Обновлено: 09.01.2023
Чтобы отписаться от новостей другого пользователя, щелкните на значке настроек в этом событии и выберите нужный пункт.
Существуют различные гипотезы относительно её авторства и историко-литературных источников, продолжаются споры о национальной принадлежности, месте создания, языке.
Некоторые сведения об авторе содержит само произведение. Во вступительной части, в соответствии с восточной традицией, он называет своё имя, делится с поставленной перед собой задачей, а в заключительной главе сообщает о времени создания произведения.
Сравнительно более полный материал содержится в шежере башкирского рода Айле: далёкими предками Кул Гали были хан Илхам и его сын Габдулла, который в течение 50 лет правил Булгаром. Один из его сыновей Галимбек в пределах Булгарии в небольшом городе Кышан был имамом. От него родился Мирхаджи. Он также прожил в Кышане 30 лет. Хазрет Хаджи (Мирджани) переселился к устью реки Зай. От него родился Кул Гали. Далее говорится о переезде семьи в Хорезм, о том, как Кул Гали бежал от нашествия войск и вернулся на родину, как его земляки построили на реке Чирмешан город под названием Буляр.
Сверив эти сведения по другим источникам, татарский литературовед Х. Мухамметов подтвердил, что упомянутые в шежере люди являются историческими лицами, что жил Кул Гали в XIII столетии, в 1174- 1248 гг.
Учёные установили, что произведение написано до грозного монголо-татарского нашествия на Урал и Поволжье в 1236 г.
В литературе Востока существует 1,5-тысячелетняя традиция в разработке этой темы.
Сюжет произведения вкратце таков. У Якуба от двух жён было 12 сыновей, и больше других любил он прекрасного Йосыфа, что вызывало ревность двух братьев. Однажды Йосыфу приснилось, будто ему поклоняются Солнце, Луна и одиннадцать звёзд и поведал он свой сон отцу. Якуб истолковал этот сон, как грядущее возвышение Йосыфа, который станет пророком и владыкой государства, а одиннадцать братьев будут в услужении у него. Разговор отца и сына подслушала падчерица Якуба и сообщила всё своим братьям. Те решили из зависти погубить Йосыфа и обманом увели его на прогулку. Один из братьев воспротивился злому умыслу других, и Йосыфа не стали убивать, а бросили в колодец.
Спасённый купцами, Йосыф был продан в рабство египетскому царю, жена которого красавица Зулейха, воспылала любовью к прекрасному юноше. За отказ во взаимности по её настоянию он был брошен в темницу. Двенадцать лет он томился в заточении и, благодаря мудрому толкованию сна правителя, получил свободу, спас Египет от голода и стал царём.
Далее произведение повествует о его встрече с братьями, спустя многие десятилетия прибывшими в Египет за хлебом, о чудесном возвращении Зулейхе молодости и женитьбе на ней простившего её Йосыфа, отъезде их на родину в Ханаан, долгой счастливой жизни и кончине.
Сюжет «Кысса-и Йосыф пронизан элементами фантастики, во всём что происходит с героями, автор видит вмешательство высших сил, божественное предопределение.
Однако несомненны жизненная основа изображаемых событий, правдивость в раскрытии мыслей и переживаний героев. Читателей покоряет гуманистическая направленность произведения, ратующего за счастье людей, за справедливость и нравственную чистоту, осуждающего зло, коварство, жестокость. Особой пленительности отличаются главы, посвященные возвышающей человека, всепоглощающей силе любви.
Кул Гали поднимает такие вопросы, как взаимоотношения отцов и детей, взаимоотношения народа и правителя, противопоставление добра и зла- все эти проблемы решаются в морально-этическом и социально- философском ключе. Важно, что бесчеловечный поступок братьев преподносится не просто как внутрисемейный разлад, а как серьезный социальный конфликт. Прощение же Йосыфом предательства братьев связано с идеей о справедливом царе. Йосыф построил идеальный город-государство под названием Эмин (Благополучный), где царили мир и изобилие, а народ поклонялся святой вере.
В связи с этой идеей затрагиваются и другие философско-этические проблемы, как долг и ответственность; причина и следствие; преступление и наказание.
То, что на Йосыфу на долю выпали немыслимые страдания, а потерявший любимого сына старый Якуб ослеп от горя, является наказанием за их прежние грехи. Йосыф в юности побил раба, и как возмездие за этот неблаговидный поступок он сам попал в рабство. Якуб после смерти жены для спасения малолетнего Йосыфа купил рабыню-кормилицу и, чтобы молока ему доставалось больше, отнял у женщины младенца и продал его в рабство. Из глаз безутешно молившей Бога матери выпало семьдесят слезинок, и Всевышний приговорил Якуба жить семьдесят лет в разлуке с сыном.
Каждый из героев – носитель определённой идеи. Старый Якуб от начала и до конца остается заботливым чадолюбивым отцом. Йосыф олицетворяет верность, мудрое терпение и силу разума. Главное призвание Зулейхи – всепоглощающая любовь и женственность.
Йосыф напоминает эпического героя, побеждает он не физической мощью, а умом и знаниями. Это идеал красоты. В религиозные и светские легенды и дастаны, в произведения мировой литературы он вошёл, как Йосыф (Иосиф) Прекрасный.
Произведение написано в форме назиры. Это восточный традиционный рассказ, написанный в форме подражания известному классическому произведению.
Жанр произведения обозначен в названии – кысса. К этому жанру относились героико-исторические, романтические сочинения, усложненные элементами фантастики. В завершённом виде рукопись представляет собой книгу, которая состоит из предусловия, восемнадцати глав и послесловия.
В основе произведения лежит идея борьбы добра и зла. Отсюда часто используемые приёмы антитезы (красота и уродство, молодость и старость, богатство и бедность, изобилие и голод), контрастных сопоставлений: вечной и преходящей жизни, живых и мёртвых, образов семи тучных и семи тощих коров.
Любопытны также вариации чисел семидесяти и сорока. За семьдесят слезинок разлученной рабыни Якуб был лишён сына на семьдесят лет. Свою любовь к Йосыфу Зулейха хранит сорок лет, проходит через сорок тяжких испытаний, сила Йосыфа равна могуществу сорока пророков.
По теме: методические разработки, презентации и конспекты
9 нчы сыйныфта әдәбият дәресе Кол Галинең » Кыйссаи Йосыф» әсәре- татар әдәбиятының күренекле ядкәре
Дәрес Кол Галинең » Кыйссаи Йосыф» әсәрен өйрәнүнең йомгаклау дәресенең бер варианты буларак татар теле һәм әдәбияты укытучыларынатәкдим ителә.
«Эллада аллалары һәм геройлары» темасына 5сыйныфта тарих дәресенең план- конспекты:
Дәреслек: Борынгы заман тарихы. Ф.А.Михайловский. Дәрескә презентация бар.
«Эллада аллалары һәм геройлары» темасына 5 сыйныфта тарих дәресенә презентация
Дәреслек: Борынгы заман тарихы. Ф.А.Михайловский, 5 класс.
Әкият геройлары бездә кунакта (башлангыч сыйныфлар өчен дәрес проекты)
Өйрәнелгән бүлек буенча йомгаклау дәресе үткәрү өчен эшкәртмә. Башлангыч сыйныфлар өчен.
Текст работы размещён без изображений и формул.
Полная версия работы доступна во вкладке «Файлы работы» в формате PDF
Языковое моделирование тех или иных фрагментов объективной действительности — одно из наиболее плодотворных направлений современной когнитивной лингвистики. Внимание большинства лингвистов по-прежнему привлекает человек, его внутренний мир, взаимодействие с окружением [2; 5]. Моделирование внутреннего мира средневекового человека вписывается в общую парадигму антропоцентрического научного знания, поскольку центральной темой средневековой литературы является человек, его отношение к Богу, к себе.
Тюрко-татарская литература средневекового Поволжья впитала в себя наряду с идейно-эстетическим богатством устного народного творчества образцовую для мусульманского Востока арабо-персидскую культурную традицию. Это не могло не отразиться в литературных памятниках той эпохи в условиях господствующего положения идеологии Ислама как неотъемлемой составной части духовной культуры мусульманства.
В статье мы ограничиваемся исследованием понятия сабырлык ‘терпение’. Оно раскрывается соответствием воли человека воле Божьей. Номинативное ядро понятия сабырлык имеет следующие значения: ‘терпение, выдержка, выносливость, сдержанность, кротость’: Қол, хөкменә рази улыб, сабър қылса, Михнәт соңра рахәти һәм улур имди! [1; 256; 895] ‘если раб будет терпеть, подчинившись решению Бога, все страдания закончатся обретением благодати’. Все герои поэмы, для которых Божья воля является нормой поведения, достигают намеченной цели. Зафиксирован ряд синонимов: сабыр кылу ‘проявление терпения’: Бән қылурмән имди бонда сабыр җәмил, — Сабыр берлә морад хасил улур имди [1; 86; 167] ‘я стану эту беду переносить терпеливо, терпение всегда доведет до цели’; рази улу ‘смирение’: Йарлы Йағқуб бу тәдбирә рази улди, Йусефи вирмәклек[к]ә иқрар қылди [1; 58; 57] ‘бедный Якуб с этим смирился, решил отдать им Йусуфа’; буй вирү ‘подчинение, покорность’: Қол Хақ әмринә буй вирмәк кэрәк имди [1; 86; 907 1 ] ‘надо было покориться решению Всевышнего’.
Терпение своих героев автор передает также с помощью временного пространства, например, долгих 70 лет ждал встречи с любимым сыном двухсотлетний Йакуб: Аһ, йэтмиш күн микән, аһ, дәриғә, йухсә йэтмиш ай микән, аһ, йухсә йэтмиш йыл микән Йусефемнең кэчекмәки? [1; 80; 141] ‘ах, семьдесят ли дней, о горе, семьдесят ли месяцев, ох, или же семьдесят лет будет отсутствие Йусуфа?’ и т.д.
Отраженные в литературном произведении идеи созвучны татарскому устному народному творчеству: Сабыр төбе — сары алтын (посл.) ‘терпение — золото’; Сабыр иткән — морадына җиткән (погов.) ‘терпеливый достигнет цели’, что подтверждает нашу мысль об универсальности для татарского менталитета понятия сабырлык ‘терпение’.
1. Гали Кол Кыйсса-и Йосыф/ Кол Гали/ Төз. Ф.С.Фәсиев. — Казан: Тат.кит.нәшр., 1983. — 543 б.
История Иосифа Прекрасного известна не только в восточных литературах, что в большинстве случаев неразрывно связано с коранической культурой, но и в литературах, сформированных в ветхозаветной традиции.
Объект исследования — функционирование сюжета об Иосифе Прекрасном в текстах Торы, Ветхого Завета, Корана и основанных на сакральных книгах мировых религий фольклорных и авторских литературных произведениях.
Цель исследования: выявление новаторства поэмы Кул Гали в трансформации мифа об Иосифе Прекрасном в общем контексте литературных, фольклорных и религиозных источников.
В соответствии с данной целью в диссертации ставятся следующие задачи:
— рассмотреть традицию обращения к сюжету об Иосифе Прекрасном в мировой художественной и научной литературе;
— проанализировать образ главного героя поэмы – пророка Йусуфа в кораническом тексте (сура № 12) и в поэме Кул Гали как обработку сюжетной линии межрелигиозной истории, принимая во внимание источники произведения (коранический текст, тексты коранических толкований (тафсиров), произведения арабо-персидского Востока, специфику времени написания поэмы с главенствующим значением религии в обществе, а также личность автора;
— показать трансформацию системы образов, поэтических средств, жанрово-структурной системы поэмы с выявлением следующих пластов:
а) фольклорно-доисламские элементы культуры татарского народа;
Нужна помощь в написании автореферата?
Мы — биржа профессиональных авторов (преподавателей и доцентов вузов). Наша система гарантирует сдачу работы к сроку без плагиата. Правки вносим бесплатно.
б) кораническая традиция в поэме.
Теоретическо-методологическими основами данного исследования являются научные труды, посвященные как письменной культуре Волжской Булгарии в целом (работы Х.Ю. Миннегулова, А.Х.Халикова, А.Т. Сибгатуллиной), так и письменному наследию Кул Гали в частности (исследования Р.К. Ганиевой, Н.Ш. Хисамова, Ш.Ш. Абилова, Г.Т. Тагирджанова, М. Усманова, Х. Короглы, А.М. Ахунов), а также труды, посвященные сюжету об Иосифе Прекрасном (пророке Йусуфе) в религиозных текстах (Торе, Ветхом Завете, Коране): преподобный Ефрем Сирин, св. Игнатий, Исаак Сирский; Йусуф Али, Кутб, Дариабади, Осман Нури Топбаш и другие.
Крупным пластом в изучении тюркской культуры, первоистоков татар явились труды таких представителей казанской исторической школы, как М.З. Закиев, И.Р. Тагиров, А.Х. Халиков, С.Х. Алишев, Р.Г. Фахрутдинов, А.Г. Мухаммадиев, М.А. Усманов, Д.М. Исхаков, Ф.Ш. Хузин, И.Л. Измайлов, Я.Ш. Шарапов, Д.К. Сабирова, С.М. Михайлова, О.Н. Коршунова, Г.М. Давлетшин.
В определении древних корней татарского фольклора особенно важными являются работы Н.С. Исанбета, Ф.И. Урманчеева, Х. Махмутова, М.Х. Бакирова. Другая область изучения – мифология, религии, мировоззрения древних племен и народов, основанная на трудах С.Г. Кляшторного, Л.Н. Гумилева, И.В. Стеблевой, Л.П. Потапова, М.Х. Бакирова и других.
Особое место занимают исследования, посвященные исламу как фактору мощного социокультурного влияния, которые условно можно разделить на три группы. К первой группе относятся исследования, рассматривающие ислам в рамках определенного исторического периода (работы Г.А. Федорова-Давыдова, М.А. Усманова); ко второй группе относятся работы, определяющие роль и значение ислама в истории и культуре татар в целом (например, Р.М. Мухамедшина, Т.К. Ибрагима, Ф.М. Султанова, А.Н. Юзеева), а к третьей — научные источники, посвященные суфизму (труды Ш.Ш. Абилова, Г.Т. Тагирджанова, Р. М. Амирханова,А.Т. Сибгатуллиной, А.Х. Халикова и др.).
В исследовании применялись текстологический, сравнительно-исторический, сопоставительный и типологический методы в сочетании с культурологическим и этнографическим подходами, что адекватно междисциплинарному характеру работы.
Теоретическая значимость исследования обусловлена его целью, опытом разработки междисциплинарной методики анализа, адекватной целям и задачам диссертации. В ней наряду с традиционными филологическими методами применяются культурологический, этнографический и аксиологический подходы.
Практическая значимость диссертации заключается в возможности применения ее материалов, выводов и методики в дальнейшем изучении бытования сюжета об Иосифе Прекрасном в религиозных источниках, мировой литературе, творческом наследии Кул Гали, а также в использовании полученных результатов в вузовских и школьных курсах по истории литературы народов России, истории татарской литературы, в соответствующих спецкурсах и семинарах.
Положения, выносимые на защиту:
1. Сюжет об Иосифе Прекрасном является одним из уникальных трансрелигиозных мифов в произведениях мировой литературы, восходящих к религиозным источникам. Исходя из этого, считаем необходимым рассматривать бытование данного сюжета в произведениях мировой литературы как художественную реализацию культурного архетипа (Е.М. Мелетинский), а не только в контексте определенной религиозной системы.
Нужна помощь в написании автореферата?
Мы — биржа профессиональных авторов (преподавателей и доцентов вузов). Наша система гарантирует сдачу работы к сроку без плагиата. Правки вносим бесплатно.
3. По своему пафосу и художественному своеобразию поэма может быть рассмотрена не только как сказание, но и как произведение с отчетливо выраженной проповедческой и дидактической направленностью, характерной для литературы того периода.
4. В художественном воплощении сюжета об Иосифе Прекрасном особую роль играет символика, отражающая архаическое мировоззрение древних тюрков и их мифологическое сознание (символика чисел, солнца, луны, земли, мирового древа, могилы и т.д.).
5. Раскрытию исламского мира в поэме служит сакральная лексика поэмы (постулаты веры, ангелы и пророки, мусульманский лунный календарь, основы мусульманского права и идеологии, священные формулы речевого этикета и т.д.).
6. В соответствии с канонами тюркого Средневековья основными константами образа главного героя, являющегося носителем положительного начала в художественной системе Кул Гали, служат: внешние характеристики (красота, лучезарность); общечеловеческая культура героя (уважение к старшим, порядочность, честность); праведность (стойкость перед злом и предательством, смирение перед трудностями и лишениями жизни, боязнь греха и борьба с ним); чудесные способности праведника (пророка): истолкование снов, благодать жизни героя и его молитвы (в том числе и за других людей), благодать тела праведника после его смерти; природный ум и образованность героя.
