хкидайла хуьруьз ада чуьлдин гьайванарни хкизва. Идалайни гъейри, ада гатфариз селлер атуникди къерехрай акъатзавай Самур вацIун вилик падни кьазва. Селдин вилик вичин кьецIил гъилералди зурба къванерин гьамбарар эцигзава. Ихь­тин аламатри Шарвили гьакъикъатдани махарин игитдиз мукьва ийизва.

Адаз гьакъикъатда хьайи халкьдин игитдин хе­сетарни хас я. Халкьдин уьмуьрда гьалтзавай вакъиайри, Шарвилиди абурук иштирак авуни ам гьакъикъи уьмуьрдиз мукьва ийизва. И карди эпический игит махарин алемдай гьакъикъи инсанрин уьмуьрдиз гъизва. Эпос арадал гъайи халкьдин фагьум-фикирди вичин игит кьве жуъре, сада-сад алава ийизвай кьве алемда аваз яратмишнава. Ам цавариндини я, чилериндини, гъуцариндини я, инсанриндини.

Шарвили аламатдин жуьреда чилел атуни ам гьакъикъатда тахьай ва я тежедай инсан туш лугьуз тазвач. Ам гьакъикъи инсан яз, инсанрин юкьва яшамиш жезва. Абурун дерди-бала, къайгъуяр, гъамарни-хажалатар, шадвилерни-агалкьунар гьадазни хас я. Мадни а кар важиблу я хьи, Шарви­ли лезги халкьдин сад лагь­ай векилрикайни туш. Эпи­ческий игит вичин къанун-къайда, властдин къурулушар, ацукьун-къарагъунин адетар арадал атанвай обществода ханва. И жигьетдай къимет гайитIа, “Шарви­ли” эпос халкьдин тарих язни гьисабиз жеда. Вучиз лагьайтIа, эпосда неинки са адетрикай, ацукьун-къарагъунин къайдайрикай, къанунрикай рахазва, ана гьар йикъан уьмуьр къалурнава, са бязи куьлуь-шуьлуьярни галаз. Са бязи тIварарин манаяр къенин аямдани чи чIала амазма.

“ШАРВИЛИ” ЭПОСДА халкьдин игитдин къагьриманвал квекай ибарат ятIа, гьадаз артух фикир ганва. Ам женгерин руководитель, вич са душмандивайни кIудиз тежер зурба къагьриман я. Ада неинки адетдинбур тушир душманрихъ галаз, махариз хас къуватрихъ галаз женг чIугвазва, гьакъикъатдин чапхунчийрихъ галазни ам женгра гьахьзава. И кьуватар адаз масада ваъ, хайи чили гузва. Чиливай къакъатдалди ам са куьнивайни къачуз жезвач. Ибур вири санлай эпосдиз хас терефар я.

И рекьяй машгьур пешекар Б. Н. Путилова лагьанвайвал, эпосдиз уьмуьр гьакъи­къи гьалара къалурун хас туш. Гьатта бязи затIар, крар, гьалар уьмуьрдинбур хьайитIани. Ина мах (миф) ва гьакъикъат санал жеда.

Лезгийрин игитвилин эпосдани махарин алемни гьакъикъат санал ала. Са риваятда Шарвили вичин кьушунни галаз душманрикай хуьдай куьмек кIанз эвер гузвай Хаястандиз (Арме­ния) физватIа, маса риваятда ада Кавказдиз гьахьнавай римлянрихъ галаз женг чIугвазва. Пуд лагьай махуна ам ТIуридай тир кьуьзуь касдин рухваяр жагъур хъийиз МуркIарин Уьлкведиз физва. (Аквар гьаларай им славянрин уьлкве я).

Кьуд лагьай риваятда ам Кас-Бубадиз суьгьуьрдин къуш жагъуриз Каспий гьуьлуьн деринриз эвичIзава. Ихьтин географиядин гьа­къикъи тIварар, чкаяр къалуруни эпосдин бязи сюжетар, махарин сюжетривай са хейлин дережада къакъудзава. Амма гьа и сюжетрани душ­манрин образар гьакъикъат-дивай хейлин яргъа я. Абур вужар ва гьихьтинбур ятIа, анжах фикирдиз гъиз жез­ва. Са гьихьтин ятIа лишанри, акунри, парталри абур гьинай атайбур ятIа аннамишиз куьмек гузва.