Структура и объем диссертации. Диссертация состоит из введения, двух глав и заключения, библиографии и приложения, в котором дана краткая характеристика терминов и понятий исламской культуры, использованных в исследовании. Полный объем исследования – 160 страниц, в том числе список использованных источников – 17 страниц (215 названий, из них 21 название — источники на татарском языке и ресурсы Интернета).
ОСНОВНОЕ СОДЕРЖАНИЕ РАБОТЫ
Во введении обосновывается выбор темы, ее научная актуальность и новизна, характеризуется степень изученности проблемы, формулируются объект, предмет, цели, задачи, основные теоретические и методологические принципы исследования, его практическая значимость, формулируются положения, выносимые на защиту.
В своем исследовании мы определили существование традиции Торы, Ветхого Завета, Корана в опирающихся на них литературах, выделив при этом общее значение сюжета и образа Иосифа Прекрасного в контексте религиозных воззрений читателей.
Вслед за первыми авторами (Фирдоуси, Низами, Абдуллах Ансари, Кул Гали, Шаййад Хамза, Сули Факих – XIII в.) сюжет об Иосифе Прекрасном был подхвачен многочисленными тюркоязычными поэтами. Как отмечал Е. Бертельс, литература народов Средней Азии берет свое начало с древнетюркских литературных памятников, в текстах многих можно найти не только ссылки на сюжет, но и прямые заимствования некоторых сюжетных линий произведения: обман с помощью окропленной кровью убитого животного рубашки, попадание героя в колодец, заточение героя в темнице, потеря зрения скорбящим отцом и т.д. Тяготение к традициям Кул Гали продолжается вплоть до наших дней, а продолжателями этих традиций были такие авторы, как Г.Тукай, X. Туфан, С. Хаким, Н. Арсланов, А. Исхак, Ш. Мударрис, Э. Давыдов, Ш. Галиев, И. Юзеев, Р. Харис, Р. Гатауллин, М. Хабибуллин и другие.
Нужна помощь в написании автореферата?
Мы — биржа профессиональных авторов (преподавателей и доцентов вузов). Наша система гарантирует сдачу работы к сроку без плагиата. Правки вносим бесплатно.
Особого внимания в этом аспекте требует родословная героя: выделяется общий, уважаемый и значимый в религиозных традициях предок Авраам (Ибрахим):
На основе анализа традиции функционирования сюжета в религиозных источниках определены основные причины особого внимания к нему в контексте разных вероучений: 1) Он представляется как история жизни праведника в Библии и Коране, где является самой подробной историей; 2) сюжет описывает превратности человеческой жизни и поэтому является благим примером жизни для мужчин и женщин всех слоев общества; 3) он отражает все стороны жизни в их духовных аспектах: почитание преклонного возраста отца и его особую любовь к благочестивому сыну, ревность старших братьев и их заговор, предательство — продажу Иосифа в рабство за смехотворную цену, печаль отца, стойкость героя в тяжелых испытаниях (ложные обвинения, пребывание в темнице), милость Бога к праведному Иосифу (дарование способности толкования снов, возвышение за благочестивость), мудрость в управлении государством и смирение на высоком посту, верность сына своему отцу, красоту богобоязненности и правдивости.
В работе исследовано функционирование сюжета в Ветхом Завете и Коране и выявлена типологическая общность в его воплощении в указанных религиозных текстах: 1) Близость проблематики (темы истинной веры и правды, верности этическим принципам, святости семьи, стойкости в испытаниях); 2) прославление главного героя сюжета (глубины его веры, смирения в житейских испытаниях, верности религиозно освященным нравственным традициям народа, стойкости перед соблазном и т.д.).
Вышесказанным и определяется близость восприятия героя христианами и мусульманами: праведник Иосиф и пророк Йусуф – герой обладающий чертами божественной избранности, безгрешности, активной добродетели.
Нужна помощь в написании автореферата?
Мы — биржа профессиональных авторов (преподавателей и доцентов вузов). Наша система гарантирует сдачу работы к сроку без плагиата. Правки вносим бесплатно.
Особое внимание уделено исследованиям сюжета в контексте литератур народов России, подробно показано развитие научной мысли, начиная с первой половины XX века до настоящего времени.
Проведенный анализ художественной структуры поэмы позволил выявить прямые заимствования автора из коранического текста, определить их художественные функции в сюжете. На этом основании формулируется вывод: по своему структурному своеобразию поэма ориентирована на жанр проповеди, а не сказания. Этим определяется специфика бытования поэмы в татарской литературе того времени, отличительной чертой которой была сильная дидактическая направленность.
Нужна помощь в написании автореферата?
Мы — биржа профессиональных авторов (преподавателей и доцентов вузов). Наша система гарантирует сдачу работы к сроку без плагиата. Правки вносим бесплатно.
Выявлена специфика функционирования понятия Теңри в мировоззрении древних тюрок. При анализе верований народов Волжской Булгарии отмечается, что слова Теңри и небо для древних тюрок были синонимами. Из совокупности мифов доисламские верования татарского народа развивались в характерную только для тюрок религию с верой в Единого языческого бога – Бер (Единый) Теңри. Условно эту религию некоторые исследователи называют тенгрианством, которое оказалось весьма долговечным, и только после принятия ислама имя Теңри начало замещаться единым Аллахом, причем само имя Теңри не исчезло бесследно, а возвысилось до уровня имени Аллаха, отголосками этих процессов служат упоминания Теңри в тексте поэмы.
Существенным компонентом структуры поэмы выступают мотивы сна, сновидения, которые, как правило, имеют сокровенный, пророческий смысл и играют роль завязки предстоящих событий, служат поводом для испытания героя. Отдельного внимания также заслуживают верования булгар в вещие сны. Ал-Мас’уди (930-950гг.) сообщает о принятии булгарами ислама под влиянием сна, который увидел их эмир.
Нужна помощь в написании автореферата?
Мы — биржа профессиональных авторов (преподавателей и доцентов вузов). Наша система гарантирует сдачу работы к сроку без плагиата. Правки вносим бесплатно.
В работе исследован мотив “рубахи (рубашки)” в поэме Кул Гали и фольклорной традиции и выявлены следуюшие основные значения: 1) Рубаха – саван (ритуальное одеяние для захоронения умершего человека); 2) рубашка как доказательство: смерти/жизни и вины/невиновности героя; 3) рубашка, ниспосланная Всевышним и скрывающая определенные части тела праведного героя от посторонних; 4) рубашка-подарок; 5) рубаха-знак празднества.
Рассматриваются упоминания и обращения в поэме к Аллаху — основному, наиболее употребительному имени-эпитету Бога в кораническом тексте; к лунной хиджре; к именам пророков (Адам, Муса (Моисей), Ибрагим (Авраам), Исхак (Исаак), Йакуб (Иаков), Йусуф (Иосиф)), пророка Мухаммеда, именам халифов, основателя ханафитсткого мазхаба — Абу Ханифу (ок.699-767), учение которого выражает ориентацию на умеренную, срединную позицию и в настоящее время является наиболее распространенным среди подавляющего большинства российских мусульман.
Анализ упоминающейся в поэме исламской терминологии и лексики дает основания утверждать, что в поэме являются логичными как детали идеологического и мировоззренческого характера (постулаты веры, имена ангелов, названия книг, имена пророков и преемственность пророческой миссии, божественное предначертание и т.д.), так и частные элементы мусульманской истории и права (имена религиозных и исторических деятелей, названия молитв, книг, основы правил поведения человека, мусульманское летоисчисление, названия канонических мусульманских праздников и т.д.), а Кул Гали проявил себя как истинный знаток не только культуры своего народа, но и мусульманской культуры в целом.
Выделяются обусловленные художественными канонами того времени константы образа главного героя поэмы: 1) Внешние характеристики (красота, лучезарность, аромат); 2) общечеловеческая культура героя (уважение к старшим, порядочность, честность); 3) религиозная праведность (стойкость перед злом и предательством, смирение перед трудностями и лишениями жизни, боязнь греха и борьба с ним); 4) чудесные способности праведника (пророка): способность истолкования снов, благодать жизни героя и его молитвы (в том числе и за других людей), благодать тела праведника после его смерти; 5) Интеллектуальная культура и образованность героя.
На основании анализа произведения можно сделать заключение, что трансформация сюжета об Иосифе Прекрасном в поэме Кул Гали осуществляется посредством создания специально организованного художественного пространства произведения и системы образов героев (Йакуб – Йусуф – его братья; Йусуф – Зулейха), объединенных авторской идеей, а также выбора специфических художественных средств, характерных для восточной поэзии.
В Заключении подводятся итоги и формулируются основные выводы исследования:
Основными источниками поэмы Кул Гали “Кысса-и Йусуф” (“Сказание об Йусуфе”) (XIII век) были кораническая история о пророке Йусуфе (сура № 12 “Йусуф”), поэма Фирдоуси “Йусуф и Зулейха” и труд Абдуллаха Ансари “Анисель-мюридин”.
Нужна помощь в написании автореферата?
Мы — биржа профессиональных авторов (преподавателей и доцентов вузов). Наша система гарантирует сдачу работы к сроку без плагиата. Правки вносим бесплатно.
В поэме выделяются пласты как фольклорных мотивов (мотивы солнца, луны, земли, могилы, мирового древа, вещих снов и т.д.) , общих в контексте различных литератур, так и отголоски арабо-персидских источников, элементы доисламских, языческих верований тюркских народов (Тәңри).
Бытование данного сюжета следует рассматривать как художественную реализацию культурного архетипа, а не только в контексте определенной религиозной системы.
Исламский мир в поэме представлен как в сакральной лексике, использованной автором (постулаты веры, ангелы и пророки, мусульманский лунный календарь, основы исламского права и идеологии, священные формулы речевого этикета, деятели мусульманской науки и культуры), так и в содержательном (сильная дидактическая направленность) и структурном своеобразии поэмы (характерная для религиозных трудов 3-частная структура).
В изображении образа главного героя Кул Гали использует такие художественные приемы и средства, как символика света, цвета, запахов, сравнения из растительного и животного мира, распространенные в поэзии мусульманского Востока.
Раскрывая образ главного героя, Кул Гали опирается не только на художественные каноны своего времени, но и вводит любовную линию (Йусуф – Зулейха), позволившую автору выйти за рамки сложившейся религиозно-аскетической традиции и изобразить его не только как богоизбранную личность, возвышающуюся над другими, а показать, что он способен на такие почитаемые каждым смертным чувства, как любовь к ближнему, к женщине, простым людям, верность, что приближает его к народу, делает его поистине народным героем, с образом которого народ связывает свои думы и чаяния о справедливом обществе и счастливой жизни.
Гуманистические традиции, заложенные Кул Гали, нашли отражение в творчестве Мухамедьяра, С. Сараи, Г. Тукая и в современной татарской литературе (М. Джалиль, С. Хаким, Х. Туфан, Р. Харис и др.)
По теме диссертационного исследования опубликованы следующие работы общим объемом 2,0 п.л.:
Нужна помощь в написании автореферата?
Мы — биржа профессиональных авторов (преподавателей и доцентов вузов). Наша система гарантирует сдачу работы к сроку без плагиата. Правки вносим бесплатно.
Читайте также:
- Вера это согласие воли с совестью сочинение
- Сочинение на аварском языке про кошку
- Темные аллеи сочинение жизненный путь
- Боулинг сочинение на английском
- Памятники архитектуры воронежской области сочинение
На чтение 24 мин. Просмотров 41
Кыйссаи Йосыф» поэмасы — халыкның рухында
| Боекларның илдә яшен сөрттең, Телгәләнгән җанны сыйпадың. Күктән иңгән дога урынына Ятладылар «Йосыф китабы»н. |
| Харрас Әюп. |
Татар халкында китап сәнгате элек-электән үк таралган була. Аның хәзинәсендә бүгенге көнгә килеп җиткән борынгы китапларның ярым язма, ярым фольклор әсәрләре дә, бик борынгы үз шагыйрьләре иҗат иткән зур-зур дастаннар да, Көнчыгышның бөек гуманистлары тарафыннан язылган фәлсәфә, медицина, хокук фәне, шигърият кануннары һәм башка өлкәләргә караган китаплар да бар. Алар борынгы төрки, гарәп, фарсы телләрендә язылганнар. Халыкның укымышлылары ул китаплардан гыйлем яктысын, олы сәнгатькәрләр һәм фикер ияләренең йөрәк җылысын күп санлы шәкертләр һәм кызыксынучан җәмәгатьчелек арасына таратканнар, шулар ярдәмендә халыкның үзен ачык карашлы һәм гыйльми фикерле иткәннәр. Борынгы шигъри әсәрләрне башкаруда безнең халыкка хас аеруча бер үзенчәлек бар. Ул — китапны көйләп уку. Моның тамырлары бик тирәнгә китсә кирәк. Мәсәлән, мөнәҗәтләрне көйсез күз алдына да китереп булмый. Халык репертуарыннан төшми укылган көйле китаплар арасында аерым бер могтәбәр урынны тоткан «Йосыф китабы» бар. Бөек Кол Галинең моннан 765 ел элек язылган «Кыйссаи Йосыф» поэмасын халык үзенчә шулай атаган. Ул — татар халкының Болгар дәвереннән бирле кадерләп саклаган, җанына иң якын китабы, бөтен тарих буена язмышын уртаклашкан юлдашы. «Йосыф китабы» гасырлар дәвамында безгә халыкның әхлакый тойгыларын яктыртып ачуда игелекле хезмәт күрсәткән.
Әүвәл заманнарда шагыйрь әсәрне язган, ә үзенең исемен китапның ахырына гына язып куя торган булган. Укучы китаптан гыйбрәт алган, аның каһарманнары белән бергә яшәгән, сүзләрен көйгә салып җырлаган. Ә бу китапны кем язган? Бу хакта уйлап карарга аның башына да килмәгән. Чөнки китап — изге. Ә изге әйберләрне гади кеше генә тудырырга мөмкин түгел; дип уйлаган ул. Инде әсәр халыкның күңелен бер яулап ала икән, китап күчерүчеләр аны төннәр буе күчереп, төпләп халыкка таратканнар. Китап күчерүчеләр. 400 — 500 ел буе бу фидакарь кешеләр шәм яктысында «Йосыф китабы»н күчереп утырганнар. Әнә шулай ул безнең көннәргә килеп җиткән. Ни өчен соң шулкадәр шәмнәр янган, шулкадәр хезмәт куелган? Чөнки бу әсәр халыкка икмәк кебек кирәк булган. Халык аның белән рухланып яшәгән, илһам алган, әдәпкә өйрәнгән.
Бик борынгы заманнарда кызлар, үзләренең киләчәген яхшылыкка юрап «Йосыф китабы»на мөрәҗәгать иткәннәр, алар өчен ул бәхет сынау — фал ачу китабы да булган. Кызларның киләчәк гаилә язмышлары әйбәт һәм мәхәббәтләре тугрылыклы булсын өчен дип, ата-аналар аларны озатканда сандык төпләренә чигүле сөлгегә төрелгән «Йосыф китабы»н да салганнар.
Элекке авыл өйләрендә кичләрен «Йосыф китабы»н җыйналып уку һәм тыңлау гадәткә кергән була. Шунлыктан, укымышлы кешеләр генә түгел, хәтта укый-яза белмәгәннәр дә бу әсәр белән таныш булып, эчтәлеген гыйбрәтле хикәя итеп сөйләгәннәр, шигъри юлларны яттан әйткәннәр.
Кыйсса — болгар-татар әдәбиятына бөтен тарихы буенча тәэсир итеп килгән һәм үзенең йогынты көчен бүген дә җуймаган әдәби энҗеләрдән. Ул татар укымышлыларына, әдип-шагыйрьләргә шулкадәр йогынты ясаган ки, алар аны үзләре өчен үрнәк санаганнар, аның өлгесендә дистәләгән поэтик әсәрләр, авыз иҗаты үрнәкләре барлыкка килгән, ул җырларда мактап җырланган.
Әсәр һәркемнең күңеленә якын булган: олысы да, кечесе дә, егет һәм кызы да, укымышлысы да — һәркайсы аннан үзенә рухи азык, көч алган. Олылар сабыр булырга, карчыклар гайбәттән качарга тырышканнар, егетләр һәм кызлар мәхәббәттә тугрылыклы булырга ант эчкәннәр. Поэма һәркемдә киләчәккә ышаныч, якты өметләр уяткан, ил-халык алдында ак йөзле, саф күңелле, намуслы булырга өйрәткән. Шунлыктан «Кыйссаи Йосыф» һәр өйдә булган. Ул татар халкы яшәгән һәр урында укылган, мәктәп-мәдрәсәләрдә уку китабы итеп тотылган. Бик сирәк әсәрләр генә, халык күңелендә шулкадәр тирән урын алып, ихтирам ителүгә, үрнәк итеп куелырга мөмкин. «Кыйссаи Йосыф» үрнәгендә, аның шигъри төзелеш-нәзымы асылында шагыйрь иҗат иткән заманнан башлап йөзәрләгән әсәр язылган. Бу — поэманың гаять популярлыгы, халыклашкан булуы хакында сөйли.
Әсәрнең халыкка якын булуы, аның татар әдәбияты тарихында якты бер маяк булып торуы — анда куелган бөек гуманистик идеяләрнең, ил белән гаделлек нигезендә идарә итү, түбән массаларга карата кешелекле булу, мәхәббәткә тугрылыкны саклау, ил һәм халык интереслары белән яшәү кебек олы идеалларның югары художество чаралары аша чагылдырылуында. Дәүләт белән гадел идарә итүче, халык турында кайгыртып яшәүче идеаль хөкемдарны шагыйрь Йосыф образы аша үткәрә. Йосыф — акыл иясе: алдан күреп эш итә, авыр ачлык елларында халыкны үлем һәлакәтеннән коткара.
Газиз Йосыф бар шәһәргә хәбәр салды,
Мисыр әһле, җыелышып, аңа барды,
Алтын-кемеш биреп, ашлык сатып алды,
Кызыл алтын тәңкә белән алды инде.
Мәхәббәт темасы — Йосыф белән Зөләйханың гүзәл гыйшкы — укучыны үзенә җәлеп итә. Җирдә тереклек башлану белән мәхәббәт тә дөньяга килгән. Бу һәркемнең йөрәге аша уза, аны һәрбер кеше үзенчә кичерә. Ә Йосыф белән Зөләйханың мәхәббәтен язучы мавыктыргыч итеп сурәтли алган. Биредә тугрылыкка, сабырлыкка сокланырлык. Халкыбыз бүген дә яшь парларга Йосыф һәм Зөләйха мәхәббәтен тели икән, бу — язучының әлеге теманы шулкадәрле бөек һәм мәңгелек итә алуының төп дәлиле.
Поэмада атаның кайгы-хәсрәтләре, уңай һәм кимчелекле яклары Якуб портреты аша сурәтләнгән. Яхшы сыйфатлары белән бергә анда эгоистлык та бар. Башка балаларына караганда, ул Йосыфны күбрәк ярата, аны имезеп үстерер өчен кол хатынның имчәк баласын, аерып, кол итеп сатып җибәрә. Шагыйрь бу кырыс, каты кешелексезлекне кичерә алмый, ул Якубның үзен дә җәзалата: сөйгән улы Йосыфтан аерып, озак еллар хәсрәт эчендә калдыра. Якуб күз яшьләрен түгә-түгә сукырая. Явызлык үзенең җәзасын ала. Йосыфка мәрхәмәтсез булган агаларын да шагыйрь читтә калдырмый, аларны вөҗдан газабына тарта. Дөреслекнең тантана итүен җиткерүдә әкият алымын «Йосыфның күлмәге белән күзен сөртте дә — күзе ачылды» кулланса да, әсәрнең чынлыгына, тормышчанлыгына зыян килми. Без аны нәкъ шулай булырга тиеш дип кабул итәбез.
Бөек сүз остасы Кол Гали тарафыннан иҗат ителгән үлемсез «Кыйссаи Йосыф» поэмасы безне һаман да илһамландыра. Аның поэтик йогынтысы нәтиҗәсендә бик күпләр каләм алып, яңа әсәрләр иҗат итә, татар әдәбиятын, аның поэзиясен алга таба үстерә. Хәзерге заман шагыйрьләребез дә Кол Галигә мөрәҗәгать итәләр, аның җәүһәрләр диңгезеннән энҗеләр алалар, аңа хөрмәт күрсәтәләр. Әйе, «Кыйссаи Йосыф» — чын мәгънәсендә татар халкы рухындагы поэма ул. Инквизиторлар тарих мәйданының урта бер җирендә учак ягып, барлык рухи хәзинәләребезне әрдәнәләп өеп яндырган чагында да халкыбыз үзенең «Кыйссаи Йосыф»ын күңел түренә яшереп, йөрәген каната-каната, безнең көннәргәчә исән-имин килеш китереп җиткерде.
«Йосыф китабы»н язганга күпме еллар үтүгә дә карамастан, ул китап һаман да табылып тора. Галимнәребез ел саен татарлар яшәгән төбәкләргә экспедицияләргә чыгалар. Тарихи яктан кыйммәтле булган башка китаплар белән бергә, «Йосыф китабы»ның кулъязмаларын да алып кайталар.
Әйе, шагыйрьнең Кыйссасы — халык рухында! Шагыйрьнең Кыйссасы — көрәш мәйданында! Шагыйрьнең Кыйссасы халыкның үлемсезлеген раслый-раслый киләчәккә бара.
Китап белән бергә йөри микән
Гореф-гадәт, акыл, тел-сөйләм.
Илгә күчте Иосыф-Зөләйхалар —
Синең кебек болай кем сөйгән?
Источник
Кол Галинең «Кыйссаи Йосыф» поэмасында мәхәббәткә тугрылык идеалы буларак Зөләйха образы
| Китап белән бергә йөри икән |
| Гореф-гадәт, акыл, тел, сөйләм. |
| Илгә күчте Йосыф-Зөләйхалар − |
| Синең кебек болай кем сөйгән?! |
| Х.Әюп |
Борынгы татар әдәбиятының зур күләмле һәм иң популяр әсәрләреннән берсе − «Кыйссаи Йосыф» поэмасы. Кол Галинең бу әсәре − безгә билгеле булган, безнең көннәргә кадәр килеп җиткән мәхәббәт поэмаларының беренчесе.
Әсәрдә Йосыф белән Зөләйха арасындагы мәхәббәт маҗаралары, дөресрәге, Зөләйханың Йосыфка булган мәхәббәте тасвирлана. Шуңа күрә дә поэмадагы мәхәббәт сызыгы сюжетның мөһим бер буынын тәшкил итә. Халык юкка гына бу поэманы «Йосыф вә Зөләйха» дип атамаган.
Поэмада Кол Гали сюжетны төзүдә үзенең новаторлыгы белән хатын-кыз образын уңай яктыртуга юл ачып җибәрә. Ләкин ул Зөләйханы төрле сынаулар аша үткәрә, аның ялгышларын да күрсәтә, аларның нәтиҗәләрен ачык итеп күз алдына китереп бастыра. Авторның герое −тормышчан. Зөләйха үз хисләренә, мәхәббәтенә тугры булып гомер кичерә. Шушы сыйфатлар әсәр героена карата соклану хисләре уяталар. Борынгы заманның күп кенә әдәби әсәрләренә хас булганча, Зөләйха да − патша кызы. Менә шушы Мәгъриб (Төньяк-Көнбатыш Африка) патшасы Таймусның кызы Зөләйха төш күрә. Уянгач та төшендә күргән гүзәл сурәт тәэсиреннән айный алмый, ашау-эчүдән, йокыдан кала. Ата-анасы да аптырый. Бер елдан кыз шул сурәтне тагын күрә. Егет: «Син минеке, мин синеке, миннән бүтәнгә карама», − дип әйтергә өлгерә, кыз уянып китә. Хыялын яулаган затның юкка чыгуына тагын хәсрәтләнә. Акылдан язу чигенә җитә. Бер елдан соң өченче тапкыр шул ук егет төшенә керә. Зөләйха аңардан кемлеген, иле кайдалыгын сорый, җавап бирмичә юкка чыкмавын үтенә. Егет үзенен кем икәнлеген, ягъни Мисыр патшасы булуын әйтә, тик ашыкмаска, эшне сабырлык белән эшләргә куша. Инде акылдан язарлык хәлгә җиткән Зөләйха бу киңәшләргә колак та салмый. Кызының үтенече буенча, Таймус затлы бирнәләр белән Зөләйханы Мисырга озата.
Үз теләгенә ирешү өчен, Зөләйхага бик күп киртәләр аша үтәргә туры килә. Мәсәлән, Мисырга килгәч, аны Йосыф түгел, ә Кыйтфир атлы патша каршы ала. Моны белгәч, Зөләйха һуштан яза. Ләкин әле кыз үзенең ашыгуы турында уйламый.
Бервакыт базардан узганда, Зөләйха Йосыфны күреп ала һәм аны сатып алырга куша. Кыйтфир бу теләген үти: Йосыфны Зөләйхага тапшыра. Тик Зөләйха бу юлы да теләгенә ирешә алмый: Йосыф аңа карамый, хатынны үзенең хуҗасы итеп кенә кабул итә. Әмма Зөләйханың мәхәббәте көчәя генә бара. Йосыфны күрми торса, үзен кая куярга белми. Яхшылык белән җиңә алмагач, куркыту юлына баса: аны зинданга (төрмәгә) яптыра, аңа Мисыр хатыннарына үзенең гаепсез икәнлеген исбатларга туры килә. Шулай итеп, кызның ашыгуы язмыш сәгатен ким дигәндә унике елга кичектерә. Ясалган хаталар, фаҗигале борылыш һәм язмышның катлаулы оешуы кулдан ычкындырылган мөмкинлекләр бәрабәренә бара.
Кол Гали Йосыфны − гакыл, Зөләйханы хис гәүдәләнеше итеп тасвирлый. Бары тик хисләренә генә бирелеп эш иткәнгә, Зөләйха шактый гына хаталар җибәрә. Мәсәлән, ул Мисыр патшасының исемен дә сорамый, Йосыфның биргән киңәшләренә колак салмый.
Зөләйха үзенең чибәрлеге белән башкалардан аерылып тора. Моны Йосыф та искәртә.
Тулун ай тик балкыр иде аның йөзи,
Оҗмах ичрә хурелгъәйнә биңзәр имди.
(Тулган ай күк балкый иде аның йөзе,
Оҗмахтагы хур кызына охшый инде.)
Шагыйрь Зөләйханың Йосыфны күргәндә шатлануын тасвирласа, аны кояшка я айга тиңли. Шагыйрьчә, мәхәббәт кешенең тирә-юньгә, дөньяга мөнәсәбәтен матурлык хисе белән баета, табигатьне кеше күз алдында кешелекле итеп җанландыруга сәләтле. Кол Галинең Зөләйхасы шашкын гашыйк. Ул «Ләйлә белән Мәҗнүн» дастанындагы Мәҗнүнне хәтерләтә. Дастанда Мәҗнүннең каны тамганда Ләйлә исеме язылу хикәяләнсә, поэмада Зөләйха күз алдында йолдызлар «Йосыф» дип сөйләшәләр. Бу − Кол Галинең гүзәл ачышы. Чөнки йолдызларны сынландыру Кол Галидән соңгы күп шагыйрьләр иҗатында чагылыш таба.
Кол Галинең Зөләйхасы − матурлыкны сөя. Аның Йосыф өчен төзеткән сарае − шуның ачык мисалы. Сарайның бизәлеше һәркемне сокландырырлык. Зөләйха, аны төзеткәндә, сынлы сәнгатьнең Йосыф хисләренә тәэсир көчен күз алдында тотып эш иткән.
Әсәрдә Зөләйха образының әһәмияте зур. Максатына ирешү өчен тыелгысыз омтылыш һәм ихтыяр, үзенең хаклыгын үтемле һәм тапкыр итеп исбатлый белү (Мисыр хатыннарының Йосыфны күргәч бармакларын кисүе) көчле хатын-кыз характеры чагылышы булып торалар. Бердәнбер мәхәббәткә тугры калып кырык ел сабыр итә алуы һәм әхлакый сафлануы нәтиҗәсендә ул язмыш каршында яшьлеген ике тапкыр кичерү хокукы ала.
Кол Галинең Зөләйхасы гади халык кызын хәтерләтә. Ул, Йосыф кебек үк, ислам динең кабул итә. Бәхетсезлекләрен мәҗүсилектә күрә. Хәлдән тайган, бөкрәйгән карчык Йосыфның юлы өстендә кечкенә генә өйдә яши. Шунысы сокландыра: ул Йосыф белән күрешеп аңлашуга өметен сүндерми. Бервакыт ул Йосыфны туктата. Хатынның күргән газаплары, ачы тормыш сабагы аны басынкы иткән. Бу инде теге, балкып һәм ярсу дәрттән чәчрәп торган шашкын Зөләйха түгел. Йосыфка яшьлек мәхәббәтен аңлатканда теле телгә йокмаган, сөйләме дәрт, матурлыкка соклану, тормыш бизәкләре белән җем-җем иткән Зөләйха ачы чынбарлыкны аңлаган. Хәзер инде ул бары тик хакыйкатьне генә күрә.
Берсе калмый юкка чыкты мал һәм мөлкәт,
Юкка чыкмый ләкин гыйшык белән хәсрәт.
Шушы сүзләре белән автор Зөләйха образына фәлсәфи-гуманистик мәгънә салган.
Зөләйха образы бүгенге яшьләргә үрнәк булып тора. Ул − мәхәббәтенә тугры, акыллы, тормыш тәҗрибәсеннән нәтиҗә ясый алучы хатын-кыз. Шул ук вакытта ягымлы, нәфис тә. Зөләйха инсафлы, кечелекле, кайгыртучан килен булып күз алдына килә. Ул каенатасы Якубка яшәү өчен уңайлы шартлар тудыра, аңа үзен нәкъ туган җирендә, үзенең өендә кебек хис итәргә мөмкинлек бирә.
Йомгаклап әйткәндә, Зөләйха образы аша шагыйрь гуманизмның башлангычын, хатын-кызның горур һәм сабырлыгын, гүзәл һәм күркәм сыйфатларын гәүдәләндерде. Үз әсәре белән бөтен матурлыкның башлангычы булган хатын-кыз образына дан җырлады. Шуңа күрә дә безнең әби-бабаларыбыз арасында Зөләйханың Йосыфка булган көчле мәхәббәтен, аның мәхәббәтенә тугры булып калуын, саф булып кияүгә чыгуын белмәгән, бу поэманы тыңламаган яки укымаган кеше аз булгандыр.
Источник
“Кол Гали “Кыйссаи Йосыф” әсәренең идея-проблематикасы”
методическая разработка (10 класс) по теме
ТР Фән һәм мәгариф Министрлыгы, укытучыларның белемен күтәрү Институты үткәргән Республика семинарында күрсәткән ачык дәрес.
Скачать:
Предварительный просмотр:
Тема: Кол Гали “Кыйссаи Йосыф” поэмасының идея-проблематикасы.
Максат : фәнни-тикшеренү эшләренә юнәлеш бирү;
фикерләү сәләтен, сөйләм телләрен үстерү;
кызыксынучанлык, гаделлек, тугрылык, сабырлык сыйфатлары тәрбияләү.
Җиһазлау : “Кыйссаи Йосыф” китабы, компьютер, экран.
“Нурлы кояш, тулган ай һәм унбер йолдыз
Шул төшемдә сәҗдә кылды миңа төп-төз,
Бу төшемне шулай күрдем, һичбер шиксез,-
Йә, әткәем, шул төшемне юра имди”.
5 нче аять : “Әй, угылым, син төшеңне агаларыңа сөйләмә! Әгәр аларга сөйләсәң, хөсетләнеп сине һәлак итәр өчен хәйлә кылырлар, чөнки шайтан адәмнәргә ачык дошман, агаларыңны хәйләгә котыртыр”. Кол Галидә:
“Ләкин, угылым, әманәттер, яхшы тыңла,
Бу төшне син беркемгә дә мәгълүм кылма,
Саклан кеше кинәсеннән, шуны аңла:
Кешеләргә шайтан дошман булыр имди.
Кирәкмәскә бу серләрең мәгълүм булса,
Кардәшләрең бу төшеңнең аслын белсә,
Көнчелектән ачулары әгәр килсә,
Бу эш баштук безгә яман булыр имди”.
6 нчы аять: “Раббың сиңа яхшы төш күрсәткән кеби, сине пәйгамбәрлеккә дә сайлыйдыр вә сиңа төш юрауны өйрәтәдер вә сиңа һәм Ягькубның башка балаларына да нигъмәтен тәмам итеп бирер. ” Әсәрдә бу сүзләр болай бәян ителә: “Өмет бар ки, тәңре сиңа бирер мөлкәт,
Кодрәт белән насыйб итәр бик күп нигъмәт,
Барлык кардәшләрең кылыр сиңа хөрмәт,-
Унбере дә сиңа хезмәт итәр имди.
Синең исмең галәмара мәшһүр булыр
Мәшригъ-Мәгъриб олуглары сине белер,
Кыямәткә кадәр исмең мәңге калыр,-
Хәлил-Зәбихнең дәүләте күрнә имди”.