Лезгийрин игитвилин эпос дуьньядал машгьур маса халкьарин эпосрин арада виче махариз хас лишанар гьакъикъи тарихдин лишанриз элкъвезвай эсер я. Месела, са махуна халкьди Шарвилидикай гьикI хъелзаватIа къалурнава. Кар анал ала хьи, сад лагьай паб Эквер, бедбахтвилелди телеф хьана, йисни алат тавунмаз, Шарвилидиз масадал — Шекерал эвленмиш жез кIан хьана. И руш, эпосда къалурнавайвал, Шарвилидин къуншидал яшамиш жезвай ва адаз рикIивайни Шарвили бегенмиш тир. Кьисметди гьамни кIанидавай яргъаз акъудна. Халкьди Шарвилидикай хъел авурла, Шекер маралдиз элкъвена, дагъдиз хъфизва ва халкьди вичин игитдилай гъил къачудалди гьана амукьна.

Ватандал мад къецепатан душманри гьужумайла, Шарвили галачиз халкьдивай абурун вилик пад кьаз жезвачир. Гьа и шартIара халкьди вичин игитдиз вири багъишзава, игит мад душмандихъ галаз женгера гьатзава.

Халкьдиз, Ватандиз, хайи чилиз чаравал авун адан рикIиз хас туш. Виридалайни кьилин девлет ам патал — им обществодиз, халкьдиз къуллугъ авун, ам хаталувиликай хуьн яз амукьзава. Гьа ихь­тин шартIара Шарвилидин весини арадал атанвайдал шак алач.

Халкьдин зигьинда, эпос­да хьиз, Шарвили эбедивилиз хъфизва. Мус адаз куьмекдиз эвериз хьайитIани, адал чан хквезва ва куьмекдиз къвез гьазур я. Гилан аямдин инсанар яз, чнани халкьдин игит чахъ галайди яз гьиссзава. КIанзавайди эвер гун я, Шарвили мад чи патав хквервал я ва чи лап хъсан крариз ада куьмек гуда.

Михаил ВАГЬАБОВ, “Шарвили” эпос чапдай акъудуиин редакционный советдин председатель, философиядин илимрии доктор.

Аслан Нюдюралиев

Я стха заз куьмек гудай инсан герекза.

Зазни чан стха

Песню зулун Рагнар гр Нур поёт , вставь свои слова и перепиши

Айдамир Ахмедов

Акъатна гад, чими ракъар багъишай,
Йисан вахтар тIебиатдин суьрет я.
Акваз-такваз дагъдин къамат дегишай,
Показать полностью.
Къайи шагьвар, яд-къарасу — девлет я.

Алукьна зул – къизилдин ранг лишан тир,
Таму, тара дегишарна либасни.
Кьезил шагьвар, чуьлда авай хупI атир,
Пеш гадариз кьулухъ тушир са тазни.

Чуьлда цанвай никIер хуьруьн колхозди, —
Гатун зегьмет, — кIватIна вири куьмекдив.
Вахтар хьанва никIер, багълар, салазни
Перер ягъиз, гъарар гудай гьуьрметдив.

Гагь чигеди, гагь марфади арабир
Дамахдивди рагъ цифедив кIевирда.
Накь чим гайи хъуьтуьл гьава, адан сир
Къе къуза яз яйлах тирвал къекъуьрда.

Са вахтара дагъдин кьиляй – цаварай,
Гьалтда лацу дурнаяр са цIар хьана.
Зулун мекьи гьавади хупI ахварай
Авудна чеб рекье тунвай тIар хьана.

Зулун йикъар – чуьлдин гуьзел акунар,
Сад-садалай аквадачни гуьрчег яз!
Яд кужумна кьеженвай пеш – ви гьунар,
Перишандиз аквада вун керчек яз.

АВТОР. МЕНЯЙ СЛОВА В ПРЕДЛОЖЕНИИ МЕСТАМИ И ПИШИ. ТОЛЬКО НЕЗНАКОМЫЕ СЛОВА ПРОПУСКАЙ, А ТО УЧИЛКА ПОЙМЁТ, ЧТО ТЫ ВЗЯЛ ИЗ ИНТЕРНЕТА.