Укытучы :. 8 гасыр элек язылган әсәр һәркемнең күңеленә якын булган: олысы да, кечесе дә, егет һәм кызы да, укымышлысы да – һәркайсы үзенә аннан рухи азык, көч алган. Олылар сабыр булырга, карчыклар гайбәттән качарга тырышканнар, егетләр һәм кызлар мәхәббәттә тугрылыклы булырга ант эчкәннәр. Поэма һәркемдә киләчәккә ышаныч, якты өметләр уяткан, ил-халык алдында ак йөзле, саф күңелле, намуслы булырга өйрәткән. Шунлыктан “Кыйссаи Йосыф” һәр өйдә булган. Ул татар яшәгән һәр урында укылган, мәктәп-мәдрәсәләрдә уку китабы итеп тотылган. Бик сирәк әсәрләр генә, халык күңелендә шулкадәр тирән урын алып, ихтирам ителүгә, үрнәк итеп куелырга мөмкин. Кол Гали үзе бу әсәрен “Кыйссалардан, хикмәтләрдән матуррагы, Ялыкмыйча тыңлау өчен татлырагы. ” дип атый. Нәтиҗә ясап, шуны әйтик: “Кыйссаи Йосыф” әсәре тулысынча Коръән аятьләре белән сугарылган. Менә ни өчен Йосыф турындагы сюжет меңәр еллар буе укучыларның, әдипләрнең игътибарын үзенә җәлеп итеп тора икән. Укучылар, ә тагын ни өчен дип уйлыйсыз? (укучыларның җаваплары тыңланыла һәм экранда җаваплар чыга).
4. Йосыф сюжеты билгеле бер чор, җирлек белән конкрет бәйләнмәгән.
Ш. Төп өлеш. Укытучы : Кол Гали әсәренең идея-проблематикасы хакында сүз барганда, менә шул дүрт факторны истә тоту кирәк.
Әсәрнең үзәгендә Кеше проблемасы тора. Кем ул? (Укучылар Йосыф турында әйтәләр. Шуннан соң бу образны ачу башлана).
төрле сынаулар пәйгамбәр
гадел хөкемдар сабырлык
Йосыф – камил инсан
масаючанлык тугрылык тышкы кыяфәте
(Укучылар Йосыфның һәр сыйфаты турында сөйлиләр. Экранда сыйфатларга туры килә торган хәдисләр, Коръән аятьләре чыга).
Сабырлык турында. Хәдис : “Көрәштә иптәшләрен җиңгән кеше түгел, ә бәлки нык ачуланган хәлдә, сабыр итеп, үз ачуын җиңгән кеше генә көчле кеше дип санала”.
Тугрылык турында. Хәдис: “Аллаһка ышан вә һәр эшеңдә тугры бул”.
Масаючанлык. Ниса сүрәсе, аять 36 : “Аллаһ мактана торган тәкәббер кешеләрне яратмас”.
Гадел хөкемдар. Ниса сүрәсе, аять 58 : “Әгәр кешеләр арасында хөкем кылсагыз, гаделлек белән кылыгыз”. (Нәтиҗә ясала).
Укытучы: Әсәрдә нәрсә генә эшләсәң дә үзеңә кайтуын күрәбез. Шуны дәлилләргә кирәк. (Укучылар мисаллар китерәләр).
Экранда нәтиҗә чыга : Кеше, ул кем генә булмасын, үз гамәле өчен үзе җавап бирә, игелек игелек булып, яманлык яманлык рәвешендә, иртәме-соңмы, барыбер кабат үзеңә кайта.
Укытучы: Шулай итеп, Йосыф белән Зөлайха бәхетле тормышка ирешәләр. Ә бәхетле тормышның нигезе нәрсәдә соң?
(Укучылар үз фикерләрен әйтәләр. Мәсәлән, пакь вөҗдан, намус белән яшәү, тугрылык, сабырлык, татулык, иминлек, саф мәхәббәт).
Әсәр турында белгәннәребезне гомумиләштереп куябыз, тест сорауларына җаваплар язып, дәфтәрләрне җыеп алабыз. (Әсәр буенча тест эшләү).
Укучылар, 8 гасыр элек язылган булуына карамастан, әсәр онытылмый дидек. Төрле буын кешеләре өчен уртак хәзинә булган кыйссаны киләчәккә җиткерү өчен нәрсәләр эшләнә? (Яшь тамашачы театры спектакле турында укучы чыгышы).
Үз иҗатында мөселманча китап традицияләре белән җирле төрки халыкларның фольклор мотивларын органик рәвештә бергә кушып җибәргән Урта гасырлар шагыйре Кол Галинең исеме менә инде сигезенче гасыр татар халкының күңел түрендә яши — халык характеры оешуда аның әсәре шифалы чишмә кебек чыганак булып тора.
V. Өй эше. “Кыйссаи Йосыф” поэмасының татар халкы рухи тормышындагы роле” дигән темага инша язарга әзерләнергә.
Кукмара муниципаль районы
муниципаль белем бирү учреждениесе
Кукмара 4 нче гомуми урта белем бирү мәктәбе
Источник
Авторы — шагыйрь Кол Гали.
Поэманың сюжеты Йосыф пәйгамбәр турында Библиядә һәм Коръәндә бәян ителгән кыйссага нигезләнә. Бу темага дөнья, аеруча Шәрекъ (100 гә якын) әдәбияты әсәрләре күпләп багышланган. Әлеге сюжетка беренче булып мөрәҗәгать иткән төрки телле язучы — Кол Гали. Аның әсәре урта гасырлар башы төрки телле әдәбиятлар тарихында яңа сәхифә ача. Урта гасырларның төрки шагыйрьләре Шәйяд Хәмзә, Сүли Фәкыйһ, Дурбәк һ.б. иҗатында да Кол Гали поэмасының йогынтысы сизелә. Әсәрнең фабуласын эшкәрткәндә, автор төрки эпос традицияләренә таяна. Мәсәлән, әсәрнең төп геройлары — чыгышлары белән төрле илләрдән: Йосыф — Кәнганнан (Палестина, Финикия һәм Сүрия җирләренең борынгы исеме), Зөләйха — Мәгъриб (Төньяк-Көнбатыш Африка) патшасы кызы. Йосыфның тышкы кыяфәтен шагыйрь төркиләрчә итеп тасвирлый: чәчләре толымлап үрелгән. Бу күренеш төркиләр этнографиясе буенча аның аксөякләр нәселеннән булуы турында сөйли. Әсәрдә күп кенә гомумкешелек мәсьәләләре чагылыш тапкан: яхшы белән яман арасындагы көрәш, кешеләрнең бәхеткә, гаделлеккә, әхлакый камиллеккә омтылуы. Хикәяләүдә шагыйрь гипербола, күпкатлы метафорага мөрәҗәгать итеп, характерларны, вакыйгаларны, конфликтларны эреләтә, геройларның әхлакый асылын ачып бирә. Әсәр үзәгендә — хөкемдар һәм аның халык тормышы өчен уңай шартлар тудыруда тоткан роле. Алар Йосыф образы аша хәл ителә. Әсәрнең калган проблематикасы да шушы тема белән бәйле. Төп герой язмышында ул заман өчен өр-яңа идея — түбән катлам кешесенең хөкемдар дәрәҗәсенә ирешүе гәүдәләндерелә. Ләкин бу әле әсәрнең масштаблы мәгънәсен ачып бетерми. Йосыф күп газаплар кичерә һәм бәхетсезлекләргә юлыга: көнче агалары хыянәте (алар аны агулы еланнар белән тулган коега ташлыйлар), чит илгә эләгүе, коллыкка сатылуы, зинданга ябылуы. Ләкин ул күңел төшенкелегенә бирелми, намусына хыянәт итми, һәрвакытта да иманлы, дөрес, тотнаклы, нык, сатылмас, гадел, шәфкатьле, гади һәм кеше сөючән булып кала. Төп геройның иң мөһим сыйфаты — тугрылык; бу аның антына, кабиләсенә һәм гореф-гадәтләргә тугрылыгында гәүдәләнә. Шул рәвешчә тугрылык, бәхеткә ирешүнең төп шарты сыйфатында, поэманың лейтмотивы булып китә. Әлеге мотив Йосыфның төшендә чагылып, поэманың ахырына кадәр (Йосыфның атасы белән очрашуына кадәр) дәвам итә.
Икенче бер әһәмиятле тема — ата белән бала арасындагы мөнәсәбәтләр. Ягкуб акыл иясе, сабыр, улы белән кайчан да булса очрашуына ышанып яшәүче зат буларак тасвирлана. Зөләйха образы да зур әһәмияткә ия. Бу ике персонаж да төп геройга мөнәсәбәтләре аркылы ачыла. Зөләйха, Йосыфны төшендә күреп, аңа гашыйк була. Шул рәвешчә, әсәргә Шәрекъ әдәбиятына хас читтән торып гашыйк булу мотивы килеп керә. Зөләйха укучы күз алдына тугрылык һәм сабырлык үрнәге булып килеп баса. Геройның агалары әсәрдә гомуми планда гына бирелә. Алар индивидуальләштерелмәгән, 11 дән бары 4 сенең генә исеме аталган: Бинъямин, Равил, Йәһүд, Шәмгун. Бинъяминнән башкалары үзара бик охшаш: кече энеләренә карата көнче, алдакчы, рәхимсез. Йосыф исә, Мисыр хакиме булгач, абыйларын кичерә, алар аннан гафу үтенәләр.
Беренче булып поэманы татар шагыйре һәм фикер иясе Г.Утыз Имәни өйрәнә. Ул 1824 елда 10 га якын күчермәне чагыштырып, «Кыйссаи Йосыф»ның җыелма текстын басмага әзерли. Поэма 1839 елда татар мәгърифәтчесе Р.Әмирханов тарафыннан нәшер ителә. 1831 елда немец шәркыятьчесе Г.Л.Флейшер Дрезден китапханәсендә сакланган поэманың күчермәсен шәрекъ кулъязмалары каталогына кертә. 1889 елда Голландия галиме М.Хоутсма текстның берничә кулъязмасы нигезендә әсәргә сюжет һәм тел ягыннан анализ ясый. 1885 елда поэмага Ш.Мәрҗани мөрәҗәгать итә. «Мөстәфадел-әхбар фи әхвали Казан вә Болгар» хезмәтенең 1 нче томында ул поэма теленең Идел буе Болгар дәүләте чоры эпитафияләре белән охшашлыгы турында яза. 1917 елда язылган хезмәтендә немец шәркыятьчесе К.Броккельман поэманың кайсы милләтнеке икәнен ачыкларга омтылып карый. 1918 елда төрек галиме Ф. Күпрелезадә әсәрнең поэтик үзенчәлекләренә игътибар итә һәм поэманың формасын борынгы төрки халык поэзиясендә традицион булган формалар белән бәйли. 20 йөзнең 1 нче яртысында поэманы рус һәм татар галимнәре А.Н.Самойлович, Е.Э.Бертельс, Г.Гобәйдуллин, Гали Рәхим, Б.Ә.Яфаровлар өйрәнә. ХХ йөзнең 2 нче яртысында татар галиме Җ.Алмаз поэма текстын фәнни басмага әзерли, ләкин әсәр басылмый кала. 1960–1970 елларда әсәрне өйрәнүне татар галимнәре М.Х.Гайнуллин, Х.Г.Госманов, Р.К.Ганиева, Х.Й.Миңнегулов һ.б. дәвам итә. 1983 елда поэманың билгеле булган барлык күчермәләре нигезендә беренче тапкыр җыелма тәнкыйди-фәнни академик басма нәшер ителә. Кулъязмаларны тасвирлау, төп текстларны әзерләү, кереш мәкалә һәм комментарийлар язу эшен Ф.С.Фасиев башкара. 1979 елда һәм 1984 елда Н.Ш.Хисамовның «Кол Галинең «Кыйссаи Йосыф» поэмасы: Сюжет чыганаклырына һәм автор иҗатына анализ» («Поэма «Кысса-и Йусуф» Кул Али: Анализ источников сюжета и авторского творчества», М., 1979) һәм «Бөек язмышлы әсәр» (1984) монографияләре басылып чыга. Бу хезмәтләрдә барлык чыганаклар өйрәнелә. Алар арасында автор төп чыганак итеп Һират (хәзер Әфганстан) галиме Ә.Әнсариның «Әнисәл-мөридин вә шәмсәл-мәҗалис» («Мөридләр дусты һәм мәҗлесләр кояшы») әсәрен (XI йөз) күрсәтә, иң мөһим сюжет мотивларының фольклор-эпик һәм этнографик тамырларын ача, әсәргә төрле яклап филол. анализ ясый. Н.Ш.Хисамов поэманың хәзерге татар телендә шигъри тәрҗемәсен дә бирә (2000). «Кыйссаи Йосыф» поэмасы татар халык поэзиясенә хас булган манерада язылган: строфа дүрт юлдан тора, аааб схемасында рифмалаша, текстның буеннан буена «имди» рәдифе кабатлана.
Гәүһәр — таш ул, ләкин һәр таш гәүһәр булмас,
Тикмә кеше гәүһәр кадрен аңлый алмас,
Бу назымның кадерен һич ахмак белмәс,–
Гакыллылар тыңлар, аңлар, белер имди.
Строфика моделе Урта Азия шагыйре Әхмәд Ясәвидән алынган. Поэма әдәби төрки телдә язылган, бер үк вакытта угыз һәм кыпчак элементлары да очрый (мондый күренеш башка урта гасыр төрки-татар әдәби ядкәрләренә, шул исәптән Котбның «Хөсрәү вә Ширин», Харәзминең «Мәхәббәтнамә», Хисам Кятибнең «Җөмҗөмә солтан» әсәрләренә дә хас). Әсәр татар халкының эстетик күзаллавын тәрбияләүдә, аның әдәби телен үстерүдә зур роль уйный, халык авыз иҗатына әһәмиятле йогынты ясый. ТРда һәм татарлар яшәгән бүтән төбәкләрдә (Пермь өлкәсе, Башкортстан Республикасы, Түбән Новгород һәм Оренбург өлкәләре, Әстерхан шәһәре һ.б.) поэманың 300 гә якын күчермәсе табыла. 1983 ел мәгълүматларына караганда, «Кыйссаи Йосыф» ның ул вакытта билгеле булган гомуми (161) күчермәләренең күбесе (115) Татарстан җирендә табыла. Казанда гына да 1839 елдан башлап поэма 80 тапкыр чамасы нәшер ителә.
Поэма мотивлары буенча Н.Ш.Хисамов тарафыннан «Йосыф–Зөләйха» (1992) исемле тарихи драма языла, Л.З.Любовский «Кыйссаи Йосыф» балетын иҗат итә һәм аның премьерасы 2001 елда була (РФнең Дәүләт бүләге, 2005).
Гали (XII йөзнең азагы, XIII йөзнең башы) // Татар поэзиясе антологиясе. К., 1956;
«Йосыф вә Зөләйха» // Борынгы татар әдәбияты. К., 1963;
Кыссаи Йосыф. К., 1983;
Йосыф кыйссасы. К., 2000;
Юсуф и Зулейха (отрывки) // Антология татарской поэзии. К., 1957;
Сказание о Йусуфе. К., 1985.
Таһирҗанов Г. Фирдәүси һәм Колгали // Казан утлары. 1968. № 12;
Татар әдәбияты тарихы. К., 1984. Т. 1;
Хисамов Н.Ш. Бөек язмышлы әсәр. К., 1984;
Алмаз Дж. «Кысса-и Юсуф» Али — булгаро-татарский памятник // Тр. 25 Междунар. конгр. востоковедов. М., 1960;
Наджип Э.Н. О языке памятника начала XIII в. «Кысса-и Юсуф» Али // Советская тюркология. 1976. № 2;
Тенишев Э.Р. О языке поэмы Кул Гали «Кысса-и Юсуф» // Turcologika 1986. Л., 1986;
Поэт-гуманист Кул Гали. К., 1987;
Ахунов А.М. Арабский источник средневековой тюрко-татарской литературы: на материале трудов ат-Табари. К., 2001;
Кузьмина Х.Х. Лексика поэмы Кул Гали «Кыссаи Йусуф». К., 2001;
Хисамов Н.Ш. Сюжет Йусуфа и Зулейхи в тюрко-татарской поэзии XII–XV вв.: Проблема версий. К., 2001.
Автор — Н.Ш.Хисамов
Татар халкында китап с?нгате элек-элект?н ?к таралган була. Аны? х?зин?сенд? б?генге к?нг? килеп ?итк?н борынгы китапларны? ярым язма, ярым фольклор ?с?рл?ре д?, бик борынгы ?з шагыйрьл?ре и?ат итк?н зур-зур дастаннар да, К?нчыгышны? б?ек гуманистлары тарафыннан язылган ф?лс?ф?, медицина, хокук ф?не, шигърият кануннары ??м башка ?лк?л?рг? караган китаплар да бар. Алар борынгы т?рки, гар?п, фарсы телл?ренд? язылганнар. Халыкны? укымышлылары ул китаплардан гыйлем яктысын, олы с?нгатьк?рл?р ??м фикер иял?рене? й?р?к ?ылысын к?п санлы ш?кертл?р ??м кызыксынучан ??м?гатьчелек арасына таратканнар, шулар ярд?менд? халыкны? ?зен ачык карашлы ??м гыйльми фикерле итк?нн?р. Борынгы шигъри ?с?рл?рне башкаруда безне? халыкка хас аеруча бер ?зенч?лек бар. Ул — китапны к?йл?п уку. Моны? тамырлары бик тир?нг? китс? кир?к. М?с?л?н, м?н???тл?рне к?йсез к?з алдына да китереп булмый. Халык репертуарыннан т?шми укылган к?йле китаплар арасында аерым бер могт?б?р урынны тоткан «Йосыф китабы» бар. Б?ек Кол Галине? моннан 765 ел элек язылган «Кыйссаи Йосыф» поэмасын халык ?зенч? шулай атаган. Ул — татар халкыны? Болгар д?веренн?н бирле кадерл?п саклаган, ?анына и? якын китабы, б?тен тарих буена язмышын уртаклашкан юлдашы. «Йосыф китабы» гасырлар д?вамында безг? халыкны? ?хлакый тойгыларын яктыртып ачуда игелекле хезм?т к?рс?тк?н.
??в?л заманнарда шагыйрь ?с?рне язган, ? ?зене? исемен китапны? ахырына гына язып куя торган булган. Укучы китаптан гыйбр?т алган, аны? ка?арманнары бел?н берг? яш?г?н, с?зл?рен к?йг? салып ?ырлаган. ? бу китапны кем язган? Бу хакта уйлап карарга аны? башына да килм?г?н. Ч?нки китап — изге. ? изге ?йберл?рне гади кеше ген? тудырырга м?мкин т?гел; дип уйлаган ул. Инде ?с?р халыкны? к??елен бер яулап ала ик?н, китап к?чер?чел?р аны т?нн?р буе к?череп, т?пл?п халыкка таратканнар. Китап к?чер?чел?р… 400 — 500 ел буе бу фидакарь кешел?р ш?м яктысында «Йосыф китабы»н к?череп утырганнар. ?н? шулай ул безне? к?нн?рг? килеп ?итк?н. Ни ?чен со? шулкад?р ш?мн?р янган, шулкад?р хезм?т куелган? Ч?нки бу ?с?р халыкка икм?к кебек кир?к булган. Халык аны? бел?н рухланып яш?г?н, ил?ам алган, ?д?пк? ?йр?нг?н.
Бик борынгы заманнарда кызлар, ?зл?рене? кил?ч?ген яхшылыкка юрап «Йосыф китабы»на м?р???гать итк?нн?р, алар ?чен ул б?хет сынау — фал ачу китабы да булган. Кызларны? кил?ч?к гаил? язмышлары ?йб?т ??м м?х?бб?тл?ре тугрылыклы булсын ?чен дип, ата-аналар аларны озатканда сандык т?пл?рен? чиг?ле с?лгег? т?релг?н «Йосыф китабы»н да салганнар.
Элекке авыл ?йл?ренд? кичл?рен «Йосыф китабы»н ?ыйналып уку ??м ты?лау гад?тк? керг?н була. Шунлыктан, укымышлы кешел?р ген? т?гел, х?тта укый-яза белм?г?нн?р д? бу ?с?р бел?н таныш булып, эчт?леген гыйбр?тле хик?я итеп с?йл?г?нн?р, шигъри юлларны яттан ?йтк?нн?р.
Кыйсса — болгар-татар ?д?биятына б?тен тарихы буенча т?эсир итеп килг?н ??м ?зене? йогынты к?чен б?ген д? ?уймаган ?д?би эн?ел?рд?н. Ул татар укымышлыларына, ?дип-шагыйрьл?рг? шулкад?р йогынты ясаган ки, алар аны ?зл?ре ?чен ?рн?к санаганнар, аны? ?лгесенд? дист?л?г?н поэтик ?с?рл?р, авыз и?аты ?рн?кл?ре барлыкка килг?н, ул ?ырларда мактап ?ырланган.
?с?р ??ркемне? к??елен? якын булган: олысы да, кечесе д?, егет ??м кызы да, укымышлысы да — ??ркайсы аннан ?зен? рухи азык, к?ч алган. Олылар сабыр булырга, карчыклар гайб?тт?н качарга тырышканнар, егетл?р ??м кызлар м?х?бб?тт? тугрылыклы булырга ант эчк?нн?р. Поэма ??ркемд? кил?ч?кк? ышаныч, якты ?метл?р уяткан, ил-халык алдында ак й?зле, саф к??елле, намуслы булырга ?йр?тк?н. Шунлыктан «Кыйссаи Йосыф» ??р ?йд? булган. Ул татар халкы яш?г?н ??р урында укылган, м?кт?п-м?др?с?л?рд? уку китабы итеп тотылган. Бик сир?к ?с?рл?р ген?, халык к??еленд? шулкад?р тир?н урын алып, ихтирам ител?г?, ?рн?к итеп куелырга м?мкин. «Кыйссаи Йосыф» ?рн?генд?, аны? шигъри т?зелеш-н?зымы асылында шагыйрь и?ат итк?н заманнан башлап й?з?рл?г?н ?с?р язылган. Бу — поэманы? гаять популярлыгы, халыклашкан булуы хакында с?йли.
?с?рне? халыкка якын булуы, аны? татар ?д?бияты тарихында якты бер маяк булып торуы — анда куелган б?ек гуманистик идеял?рне?, ил бел?н гаделлек нигезенд? идар? ит?, т?б?н массаларга карата кешелекле булу, м?х?бб?тк? тугрылыкны саклау, ил ??м халык интереслары бел?н яш?? кебек олы идеалларны? югары художество чаралары аша чагылдырылуында. Д??л?т бел?н гадел идар? ит?че, халык турында кайгыртып яш??че идеаль х?кемдарны шагыйрь Йосыф образы аша ?тк?р?. Йосыф — акыл иясе: алдан к?реп эш ит?, авыр ачлык елларында халыкны ?лем ??лак?тенн?н коткара.
Газиз Йосыф бар ш???рг? х?б?р салды,
Мисыр ??ле, ?ыелышып, а?а барды,
Алтын-кемеш биреп, ашлык сатып алды,
Кызыл алтын т??к? бел?н алды инде.
М?х?бб?т темасы — Йосыф бел?н З?л?йханы? г?з?л гыйшкы — укучыны ?зен? ??леп ит?. ?ирд? тереклек башлану бел?н м?х?бб?т т? д?ньяга килг?н. Бу ??ркемне? й?р?ге аша уза, аны ??рбер кеше ?зенч? кичер?. ? Йосыф бел?н З?л?йханы? м?х?бб?тен язучы мавыктыргыч итеп сур?тли алган. Биред? тугрылыкка, сабырлыкка сокланырлык. Халкыбыз б?ген д? яшь парларга Йосыф ??м З?л?йха м?х?бб?тен тели ик?н, бу — язучыны? ?леге теманы шулкад?рле б?ек ??м м??гелек ит? алуыны? т?п д?лиле.
Поэмада атаны? кайгы-х?ср?тл?ре, у?ай ??м кимчелекле яклары Якуб портреты аша сур?тл?нг?н. Яхшы сыйфатлары бел?н берг? анда эгоистлык та бар. Башка балаларына караганда, ул Йосыфны к?бр?к ярата, аны имезеп ?стерер ?чен кол хатынны? имч?к баласын, аерып, кол итеп сатып ?иб?р?. Шагыйрь бу кырыс, каты кешелексезлекне кичер? алмый, ул Якубны? ?зен д? ??залата: с?йг?н улы Йосыфтан аерып, озак еллар х?ср?т эченд? калдыра. Якуб к?з яшьл?рен т?г?-т?г? сукырая. Явызлык ?зене? ??засын ала. Йосыфка м?рх?м?тсез булган агаларын да шагыйрь читт? калдырмый, аларны в??дан газабына тарта. Д?реслекне? тантана ит?ен ?иткер?д? ?кият алымын «Йосыфны? к?лм?ге бел?н к?зен с?ртте д? — к?зе ачылды» кулланса да, ?с?рне? чынлыгына, тормышчанлыгына зыян килми. Без аны н?къ шулай булырга тиеш дип кабул ит?без.
Б?ек с?з остасы Кол Гали тарафыннан и?ат ителг?н ?лемсез «Кыйссаи Йосыф» поэмасы безне ?аман да ил?амландыра. Аны? поэтик йогынтысы н?ти??сенд? бик к?пл?р кал?м алып, я?а ?с?рл?р и?ат ит?, татар ?д?биятын, аны? поэзиясен алга таба ?стер?. Х?зерге заман шагыйрьл?ребез д? Кол Галиг? м?р???гать ит?л?р, аны? ?????рл?р ди?гезенн?н эн?ел?р алалар, а?а х?рм?т к?рс?т?л?р. ?йе, «Кыйссаи Йосыф» — чын м?гън?сенд? татар халкы рухындагы поэма ул. Инквизиторлар тарих м?йданыны? урта бер ?иренд? учак ягып, барлык рухи х?зин?л?ребезне ?рд?н?л?п ?еп яндырган чагында да халкыбыз ?зене? «Кыйссаи Йосыф»ын к??ел т?рен? яшереп, й?р?ген каната-каната, безне? к?нн?рг?ч? ис?н-имин килеш китереп ?иткерде.
«Йосыф китабы»н язганга к?пме еллар ?т?г? д? карамастан, ул китап ?аман да табылып тора. Галимн?ребез ел саен татарлар яш?г?н т?б?кл?рг? экспедициял?рг? чыгалар. Тарихи яктан кыймм?тле булган башка китаплар бел?н берг?, «Йосыф китабы»ны? кулъязмаларын да алып кайталар.
?йе, шагыйрьне? Кыйссасы — халык рухында! Шагыйрьне? Кыйссасы — к?р?ш м?йданында! Шагыйрьне? Кыйссасы халыкны? ?лемсезлеген раслый-раслый кил?ч?кк? бара.
Китап бел?н берг? й?ри мик?н
Гореф-гад?т, акыл, тел-с?йл?м.
Илг? к?чте Иосыф-З?л?йхалар —
Сине? кебек болай кем с?йг?н?
⇐ Предыдущая37383940414243444546Следующая ⇒
Date: 2015-09-18; view: 2490; Нарушение авторских прав
Тема: Кол Гали “Кыйссаи Йосыф” поэмасыны? идея-проблематикасы.
Максат: ф?нни-тикшерен? эшл?рен? юн?леш бир?;
фикерл?? с?л?тен, с?йл?м телл?рен ?стер?;
кызыксынучанлык, гаделлек, тугрылык, сабырлык сыйфатлары т?рбиял??.
?и?азлау: “Кыйссаи Йосыф” китабы, компьютер, экран.
Д?рес барышы.
Оештыру. Сыйныфта у?ай психологик хал?т тудыру.
Актуальл?штер?. Алдагы д?ресл?рд? ?йр?нг?н “Кыйссаи Йосыф” ?с?ре турында с?йл?ш?не б?генге д?рест? д?вам ит?без. ?с?рне? авторы, сюжеты, т?зелеше сезг? таныш. Автор кыйссаны? сюжетына Коръ?нне? 12 с?р?се булган “Йусуф” с?р?сен алган дидек. ?й эше итеп, с?р?д?ге аятьл?рне ?с?р бел?н чагыштырасы иде.
?й эшен тикшер?. Бирем – аятьл?рне Кол Гали ?с?ре бел?н чагыштырырга. “Йусуф” с?р?сенн?н 4 нче аять: “Йусуф атасына ?йтте: “?й, атам, мин т?шемд? к?рдем: унбер йолдыз ??м ай бел?н кояш к?леп ми?а с??д? кылдылар”. Кол Гали бу аятьне шигъри юл бел?н болай ди:
“Нурлы кояш, тулган ай ??м унбер йолдыз
Шул т?шемд? с??д? кылды ми?а т?п-т?з,
Бу т?шемне шулай к?рдем, ?ичбер шиксез,-
Й?, ?тк?ем, шул т?шемне юра имди”.
5 нче аять: “?й, угылым, син т?ше?не агалары?а с?йл?м?! ?г?р аларга с?йл?с??, х?сетл?неп сине ??лак ит?р ?чен х?йл? кылырлар, ч?нки шайтан ад?мн?рг? ачык дошман, агалары?ны х?йл?г? котыртыр”. Кол Галид?:
“Л?кин, угылым, ?ман?ттер, яхшы ты?ла,
Бу т?шне син беркемг? д? м?гъл?м кылма,
Саклан кеше кин?сенн?н, шуны а?ла:
Кешел?рг? шайтан дошман булыр имди.
Кир?км?ск? бу серл?ре? м?гъл?м булса,
Кард?шл?ре? бу т?ше?не? аслын белс?,
К?нчелект?н ачулары ?г?р килс?,
Бу эш баштук безг? яман булыр имди”.
6 нчы аять: “Раббы? си?а яхшы т?ш к?рс?тк?н кеби, сине п?йгамб?рлекк? д? сайлыйдыр в? си?а т?ш юрауны ?йр?т?дер в? си?а ??м Ягькубны? башка балаларына да нигъм?тен т?мам итеп бирер…” ?с?рд? бу с?зл?р болай б?ян ител?: “?мет бар ки, т??ре си?а бирер м?лк?т,
Кодр?т бел?н насыйб ит?р бик к?п нигъм?т,
Барлык кард?шл?ре? кылыр си?а х?рм?т,-
Унбере д? си?а хезм?т ит?р имди.
Сине? исме? гал?мара м?ш??р булыр
М?шригъ-М?гъриб олуглары сине белер,
Кыям?тк? кад?р исме? м??ге калыр,-
Х?лил-З?бихне? д??л?те к?рн? имди”.
Укытучы:. 8 гасыр элек язылган ?с?р ??ркемне? к??елен? якын булган: олысы да, кечесе д?, егет ??м кызы да, укымышлысы да – ??ркайсы ?зен? аннан рухи азык, к?ч алган. Олылар сабыр булырга, карчыклар гайб?тт?н качарга тырышканнар, егетл?р ??м кызлар м?х?бб?тт? тугрылыклы булырга ант эчк?нн?р. Поэма ??ркемд? кил?ч?кк? ышаныч, якты ?метл?р уяткан, ил-халык алдында ак й?зле, саф к??елле, намуслы булырга ?йр?тк?н. Шунлыктан “Кыйссаи Йосыф” ??р ?йд? булган. Ул татар яш?г?н ??р урында укылган, м?кт?п-м?др?с?л?рд? уку китабы итеп тотылган. Бик сир?к ?с?рл?р ген?, халык к??еленд? шулкад?р тир?н урын алып, ихтирам ител?г?, ?рн?к итеп куелырга м?мкин. Кол Гали ?зе бу ?с?рен “Кыйссалардан, хикм?тл?рд?н матуррагы, Ялыкмыйча ты?лау ?чен татлырагы…” дип атый. Н?ти?? ясап, шуны ?йтик: “Кыйссаи Йосыф” ?с?ре тулысынча Коръ?н аятьл?ре бел?н сугарылган. Мен? ни ?чен Йосыф турындагы сюжет ме??р еллар буе укучыларны?, ?дипл?рне? игътибарын ?зен? ??леп итеп тора ик?н. Укучылар, ? тагын ни ?чен дип уйлыйсыз? (укучыларны? ?аваплары ты?ланыла ??м экранда ?аваплар чыга).
Бу сюжетны? ки? таралуына аны? изге китапларга кертел?е зур йогынты ясаган.
Йосыф вакыйгасы мифология, халык и?аты бел?н тыгыз б?йл?нешле.
Йосыф темасы эчке каршылыкларга бай.
4. Йосыф сюжеты билгеле бер чор, ?ирлек бел?н конкрет б?йл?нм?г?н.
Ш. Т?п ?леш. Укытучы: Кол Гали ?с?рене? идея-проблематикасы хакында с?з барганда, мен? шул д?рт факторны ист? тоту кир?к.
?с?рне? ?з?генд? Кеше проблемасы тора. Кем ул? (Укучылар Йосыф турында ?йт?л?р. Шуннан со? бу образны ачу башлана).