Меденият халкьдин диде я. Ам гьамиша дегиш жезва, яшамиш жезва, нефес ч1угвазва, ч1ехи жезва, ам чахъ галаз ч1ехи жезва ва ада чун ч1ехи ийизва. Фикир авурла, меденият халкьди арадал гъизва ва ада –халкь. Медениятдин ч1ал халкь я. Ам авачир халкь тухум авачир етимдиз ухшар я. Дегь заманайрилай эгеч1на вири халкьарихъ галаз лезгийрини хайи ч1ал ядигар хьиз хуьзва, девлетлу ийизва, къешенгарзава. Гьар са ч1алан кьулухъ зурба медениятдин къат чуьнуьх хьанва. Эгер жуван хайи халкьдин ч1ал чин тийиз хьайит1а, жуван халкьдин тарихдихъ ва медениятдихъ авай алакъа квахьда. Дагъустандин меденият – им чи халкьдиз хас яшайиш яратмишай, чи ата бубайри руьгьдин бине эцигай чешнелу тежриба я.Абуру халкьдиз аманат яз несилрилай несилралди атанвай весияр тунва: дуствилелди яшамиш хьунин адетар, мукьвавилинни къуншивилин алакъаяр хуьдай адетар, ч1ехибурузни дишегьлийриз гьуьрмет авунин, зегьметкешриз гьуьрмет авунинни бубайрин укьуллу келимайрихъ яб гунини ва абурун гафуниз килигунин, кефсузбурунни кьуьзуьбурун къайгъударвал авунин адетар. Ибур вири чи халкьди галатун тийижиз, четиндиз ва еке гьевесдалди эцигнавай ва эцигзавай медениятдин гурар я. И гурарай дегь заманрилай инихъ чи тухум хкаж хьана ва хкаж жезва. Алай девирда чи уьмуьрдин гьар са хиле чи баркаллу рухвайрини рушари

ч1угвазвай зегьметни абурун агалкьунар, чи игитрин кьегьалвилерни гъалибвилер, чи гьар йикъан яшайиш патал

тешкилзавай шарт1ар- вири чи меденият я. Меденият – им

вири чи халкьар агудзавай къуватлу яракь я.

Гьак1ни чи медениятди чаз халис инсанвилелди яшамиш

жез, намуслувилелди зегьмет ч1угваз, пешекарвал къачуз, хайи ч1ал, марифат, халкьдин авазарни, маниярни, кьуьлер, адатарни миллетрин хесетар дериндай гьисс ийиз, рик1ивай кьат1униз, аннамишиз ва ишлемишиз чирзава.Меденият вич- вичелай чи къужахдиз къведач. Ам кьабулун, гьисс авун иллаки жегьилриз акьван регьят кар туш. Гьаниз килигна и кардиз гъвеч1и ч1авалай, школада амаз фикир

гун лазим я. Россиядин Президент Владимир Путина лагьайвал, культурадиз са рик1 аладардай , машгъулардай хилез хьиз ваъ, инсан тербияламишунин рекье гзаф важиблу, кар алай , адан уьмуьрда еке роль къугъвадай хилез хьиз фикир – дикъет гана к1анда. И гьахълу гафарал алава жедай зат1 авач. Меденият, эдебият ва ч1ал къуьн –

къуьневаз чал агак1нава. Абур сад галачиз сад гьич фикирдизни гъиз жедач. Хайи халкьдин культурадихъ,

халкьдин тарихдихъ, адан ацукьунихъ – къарагъунихъ,

баркаллу крарихъ танишариз чаз чи ч1ала, яни дидед ч1ала куьмек гузва.Вири ч1алариз хьиз чи ч1алазни вичиз хас тир

рангар, тавар ава. Гьажибег Гьажибегова лагьайвал, лезгийрин виридалайни гужлу ва хци яракь адан ч1ал я.

Чи къагьриман рухвайри ч1алан куьмекдалди, яни хци гафуналди халкь сад авуна ва адан куьмекдалди вири четинвилерай халкь акъудна. И жигьетдай мисал яз гъиз жеда Куьре Мелик. Адан ватанпересвилин руьгь квай

зулумкарвал ачухдиз къалуриз алакьна.

Куьре Меликан эсерар жегьил несил тербияламишунин,

инсанпересвилин, Ватанпересвилин фикиррив ац1анва.

т1вар алай шиир я.

Лекьре хьтин не жуван твар,

Халкьаризни къалур ви кар.

Чи невейри хуьрай ви т1вар,

Накьвадивай къакъудмир жув.

И ц1арарай аквазвайвал, шаирдин рик1 ватандихъ, вичин хайи халкьдихъ кузва. Ада, чи жегьил несилдиз невейри т1вар хуьн патал, халкьдиз аквадай менфятлу крар авуниз эвер гузва.