т?рле сынаулар п?йгамб?р
гадел х?кемдар сабырлык
Йосыф – камил инсан
масаючанлык тугрылык тышкы кыяф?те
(Укучылар Йосыфны? ??р сыйфаты турында с?йлил?р. Экранда сыйфатларга туры кил? торган х?дисл?р, Коръ?н аятьл?ре чыга).
Сабырлык турында. Х?дис: “К?р?шт? ипт?шл?рен ?и?г?н кеше т?гел, ? б?лки нык ачуланган х?лд?, сабыр итеп, ?з ачуын ?и?г?н кеше ген? к?чле кеше дип санала”.
Тугрылык турында. Х?дис: “Алла?ка ышан в? ??р эше?д? тугры бул”.
Масаючанлык. Ниса с?р?се, аять 36: “Алла? мактана торган т?к?ббер кешел?рне яратмас”.
Гадел х?кемдар. Ниса с?р?се, аять 58: “?г?р кешел?р арасында х?кем кылсагыз, гаделлек бел?н кылыгыз”. (Н?ти?? ясала).
Укытучы: ?с?рд? н?рс? ген? эшл?с?? д? ?зе?? кайтуын к?р?без. Шуны д?лилл?рг? кир?к. (Укучылар мисаллар китер?л?р).
Экранда н?ти?? чыга: Кеше, ул кем ген? булмасын, ?з гам?ле ?чен ?зе ?авап бир?, игелек игелек булып, яманлык яманлык р?вешенд?, ирт?ме-со?мы, барыбер кабат ?зе?? кайта.
Укытучы: Шулай итеп, Йосыф бел?н З?лайха б?хетле тормышка иреш?л?р. ? б?хетле тормышны? нигезе н?рс?д? со??
(Укучылар ?з фикерл?рен ?йт?л?р. М?с?л?н, пакь в??дан, намус бел?н яш??, тугрылык, сабырлык, татулык, иминлек, саф м?х?бб?т).
?с?р турында белг?нн?ребезне гомумил?штереп куябыз, тест сорауларына ?аваплар язып, д?фт?рл?рне ?ыеп алабыз. (?с?р буенча тест эшл??).
Укучылар, 8 гасыр элек язылган булуына карамастан, ?с?р онытылмый дидек. Т?рле буын кешел?ре ?чен уртак х?зин? булган кыйссаны кил?ч?кк? ?иткер? ?чен н?рс?л?р эшл?н?? (Яшь тамашачы театры спектакле турында укучы чыгышы).
IV.Йомгаклау.Укытучы: Без б?ген “Кыйссалардан, хикм?тл?рд?н матуррагы, Ялыкмыйча ты?лау ?чен татлырагы…” булган “Кыйссаи Йосыф” поэмасыны? идея-проблематикасы турында с?йл?штек. Поэмада ата бел?н угылны? кайнар м?х?бб?те, туганнар ызгышын гаепл??, ка?арманны? саф, б?тен холкы, З?л?йханы? гомер буена бер м?х?бб?тк? тугры булып калуы, к?чле характеры, сабырлыгы ??м шулар н?ти??сенд? Якуб, Йосыф, З?л?йханы? б?хетк? иреш?е халыкны гасырлар д?вамында ?хлакый т?рбиял?п, аны? якты ?метен? юлдаш булып килг?н. Язмышны? барлык сынауларында, азатлык ?чен ??м ватанны саклап к?р?шк?нд? татар халкыны? батыр улларына Йосыф-Йакуб тугрыллыгы таяныч булган. “Кыйссаи Йосыф” ?с?ре х?тта Пугачев х?р?к?тенд? д? катнашкан. Архивта, м?с?л?н, бер татар кешесене? конфискациял?нг?н милке эченд? “Йосыф китабы” да телг? алына. Икенче б?тенд?нья сугышында немец ?сирлегенд? булган татар сугышчылары ?зл?рен б?хетсез язмышка тарып, чит илг? эл?кк?н Йосыф итеп к?з алдына китер?л?р, ? туган аталарын Якуб бел?н чагыштыралар. Шул р?вешч?, халык китабы “Кыйссаи Йосыф” татар егетл?рен туган ил бел?н тоташтырган рухи к?перг?, патриотизм юлдашына ?йл?н?. ?с?р, г?рч? ул т?п ка?арманны? ?леме бел?н т?г?лл?нс? д?, оптимистик, тормышчан рухлы. Йосыфны? ?леме табигый к?ренеш буларак кабул ител?. Ч?нки бу ка?арман гомерен намус бел?н, кешел?рг? файдалы, игелекле итеп ?тк?рг?н. Шу?а к?р? ул халык х?теренд? м??гелекк? уелган. ? ?с?рд?ге сугышсыз, тыныч тормышны данлау республикабызны? б?генге эчке ??м тышкы с?яс?тен? гаять аваздаш я?гырый.
?з и?атында м?селманча китап традициял?ре бел?н ?ирле т?рки халыкларны? фольклор мотивларын органик р?вешт? берг? кушып ?иб?рг?н Урта гасырлар шагыйре Кол Галине? исеме мен? инде сигезенче гасыр татар халкыны? к??ел т?ренд? яши — халык характеры оешуда аны? ?с?ре шифалы чишм? кебек чыганак булып тора.
V. ?й эше. “Кыйссаи Йосыф” поэмасыны? татар халкы рухи тормышындагы роле” диг?н темага инша язарга ?зерл?нерг?.
Татарстан Республикасы
Кукмара муниципаль районы
муниципаль белем бир? учреждениесе
Кукмара 4 нче гомуми урта белем бир? м?кт?бе
ТР Ф?н ??м м?гариф Министрлыгы, укытучыларны? белемен к?т?р? Институты ?тк?рг?н Республика семинарында к?рс?тк?н ачык д?рес:
“Кол Гали “Кыйссаи Йосыф” ?с?рене? идея-проблематикасы”
Югары категорияле
татар теле ??м ?д?бияты
укытучысы В?лиуллина Р.М.
2010 нчы ел, 22нче сентябрь
Булгарская культура была неразрывной частью культуры мусульманского Востока. Будь то богословская и научная мысль, или литературные открытия, все они развивались на основе общих достижений культуры мусульманского мира. Если богословие опиралось преимущественно на арабские источники, то литература развивалась в тесном взаимодействии с персидской литературой. Собственно тюркская литература к началу ХШ в. накопила весьма солидный опыт в художественно-философских поисках. Поэма «Кутадгу билиг» Юсуфа Баласагуни (XI в.), поэтическая антология из «Дивана» Махмуда Кашгари (XI в.), поэма «Хибат ал-хакаик» Ахмеда Югнаки и лирика великих суфиев XII в. Ахмеда Ясави и Сулеймана Бакыргани представляли собой мощный фундамент для новых художественных открытий.
Тюркская литература, а булгарская литература являлась ее органической частью, чутко следила за развитием персидской литературы и каждое значительное достижение в ней воспринимала как толчок для новых поисков. К началу XIII в. высшим достижением литературы мусульманского Востока стало творчество великого персо-азербайджанского поэта Низами, который создал модель поэтического гуманизма, основав сюжет своих поэм на любовной драме двух молодых красавцев.
В тюркской поэзии еще оставался не освоенным опыт Фирдоуси (XI в.), автора великого эпоса «Шахнаме» и поэмы «Йусуф и Зулейха».
В условиях тревожной эпохи первой трети ХШ в. в Поволжье булгарский поэт Кул Гали выбрал для своей поэмы сюжет Йусуфа, который освещался в Библии и Коране. Импульсом в этом выборе послужила поэма Фирдоуси. Поэту подсказала этот сюжет социально-историческая актуальность эпохи, когда булгарское общество получило тревожный сигнал о надвигающейся угрозе нашествия степняков. Для страны самой необходимой защитой в этих условиях было единство, и сюжет, где осуждаются распрей братьев, как нельзя точно подходил в качестве поучительного урока для страны, ожидающей нашествия врага.
Кул Гали, широко образованный мыслитель своего времени, имел под рукой большой набор источников, начиная от «Тефсира» Табари (IX в.) и кончая поэмой Фирдоуси и сочинением Ансари (XI в.). «Сказания о пророках» на персидском языке и прозаическое сочинение гератского шейха Абдаллаха Ансари «Анис ал-мюридин ва шамс ал-маджалис» («Друг мюридов и солнце собраний») дополняли множеством конкретных деталей и преданий коранический первоисточник, т.е. 12-ю суру, названную Творцом «Ахсан уль-касас» («Прекраснейшее из сказаний»). На перечисленный круг источников указывают западные исследователи, в частности голландский ученый М.Т.Хоутсма [Houtsma, 1889, S.76]. Наше текстологическое сличение также подтвердило его правоту. Но нам было суждено по следам догадок академика А.Крымского [НЭС, стб.52-53] и Е.Э.Бертельса [1994, с.168] открытие основного источника поэмы Кул Гали. Им явилось сочинение Абдаллаха Ансари «Анис ал-мюридин», энциклопедический труд, в котором собрано множество преданий и версий эпизодов и деталей. Вслед за Кул Гали к нему обращались все авторы восточных поэм о Йусуфе: турецкие поэты ХШ-ХУ вв., узбекский поэт Дурбек, персидско-таджикский поэт Джами (XV в.), курдский поэт Селим Слеман (XVI в.).
Поэма Кул Гали примечательна во многих аспектах. «Кысса-и Йусуф» («Сказание о Йусуфе») – по сути, первое сюжетное произведение средневековой булгаро-татарской, если взять шире – тюрко-татарской поэзии. Этот факт изначально обеспечивал дастану (поэме) занимательность. Неспроста поэма стала самой любимой книгой татарского народа в течение всей его многовековой истории. Она была закончена 12 мая 1233 г.
В средневековье не сам сюжет решал проблему оригинальности, а трактовка его, которая воплощалась в нюансах. «Кысса-и Йусуф», будучи первой тюркской версией сюжета, имела во многом тюркский колорит и этим задала тон всему развитию поэзии во всех трех регионах тюркского культурного мира: в Поволжье, Средней и Малой Азии.
Поскольку литература тюркских народов, булгарская в том числе, не имела опыта в создании большого полотна сюжетного произведения, в поисках образца поэт обращался к опыту тюркского эпоса. Это выразилось в композиционном построении рассказа (диалогичность речи), в модели отношений героев, в коллизийной завязке развития фабулы, в этнографических нюансах внешности героев и их поступков и т.д. Самой броской чертой построения поэтической формы произведения предстают размер стиха и строфика. Кул Гали выбрал традиционно народный размер и строфику, которая состоит из четверостишия, рифмующуюся по принципу а а а б, в котором каждая двенадцатисложная строка имеет по три цезурных узла, а каждый узел состоит из четырех слогов. Это было гениальным решением поэта. Такое построение обеспечивало размеренное развитие рассказа, а сквозной во всю поэму редиф, или рефрен «имди» (уже, теперь) нанизывал весь текст на одну крепкую нить. И чтение, или исполнение поэмы происходило в традиции дастанного эпоса – под напев. Не исключено, что произведение изначально было рассчитано на такую форму бытования.
В выборе размера и строфики произведения ориентиром поэту послужила строфа Ахмеда Ясави. Для наглядности приведем два примера.
М?рк?б л?гыр, й?гем агыр, ?зем гъ?мкин,
Х?ср?т берл? гакыл-?ушым китте, т?мкин,
?теб к?рван, к?здин гъ?йеб булды сакин, –
Барур ?айым бел?шм?см?н кайан имди.
(Средство передвижения тощее, груз тяжел, я сам печален,
От горя рассудок и спокойствие покинули [меня],
Караван прошел, с глаз исчез обитатель, –
Как мне определить сторону, куда я должен идти?)
(Ахмед Ясави)
Х?лем дишвар, т?нем м??рух, к??лем м?гъмум,
Нагя? д?шдем бу михн?т? м?н бер м?злум,
?й д?рига, атам Йагкуб калды м?хр?м, –
Мондан со?ра б?ни канда к?р?р имди?
(Положение мое тяжелое, тело изранено, душа опечалена,
Нечаянно попал в это бедствие я – обиженный,
Как досадно, отец мой Йакуб остался лишенный, —
После этого где же увидит меня?!)
(Куп Гали).
СОДЕРЖАНИЕ ПОЭМЫ ВКРАЦЕ
Одиннадцатилетний сын пророка Йакуба Йусуф видел во сне, как солнце, луна и одиннадцать звезд сошли с неба и поклонились ему. Отец истолковал это так – Йусуфа ждут царство и пророчество, а одиннадцать его братьев будут служить ему. Приемная дочь Йакуба подслушала это и рассказала братьям Йусуфа. Обуреваемые завистью старшие братья решили не допустить этого – поклялись убить любимца отца. Заинтересовав младшего брата рассказами о прелестях степи и уговорив отца отпустить с ними брата, они увели его и попытались убить, но по совету более жалостливого Йахуды, связав ему руки и ноги, бросили в колодец. А рубашку окропили кровью ягненка и показали отцу как доказательство того, что Йусуфа съел волк.
Мимо колодца проходил караван, купец Малик Дугр отправил своих слуг за водой, и они извлекли из колодца юношу-красавца, от которого Малик был в восторге. Вскоре к колодцу подошли братья Йусуфа и потребовали у купца его выдачу. Купец изъявил желание купить их «раба», и братья продали его за восемнадцать мелких монет.
Дочь царя Магриба Зулейха увидела во сне красавца Йусуфа и влюбилась в него. Рассказала об этом отцу Таймусу, лишилась сна, отказывалась от еды. Через год снова увидела сон, но юноша лишь ответил: «Я – твой, ты – моя». Проходит год, и на мольбу девушки: «Кто же ты, где твоя обитель?» — юноша отвечает: «Я — царь Египта, если хочешь меня видеть, приезжай в Египет». Но он предупреждает: «Не спеши, в этом деле прояви терпение, лишь терпением достигается цель».
Но Зулейха не послушалась. Рассказала отцу о своем третьем сне и просила выдать ее за царя Египта. Состоялась переписка Таймуса с царем Египта Кытфиром (Потифаром, или Пентефреем – по Библии). Тот выразил готовность принять дочь царя Магриба. Таймус отправляет свою дочь с богатым приданым. Но Зулейху ждет жестокое разочарование: вместо ожидаемого красавца она видит перед собой совершенно незнакомого мужчину, но по совету своих служанок вынуждена согласиться со своей участью. И вот доходит до них слух о баснословно дорогом рабе, которого выставил на торги купец Малик. Увидев его, Зулейха теряет сознание. Очнувшись, она требует у слуг, какая бы цена ни требовалась, купить его для нее, ибо узнает в нем героя своей мечты, которого она видела во сне. Кытфир покупает раба-красавца ценою всей своей казны и вручает его Зулейхе со словами: «У нас нет ребенка, пусть же он будет нашим сыном».
Зулейха оказывает юноше такие почести, каких не видел сам правитель: каждый день облачает его в новое платье, сама плетет его волосы в косы и т.д. И, наконец, открывает ему свою тайну, признается в страстной любви. Юноша держится стойко и отвечает достойно: «Азиз (титул правителя. – Н.Х.) принял меня в сыновья, как я изменю отцу!».
Зулейха в отчаянии раскрывает свою тайну кормилице. Та советует построить дворец-ловушку, который должен захватить воображение юноши, и он должен покориться желанию своей госпожи.
По велению Кытфира был построен дворец, в котором были посажены серебряные деревца, на их ветках сидели золотые птицы. Между колоннами стоял золотой конь, у основания колонн находились серебряные статуи быков. Зулейха велела позвать Йусуфа. Юноша был очарован таким зрелищем и задал вопрос: «Почему нет рядом с госпожой Азиза?». Царица признается, что дворец она построила для Йусуфа и начинает перечислять его достоинства. Она ярко и детально описала внешнюю и внутреннюю красоту юноши. После опаляющих признаний красавицы герой был на грани падения. Но донесся свыше глас Бога, и показалась тень отца. Джигит взял себя в руки и побежал. Зулейха погналась за ним. У двери их застал Кытфир. Оправдываясь перед ошеломленным супругом, Зулейха всю вину свалила на Йусуфа. В конце концов, она добилась заточения юноши в зиндан, в котором он просидел двенадцать лет.
За это время Кытфир умер, его место на престоле занял его брат Мелик Реййан. Обвиненные в заговоре против него, хлебодар и виночерпий попадают в зиндан. Они оба видели сны, которые были истолкованы Йусуфом как добрая весть виночерпию об освобождении и печальная весть хлебодару о казни. Предсказание сбылось.