25 йисуз яшамиш хьайи шаир, гьикаятчи Алибег Фетягьова

вичин т1вар несилдиз туна. Лезги халкьдин гьикаятчи, философ Агьед Агъаева адаз кутугай къимет гана: « Ам

(Алибег Фетягьов) лезги литературада тамам революция тур

ишлемишзавай и гафар несилрилай несилрал фида.

Ингилисрин писатель, тарихчи, искусстводин теоретик

Джон Рескина лагьанай: «Анжах рик1ин ситкьидай авур

Лугьун лазим я хьи, и хайи халкьдин тарих, адетар, руьгьдин хазина акьатзавай несилдал агакьарун са акьван регьят кар туш. Халкьдин адетар хуьнин, руьгьдин хазинаяр хуьнин, тарих чир хьунин, жуван халкьдин баркаллу рухваярни рушар чир хьунин, жуван миллетдиз, ахпа амай вири миллетдин халкьаризни гьуьрмет авунин чешне эвел-

ни – эвел тарс гузвай муаллим хьана к1анда. Аялриз халкьдин культурадин тербия гунин рекье за ихьтин къайдайрикай менфят къачузва : сада – садакай хабар кьун, мергьяметлу хьун, сада – садаз куьмек гун, рик1инни гъилин ачухвал, сабурлувал, ата – бубайрин хъсан адетар рик1ел хуьн ва кьиле тухун.

мах к1елдайла, аялриз Ватандиз гьарма сад вафалу хьунин,

хайи чилел гьар садан рик1 хьунин гьиссер артухарунин

насигьат гузва. Абурук ватанпересвилин руьгь акатзава.

Ихьтин тарсуна аялрин рик1ел агъадихъ галай мисалар

гьуьрмет авунин, дуствал мягькемарунин гьиссер акатда.

Аялрин вилик ихьтин суалар эцигиз жеда:

1. Алискер гьихьтин гада тир?
2. Къариди хциз гьихьтин меслятар къалурнай?
3. Алискера вичиз гьихьтин инсандикай юлдаш кьуна?
4. Ваз дустар авани?
5. Ваз гьихьтин дустар бегенмиш я?
6. Квез дуствиликай гьихьтин мисалар чида?

Аялри дуствилиз талукь мисалар гъида ва абурун мана –

Милли культурадин къайдаяр ва тарихдин адетар,

Халкьдин руьгьдин яратмишунар вилик тухузвайбурни ва

Абур несилрилай несилрал агакьар хъийизавайбурни чун

ва чи аялар хьун мумкин я. Милли адетрин культура чирунин бинеда халкьдин тарих, халкьдин къанажагъ,

яшайиш, халкьдин хъсан адетар арадал хкун ва абур да-

вамарун хьана к1анда. «Россиядин Федерациядин госу –

дарстводин милли концепцияда къейдзавайвал,

руьгьдин ва халкьарин садвал арадал гъун ва гегьеншарун,

Россиядин халкьарин тарихни меденият чир хьун, тарихдин ирс ва милли яшайишни адетар сад – садав кьун, ч1алар

чирун ва абур хуьнин шарт1ар арадал гъун важиблу кар я.

Чи дагъви харкьар руьгьдин яратмишунралди тарихдихъ

алакъалу я: тарихдин манияр, риваятар, кьисаяр, махар,

мисалар, миск1алар ва масабур.

Алай вахтунда гьар са халкьди вичин тарих, культура,

адетар ц1ийи кьилелай аннамишзава, рик1елай фенвай ва

икьван ч1авалди малум тушир т1варарни вакъиаяр арадал

хкизва. Жуван ч1ал зайифардай ихтияр чаз авач.

Ам хуьн патал вири серенжемар кьабулна к1анда.

«Тербиядиз къуватсузди жез к1анзавачт1а, ам халкьдинди хьун герек я. Образование халкьдин игьтияжриз мукьва хьун, халкь квахьуникай хилас авун я.

Къуй чи акьалтзавай несил Ватан к1ани, хайи чил , ч1ал к1аниди ва абуруз вафалуди хьурай!

Читайте также:

  

• Женские образы в поэзии и прозе лермонтова сочинение

  

• Кошка друг человека сочинение

  

• Сочинение по мультфильму лебеди непрядвы

  

• Сочинение дорога в жизни человека недоросль

  

• Сочинение рассуждение зло порождает зло