Однажды и правителю Египта приснился тревожный сон. Во сне он видел семь тучных и семь тощих колосьев. Последние уничтожили первых. Потом видел царь семь тучных и семь тощих коров. Последние проглотили первых. Толкователи снов не могли дать никаких объяснений. Виночерпий вспомнил о Йусуфе и рассказал об этом царю. Он послал его в зиндан. Йусуф истолковал сон как предстоящие семь урожайных лет, после которых наступят семь лет засухи. Реййан приказал освободить Йусуфа из заточения и приехал со своей свитой встречать его. Йусуф отказался от свободы, пока не освободят всех узников. Реййан освободил всех, потом уступил трон Йусуфу со словами: «Царства ты достойнее меня, все вы повинуйтесь ему».
Встал вопрос о везире. Бог через архангела Джабраила повелевает Йусуфу выйти в путь и первого встречного сделать везирем. Им оказался человек невзрачного вида, бедняк – его Йусуф сделал везирем. Вначале он сильно колебался, но Джабраил дал знать, что этот бедняк, будучи младенцем, свидетельствовал перед Кытфиром о невиновности Йусуфа, когда Зулейха обвиняла его в измене. Везир под стать Йусуфу оказался мудрым.
Однажды герой встречает у дороги изможденную женщину, которая оказалась Зулейхой. Он, потрясенный, спрашивает: «Где твой тонкий стан, восхитительная красота?». Женщина отвечает: «Все это – страсть к тебе. Ничего не осталось из богатства и власти, не исчезают, однако, любовь и страдание». Джабраил прошелся крылом по лицу Зулейхи, к ней вернулись молодость и былая красота. Герой и героиня сыграли пышную свадьбу, прожили счастливую жизнь, вырастив 12 сыновей.
Йусуф предпринял энергичные меры, чтобы подготовить страну к засухе, построил амбары, накопил запасы и при наступлении засухи велел больше не сеять зерна.
Засуха охватила и Ханаанскую землю, родину Йусуфа. Йакуб отправил своих сыновей в Египет, чтоб те попросили хлеба у справедливого египетского царя. Йусуф принял своих обидчиков приветливо, щедро одарил хлебом, но не раскрыл себя. К следующему приезду построил дворец, на стенах которого изобразил сцены глумления братьев над ним. Это – испытанный прием в мировой литературе. Вспомним Гамлета, который разыграл на сцене преступление своего дяди и наблюдал за его реакцией на спектакль. Йусуф прикидывался непонимающим языка «гостей», объяснялся через переводчика. А те передавали друг другу: «Это – о наших неблаговидных делах» и лишились аппетита. Йусуф перевел их в другой зал. В этот приезд по просьбе Йусуфа они привели с собой единоутробного брата его Вениамина, состоялась их тайная встреча. Йусуф обещал брату придумать способ оставить его при себе. Он положил в его воз свой золотой кубок, потом организовал обыск, и кубок «обнаружили» в возе Вениамина. Правитель Египта задержал его как «пойманного вора» и «арестовал». Один из братьев также остался в Египте. Йакуб в неприятном сообщении узрел возможную радость и произнес: «Бог даст, трех сыновей увижу вместе».
В третий приезд Йусуф вынул из шкатулки расписку, написанную братьями при продаже его в рабство, где были перечислены три злостные привычки продаваемого: «лжец, беглец и вор». Те долго отпирались, что не понимают о чем речь, потом стали признаваться, что у них в самом деле был один раб — все это, мол, о нем. Йусуф жестко их разоблачил, велел завязать им глаза и грозился отрубить каждому одну руку, потом повесить «за шею». Братья стали умолять его о пощаде ради многострадального отца, и Йусуф заплакал, велел развязать глаза, те с удивлением признали в правителе Египта своего брата, бросились в объятья друг другу.
В следующий раз братья привезли отца. Йусуф представил ему свою жену Зулейху и двенадцать своих сыновей.
Йакуб, предчувствовав близкую кончину, вернулся в Ханаан. Сюжет завершается кончиной героев: сперва умирает Зулейха. Поэт подчеркивает: «Йусуф не стал снова жениться, жил заботой о детях». Потом скончался Йусуф.
В чем же состоит отличие сюжета о Йусуфе от поэмы Фирдоуси? Прежде всего, в ключевом элементе построения фабулы: в трактовке отношений героев. У Фирдоуси, например, героиня – коренная египтянка. В таком варианте ее настойчивость перед красивым рабом Йусуфом приобретает одну нравственную окраску. В варианте Кул Гали Зулейха – дочь царя другой страны («Магриба»), она влюбляется в Йусуфа заочно, во сне. Это – другой оборот событий, и нравственная оценка здесь другая. Такая схема взаимоотношений героев почерпнута из дастанного эпоса. Первейшее требование к правителю в древне-тюркском (в частности, в огузском) эпосе -это то, что каган должен иметь крепкое мужское потомство. Двенадцать сыновей Йусуфа отражают именно этот мотив. Ведь в Библии, в коранических тефсирах и у Фирдоуси Йусуф имел двух сыновей. Тюркские черты в образе героя проявляются в его внешности: сперва Йакуб, потом Зулейха сплетают волосы Йусуфа в косы. Это – деталь из древнетюркской этнографии, когда косы свидетельствовали о знатности рода [Вайнштейн, Крюков, 1966, с.177-178].
Принципиальная новизна в трактовке отношений героя и героини состояла в последовательном отстаивании идеи моногамии. Поэт показывает на примере Йакуба пагубность многоженства для судьбы детей (у старца было четыре жены). Неспроста Йусуф при встрече с отцом подчеркивает «Дети все наши, все они от Зулейхи». Здесь, несомненно, сказывается несколько традиций: во-первых, народная традиция, воплощенная в тюркском эпосе, во-вторых, пример личности и творчества Низами — осознанное отстаивание моногамии.
Центральным мотивом поэмы является терпение. Эта идея обозначается в совете Йусуфа во сне Зулейхи, в самоутешении Иакуба после утраты сына, в наставлении служанок Зулейхи, и она воплощена в афоризме: «Терпением достигается цель». Этот алгоритм как будто сформулирован в расчете на долгую и сложную историю татарского народа, и он заключает в себе формулу оптимизма. Все три героя: Йусуф, Иакуб и Зулейха, в сущности, представляют собой воплощение этой декларированной истины. Указанный мотив варьируется в десятках и сотнях татарских афоризмов, и он стал национальной чертой, существенным элементом менталитета татарского народа.
Идея справедливого правителя как отражение проблемы правителя и народного благоденствия представляет стержневую ценность поэмы. Она воплощена в образе мудрого Йусуфа:
Гаклы кямил, гыйльме хикм?т кямил бел?р,
М?дд?гыйл?р д?гъва берл?н а?а к?л?р,
Хас в? гам? гадел, д?рест х?кем кылур,
?ич кемс?г? ???р-??фа кылмаз имди
(Разум его совершенен, в совершенстве знает науку философии,
Недовольные с жалобой приходят к нему,
Избранных и простых судит справедливо, верно,
Никому не доставляет обид и страданий.)
Последующие тюркские поэты в поисках идеала справедливого царя низменно отталкивались от формулы Кул Гали. Долгую жизнь поэме обеспечил пафос миролюбия, воплощенный в нем. Государство, которым управлял Йусуф, никому не угрожает и ни с кем не воюет.
Поэма быстро и глубоко вошла в духовную жизнь булгаро-татарского народа. Любопытно, что через шестьдесят лет после ее появления в Булгаре был поставлен надгробный памятник, где начертано имя «Мамил», имя младшего сына Йусуфа [Хисамов, 1979, с.23-24; 1984, 29 б.]. 60 лет – средняя продолжительность жизни. Таких сохранившихся эпитафий в булгарской истории насчитывается семь.
Все свидетельствует о том, что поэт Кул Гали погиб во время монгольского нашествия. Следы этого заметны и в самой поэме: остались незавершенные строфы, есть повторения строк, выражений и целых строф, которые находятся ниже уровня авторского таланта и задерживают развитие сюжета. Видимо, они представляют собой вариации из творческой лаборатории поэта, поиски оптимальных вариантов и рассчитаны на доработки. Похоже, что автор уже не имел времени и возможности для этого. А ученики сочли необходимым сохранение всего, что вышло из-под священного пера великого мастера.
«Кысса-и Йусуф» оказала огромное влияние на развитие булгаро-татарской и всей тюркской поэзии. В общетюркском плане ее миссия состоит в том, что она вплотную подвела домонгольскую тюркскую поэзию к освоению достижений великого Низами, к которому тюркская поэзия Поволжья смогла приступить лишь через сто лет из-за исторических катаклизмов.
Сюжет Йусуфа и Зулейхи вслед за Кул Гали стал двигателем прогресса средневековой тюркской поэзии. Вслед за «Кысса-и Йусуф» в том же веке стали появляться назире (подражания и состязания) на нее. В Крыму появилась объемная поэма Махмуда Крымлы, в Малой Азии Шаййаза Хамзы и Сули Факиха. Далее создавались по несколько поэм в каждый век. В XIV веке появилась поэма «Йусуф и Зулейха» турецкого поэта Ахмеди, на нее опирался Дурбек, далее появились поэмы Хамди, Кемаля Пашазаде и Ташлыжалы Яхьи. Курдская поэма «Йусуф и Зулейха» Селима Слемана написана на основе поэмы Сули Факиха. Во всех них отражается благодатный художественно-нравственный и социально-философский мир «Кысса-и Йусуф».
?УДК 82.09
Хайруллина Дина Мунировна
доцент. Бирский филиал Башкирского государственного университета hayrullinadina@yandex.ru Dina M. Hayrullina associate professor. Birsky branch Bashkir state university hayrullinadina@yandex.ru
Пророческие и личностные качества Йусуфа (по поэме К.Гали «Кыйссаи-Йусуф»)
Prophet’s and human’s traits of Iusuf in poem Kul Gali “Kissai-Iusuf”
Аннотация. В данной статье отмечается, что поэма Кул Гали “Кыйссаи-Йосыф” – шедевр литературы с мировым значением в культурном развитии человечества. Это произведение стало основой для очень многих произведений, в основе опирающихся на исторические события и Коран. Личность пророка Йусуфа, уже по рождению, предопределена на пророческую миссионерскую деятельность. Художественное воплощение пророка Йусуфа в произведении даёт возможность глубже понять его человеческие качества, борьбу с обычными человеческими пороками.
Ключевые слова: Ислам, Йусуф, Ягъкуб, пророк, вера, царство, мировая культура, личность.
Abstract. Kul Gali’s poem “Kissai-Iusuf” is a world-known masterpiece of literature with is considered essential for many literary works based on history and Koran. Prophet Iusuf’s personality was predestinated to have prophetical missionary sphere of action. Prophet Iusuf’s dramatic prosopopoeia missionary gives an opportunity to deeply understand humane qualities and vices. Prophet’s pilgrimage is a faith with personal vices stimulated by sacrosanct faith in Allah.
Key words: Islam, Iusuf, Iagkub, prophet, faith, kingdom, the world culture, personality.
В последние 20-25 лет в связи с духовным кризисом, можно сказать, мирового планетарного масштаба, учёные стали задумываться, прежде всего, о внесении преобразований в школьное образование. Основной целью такого преобразования, предлагаемого и вносимого, отнюдь не чиновниками, а истинными учёными, это попытка приблизить знание, под которым долгое время подразумевалась лишь систематизированная информация в той или иной научной сфере к реальной жизни, к житейскому осмыслению того, что изучается по той или иной дисциплине. К попыткам такого рода относится «Культурологический подход», предложенный В.А.Доманским в практической
разработке уроков литературы. Предложенное В.А.Доманским не есть методическое новшество, это попытка способствовать кардинальному изменению, преобразованию не столько школьного образования, сколько мышления, мировоззрения, смены приоритетов у подрастающего поколения. Следуя принципам московского учёного и руководствуясь Информационно -энергетическим Учением, разработанным С.С.Коноваловым, приходим к выводу, что возникла необходимость преобразовывать сами способы мышления современного человечества. На наш взгляд, необходимо приближать к научному знанию не только житейские проблемы, но и теологическое знание.
На протяжении всей известной науке истории развития человечества мир ещё никогда не воспринимался как единое целое, не подвергался системному и объективному осмыслению, доступному широкой аудитории. Вот это, отчасти, и явилось причиной того, что появилась решимость заговорить о пророке Йусуфе, личности очень популярной и уважаемой народами мусульманского мира; имеющего мировое значение, ибо имя этого сподвижника, миссионера Ислама известно всему мировому сообществу, особенно Востоку. Житие Йусуфа обрело вечную жизнь в произведениях мировой литературы и культуры. На сегодняшний день науке известно около 360 версий литературных произведений о Йусуфе, основой которым послужили суры Корана. Одной из наиболее популярных и древнейших версий сказания о Йусуфе являлась и остаётся по сей день поэма тюркского поэта, жившего в Волжской Булгарии, располагавшейся на территории современного Татарстана и, отчасти, Башкортостана, Кул Гали «Кыйссаи-Йусуф».
По сведениям и рассуждениям Н.Хисамова, современного татарского учёного, внёсший неоценимый вклад в развитие Йусуфианы, связь Йусуфа с Древним Востоком отражается в двух великих памятниках письменности: Фирдоуси (10в.) и Джами (15в.). Сюжеты более поздних версий писались по двум направлениям: по основной линии сюжета Фирдоуси, где упор делается на треволнения отца Йусуфа – Пророка Йагъкуба, разлучённого с любимым сыном; по основной нити сюжета Джами – это история мистической любви Йусуфа и Зулейхи, которая переросла у его последователей в создание образа-символа жертвенной фигуры, растворившейся в Аллахе, не имеющего своего «Я».
Пророк Йусуф – широко известный персонаж в исламской культуре. Упоминается его имя и в литературе других религиозных конфессий. В народной среде он завоевал популярность, прежде всего, как очень чистый, непорочный, праведный человек, проживший достойную жизнь. На примере любви Йусуфа и Зулейхи воспитывалось не одно поколение тюрко-татарской молодёжи. Трансформация сюжета, на который указывает Н.Хисамов, в основе которого лежит исторический факт, имела очень большое значение в развитии Йусуфианы и популяризации его личности [2].
«Йусуф пайгамбар (пророк)» давно стал книжным термином у тюрко-мусульманских народов. Значит, Йусуф – пророк, то есть близкий Богу человек, а может, часть самого божества?
В одной из очень популярных мусульманских книг «Гыйбадэте исламия» (Мусульманский молитвенник), составленной ещё в девятнадцатом веке
Закир? Х?бибуллина
Раушания Ми?нуллина
Бу хезм?тт? ана теле ??м ?д?бияты д?ресл?ренд? укучыларны? с?йл?м телен ?стер? максатында сочинениел?рне ничек язу турында с?з бара. Сочинение язарга ?йр?т? буенча алдынгы укытучыларны? эш т??риб?сенн?н ?рн?кл?р китерел?. Кулланмада бирелг?н сочинение ?рн?кл?ре ?чен Т?б?н Табын, Иж-Бубый, М?слим, Киров, Югары Киб?ху?а, Т?б?н Ушма, Зур С?рдек, Янурыс, Ямаширм?, Казан ш???рене? 8 нче гимназия ??м 3 нче м?кт?п-гимназиясе укытучыларына р?хм?тебезне белдер?без.
?леге хезм?т ? м?кт?п, педучилище укучылары ??м абитуриентлар ?чен д? ярд?млек.
Эчт?лек
С?з башы
Сочинение язарга ?йр?т?не? гомуми м?сь?л?л?ре
V—VIII сыйныфларда сочинение язарга ?йр?т?не? ф?нни нигезл?ре
Икм?кне? кадерен бел
Кыш
Туган ягыма кыш килде
Китап уку — и? яхшы белем алу
Татар крестьяннарыны? газаплы тормышы
Туган авылым
«Муса абый» повестен укыгач…
Галия — авыл интеллигенциясене? я?а буыны
IX — XI сыйныфларда сочинение язарга ?йр?т? нигезл?ре
М. Ф?йзине? Галиябануы Ф. ?мирханны? Х?ятыннан н?рс? бел?н аерыла?
Аерым темаларга сочинение ??м план ?рн?кл?ре
?ырга ?йл?нг?н исем
Икм?к — тормыш нигезе
Тынычлык, сугыш ??м XX гасыр
Иск?нд?рг? ачык хат
Чит ?ирл?рд? й?реп гыйбр?т ал…
Кеше ??р яктан г?з?л булырга тиеш
Муса ??лилне? Б?ек Ватан сугышы чоры и?атында туган ил ??м ирек темасы
Минем замандашым ?д?биятта ??м тормышта
Б?хет турында уйлану
Г?з?л минем туган ?ирем
Акъ?би образы — халык намусын ??м рухи д?ньясындагы сафлыгын г??д?л?ндер?че образ (I вариант)
Акъ?би образы — халык намусын ??м рухи д?ньясындагы сафлыкны г??д?л?ндер?че образ (II вариант)
Ике телем — ике канатым
Республикам минем (Юлъязма)
Татарстан — минем республикам
Газиз телем гасыр ди?гезл?рен Кич?-кич? килг?н ерактан.
Гаяз Исхакыйны? «З?л?йха» трагедиясенд? милл?т ??м дин язмышы м?сь?л?л?рене? с?нгатьч? х?л ителеше
И туган ягым, нинди г?з?л син!
Фатих К?рим и?атында сугыш фа?игасене? чагылышы
Татар ?д?биятында м?х?бб?т темасы
К?рим Тинчуринны? «С?нг?н йолдызлар» драмасында фа?ига ??м матурлык
Х?с?н Туфан и?атында мо?-сагыш, сагыну хисл?ре
Халык х?теренд? м??гег? уелып калган ул к?нн?р…
М?х?мм?т М??диев и?атында авыл ??м м?кт?п темасы
?. Еники ?с?рл?ренд? рухи байлык проблемасы
Ш. Х?с?еновны? «?ни килде» драмасында ана образы
Ана — б?ек исем, Н?рс? ?ит? ана булуга!
Д?нья тер?ге — хатын-кыз
Г. Б?шировны? «Туган ягым — яшел бишек» ?с?ренд? татар халкыны? гореф-гад?тл?рен ??м йолаларын сур?тл??
Гаяз Исхакый и?атында милл?т язмышы проблемасыны? куелышы
?. Еники и?атында сугыш темасы
Гаяз Исхакыйны? «З?л?йха» драмасында милли фа?игане? чагылышы
«Колыма хик?ял?ре» — Ибра?им Салаховны? ?ан авазы
??йк?лл?р н?рс? хакында с?йлил?р?
«Кыйссаи Йосыф» поэмасы — халыкны? рухында
Галим?ан Ибра?имовны? «Казакъ кызы» романында Карлыгач-Сылу образы
Татар халкыны? к?нк?реше ??м б?йр?мн?ре
Ч?ч?к ат, г?з?л Татарстаным!
Д?рдем?нд поэзиясенд? сагыш, сызлану
Ш?риф Камалны? «Акчарлаклар» ?с?ренд? Ш?р?фи карт образы
Тарихлардан килг?н хакыйкать (Н. Ф?ттахны? «Сызгыра торган уклар» романы буенча)
Илдар Юзеев —яшьлек ??м батырлык ?ырчысы
Муса Акъегетне? «Хисаметдин менла» ?с?ренд? м?гъриф?тчелекне? чагылышы
Габдел??ббар Кандалый — м?х?бб?т жырчысы
Файдаланылган ?д?бият
Яшьл?р сочинение язарга яратмыйлар. Ни ?чен? Х?зерге яшьл?рд? бер сыйфат — кил?ч?кт? кир?км?г?н н?рс?г? вакыт ?р?м ит?рг? тырышмау, ??р ??н?рне? ?зенч?леге бар. Б?тен кеше д? язучы, журналист булып бетми. ?мма бер хакыйкатьне онытмаска кир?к — язма р?вешт? (язмача) ?з фикере?не логик эзлеклелект? ?йт? бел? табибка, укытучыга кир?к булган кебек, игенчег?, эшчег? ??м тег?чег? д? бер ?к д?р???д? кир?к булуы б?х?ссез.
Х?зер кешене? рухи д?ньясы, фикерли бел?е беренче планга чыга бара. Шу?а к?р? ?з фикере?не эзлекле, д?лилл?п ??м сур?тл?п ?йт? бел?, фикере?не д?лилл?п б?х?ст? катнаша алу — кир?кле сыйфат.
Туган телебезне? тарихы, аны? язмышы, кил?ч?ге турында борчылып с?йл?г?н заманда, м?кт?пт? аны тиешенч? ?зл?штер? — изге бурыч ??м шуны? бел?н берг? катлаулы процесс.
Сочинение — укучылар, бигр?к т? чыгарылыш сыйныфы укучылары, югары уку йортларына кер?чел?р ??м укытучылар ?чен и? катлаулы ??м ?аваплы м?ст?кыйль язма эшл?рне? бер т?ре. Сочинение — ?зе? яза торган теманы а?лап, фикерл?ре?не билгеле т?ртипт?, эзлеклелект?, ачык итеп язмача бир? бел?. Укучыны? м?ст?кыйль фикер й?рт? бел?ен, с?з с?нгатенн?н файдалана алуын, д?ньяга карашын язган сочинениесе аша тоярга м?мкин. Т??риб?ле укытучылар сочинениел?р ?стенд? эшл??не белем ??м т?рбия бир?д? аеруча н?ти??ле алым итеп карый, ч?нки ул укучыны? рухи д?ньясын а?ларга ??м а?а тиешле юн?леш бирерг? ярд?м ит?.
Сочинениел?р язу укучыларны фикер й?ртерг?, конкрет ?йтк?нд?, кал?м тотып фикер й?ртерг? ?йр?т?. Шулай ук аларны? ?хлак нормаларын ?зл?штер?ен? ярд?м ит?.
Методик кулланмада т?б?нд?ге м?сь?л?л?р яктыртыла:
— сочинение язарга ?йр?н?не? башлангыч чоры;
— эшне планлаштыра бел?;
— тема сайлау;
— материал туплау;
— сочинениене язу ??м редакциял??;
— ?рн?к сочинениел?р.
?рн?к сочинениел?р т?рле м?кт?пл?рне? т?рле сыйныф укучылары тарафыннан язылганлыктан, сочинениег? план т?з? м?сь?л?сенд? т?рлелек к?зг? ташланыр. Алда ?йтеп ?телг?нч?, план т?з? — катгый тал?п т?гел, ? укучыны? ш?хси эше.
Бер ?к темага бернич? сочинение яис? бер ?к сочинениег? бернич? эпиграф т?къдим ит? — укучы яис? укытучыны? сайлап алу м?мкинлеген ки??йт? махсатыннан эшл?нде.
И? м??име шуны ист?н чыгармаска кир?к, ?рн?к сочинениел?р к?чер? ?чен т?гел, ? сочинение язарга ?йр?н? процессында куллану ?чен, ягъни у?ышлы дип табылган ??мл?л?р, фикерл?р, кызыклы дип табылган композиция элементларын ??м башка ачышларны билгел?п, шуларны ?зегезне? хезм?тегезд? файдалану ?чен. Дим?к, сочинениене у?ышлы язу ?чен гомуми тал?пл?рне бел? бел?н берр?тт?н, м?ст?кыйльлек ??м тагын бер м?рт?б? м?ст?кыйльлек диг?н фикерне д? ист?н чыгармаска кир?к.
© Х?бибуллина З.Н., Ми?нуллина Р.В., 2002
© «Я?алиф» н?шрият йорты, 2002
План.
I.Кереш.
а) ?хлак турында т?шенч?.
?) Н?рс? ул матурлык?
II. Т?п ?леш.
а ) Кол Галине? «Кыйссаи Йосыф» поэмасы кешел?рг? рухи азык, к?ч бирг?н.
?) Йосыф Баласагунлыны? «Котадгу белек» поэмасы – тормыш д?реслеге.
б ) С.Сараи и?атында чагылыш тапкан ?хлакый-этик тал?пл?р.
в ) «Кисекбаш» гаделлек, кешел?р иминлеге ?чен к?р?ш рухы бел?н сугарылган.
г ) М?х?мм?дьярны? «Т?хф?и м?рдан», «Нуры содур» поэмаларында ?хлакый-ф?лс?фи м?сь?л?л?р.
III. Йомгаклау.
?хлак проблемасы – х?зерге вакытта и? актуаль м?сь?л?л?рне? берсе.
?хлак берл? ?д?бият берг? булырлар,
Бер кавемне? ?д?бияты нинди р?вешт?
булса, ?хлагы да шул р?вешт? булыр.
Р.Ф?хретдинов.
Кешене ?хлакый яктан т?рбиял??д? ?д?бият ??м фольклор чын м?гън?-сенд? остаз, юкка гына аны “тормыш д?реслеге” дип й?ртмил?р. ?д?би яд-карл?р безне башкаларны? кайгы-шатлыкларын, рухи хал?тл?рен а?ларга, игелекле, ш?фкатьле, гадел булырга ?йр?т?л?р. Бу сыйфатларны безне? бо-рынгы бабаларыбыз да и? к?рк?м сыйфатлар дип б?ял?г?нн?р. ?хлаклы кеше матур да булган, шу?а аларны х?рм?т итк?нн?р.
?хлак – тормышны чишм? суыдай сугарып,сафландырып торучы зур к?ч ул. К?ренекле галим С.Ожеговны? “Словарь русского языка” китабын-да ?хлак с?зен? мондый билгел?м? бирел?: “?з-?зе?не тоту кагыйд?л?ре, кешег? ??мгыятьт? кир?кле рухи ??м эчке сыйфатлар, аларны? гам?лд?ге ?т?леше.” ?хлак – и? ??в?л аерым бер кешег?, ш?хеск? кагылышлы т?-шенч?. Л?кин тамчыдан к?л ясалган шикелле, ??рберебезне? ?хлагыннан, яш?? р?вешенн?н ??мгыятьне? тулаем ?хлагы барлыкка кил?. Аны? асы-лын ис? ?д?плелек, ш?фкатьлелек, аралашу матурлыгы, тыйнаклык кебек сыйфатлар т?шкил ит?.
Кешелек ??мгыяте, х?тта кеп-кечкен?, гап-гади кабил?л?р д?, кеше-л?рне? ?з-?зл?рене? тотышларын ??м и?тимагый багланышларын ?айга салу ?чен, кагыйд?л?рен эшл?г?нн?р. Еш кына ?з-?зе?не ничек тотарга кир?клеге турында ?ти кеше баласына к?рс?тм?л?р д? язган. ??р халык, нигезд?, ?з кагыйд?л?рен ??м нормаларын тоткан.
20 нче гасыр башында (921-922 елларда) Болгар д??л?тенд? яш?г?н борынгы бабаларыбыз Ислам динен кабул ит?. Ислам дине кануннары кешене? эчке ??м тышкы хал?тен камилл?штер?г? юн?лдерелг?н.”Кешег? бары яхшылык кына эшл?, яманлык турында уйлама” диг?н фикер бу дин-не? асылын т?шкил ит?. Шулай ук якыннары?а, тир?-юньд?гел?рг?, таби-гатьк? м?рх?м?тлелек, чисталык, сафлык ?.б. изге сыйфатлар т?рбиял??не максат итеп куя. Ис-лам ?д?бене? т?п нигезл?ренн?н берсе – ?хлаклылык – милл?т к?чене? нигезе. Тыйнаклык, гадилек ??м гаделлек – т?рбияле м?-селман кешесе ?чен м??им сыйфатлар.
М?селман барлык эшл?рд? д? изгелекле ??м йомшак к??елле булырга тиеш.??рвакыт матурлыкка,н?фислекк? ??м п?хт?лекк? омтылу х?ерле. ? матурлык ике т?рле була. Кешене? тышкы матулыгы ??м к??ел матурлы-гы. Кеше физик яктан бик матур булырга м?мкин, ? к??еле ямьсез.Шул ук вакытта киресенч? д? була.
I.1Алда ?йтелг?н фикерл?рне д?лилл?? максатыннан, Кол Галине? “Кыйссаи Йосыф” ын алырга була. Автор Йосыфка ила?и матурлык бир?. Аны? ??р сыйфатын мог?иза д?р???сен? ?иткереп арттыра. Л?кин Йо-сыфны? тышкы матурлыгы – эчке матурлыгыны? чагылышы гына. Аны? й?зенд?ге нурлардан ??м к?з карашыннан Аллага тугрылыгы да, зир?к акылы да, ?итмеш ике тел бел?е д? сизелеп тора. Бу ?с?рне татар халкы бик яхшы белг?н. Кешел?р Йосыфны? матурлыгына ??м зир?клеген? сок-ланганнар. Аны? кебек тугрылыклы,сабыр, инсафлы, ш?фкатьле булырга омтылганнар. Коръ?н д? кешел?рне Йосыф кебек ш?фкатьле булырга ?нди, ш?фкатьлелек, тугрылык, сабырлык кешене б?хетле ит?, ди. Л?кин аны? матурлыгын нибары З?л?йха сабырлыгын сынау чарасы итеп кен? файда-лана. Бу г?з?ллек ?ле д?ньяны? ?з г?з?ллеге т?гел – Алла и?ат итк?н с?н-гать. Бу хакта Кол Гали ачык яза. Унике ме? гаск?р Йосыф матурлыгын к?реп ?уштан язгач, ??браил к?кт?н т?ш? д? Йосыфка: “Син ?зе?не? матурлыгы? бел?н мактанасы?”, – ди ??м:
?йа Йосыф, син нинди с?з ?йтте?, -диде, –
Горурланды?, Хакъ с?нгатен син к?р имди! –
дип ?сти. Йосыфны? матурлыгы ?ирд?н аерыла, берьюлы идеал да, м??аб-?т т? була.К?рк?м ?хлакый сыйфатлары Йосыфны – идеал, ила?и матурлы-гы м??аб?т ит?.
Кыйсада тагын ике матурлык бар. Автор Йосыфка З?л?йха салдырган сарай матурлыгын ?киятл?рд?ге сарайларга, ? З?л?йханы патша кызы г?-з?ллеген? охшатып сур?тли. Л?кин Кол Гали сур?тл?г?н г?з?ллекл?рне? аеруча ???миятлесе – м?х?бб?т г?з?ллеге. Персонажларыны? м?х?бб?т д?р???л?рен автор аларны? х?ср?тл?ре аша тасвирлый. З?л?йха, Йа-гъкуб,Ибне-Й?мин,Йосыф поэманы? башыннан ахырына кад?р яшь т?г?-л?р, ?ушларыннан язалар – кавыша алмаганга кайгыралар. Шулай итеп, х?ср?т – кеше кичереше – г?з?ллек д?р???сен? к?т?рел?.
Кол Гали фикеренч?, ил бел?н Йосыф кебек ??р яктан камил затлар идар? ит?рг? тиеш. Бары шунда гына халык т?рле авырлыкларны ис?н-имин кичер? ала. Бу бигр?к т? ачлык елларындагы к?ренешл?рд? ачык к?рен?. Х?кемдар буларак, аны? кан т?кк?не ?с?рд? телг? алынмый. Бу – ?хлакый яктан бик м??им момент.
Дастандагы т?п ка?арманны? олылыгы, ки? к??еллелеге, гаделлеге шунда: ул ?з гаебен таныган кешел?рне кичер?, гафу ит? бел?. М?с?л?н, агаларыны? гаделсезлеге.
I.2. Йосыф Баласагунлыны? “Котадгу белек” поэмасы да ?зене? табигате, эчт?леге бел?н тормыш д?реслеге кебек. Поэмада кешене тасвирлауга, ке-шелеклелек т?шенч?л?рен ?ырлауга гаять зур урын бирелг?н. Белемле, укымышлы, гадел, ки? к??елле, сабыр, т?рбияле, ?хлаклы кеше – авторны? идеалы. ?мма бу сыйфатлар ??рберсе аерым гына яш?мил?р. Алар бер-берсе бел?н тыгыз б?йл?нешт?, ? ?зара ялгаучы т?п ?з?к – кеше, аны? эш гам?ле, рухи д?ньясы. Шагыйрь: “Кеше булу ?чен ки? к??еллелек ??м кешелеклелек кир?к”, дип яза.
Ул еш кына у?ай ??м тиск?ре сыйфатларны капма-каршы куеп тасвир-лый.М?с?л?н,
Белемне? н?рс? ик?нен белемле белер,
Надан ничек белсен белемне? кадерен?!
“Котадгу белек” т? без илче, шагыйрь, галим, игенче ??м ??мгыятьт?ге кайбер башка ??н?р иял?рен? куелган ?хлакый тал?пл?р бел?н д? очра-шабыз. “Игенчел?р, – ди автор, – и? кир?кле, и? файдалы кешел?р. Ч?нки алар б?тен ?ан иясен туендыралар. Шу?а к?р? аларга х?рм?т бел?н карар-га кир?к.” Поэманы? идея-мотивлары, поэтикасы, теле татар ?д?биятыны? нигезенд? ята, ?дипл?ребез тарафыннан иркен файдаланыла, ?стерел?.
Йосыф Баласагунлы эч?челек, икей?злелек, ялганчылык, комсызлык, ?рсезлек, ялкаулык ??м башка шундый сыйфатларны аеруча кискен т?н-кыйтьли, аларны? “кешелекк?” дошман ик?нлеген к?рс?т?. “Кем ш?раб эч?, – ди ул, – акылын ?уеп ахмакка ?верел?. Андый кешед?н б?хет т?, игелек т? кача” (“Нич? килм?г? эш исерс? килер…”).
I.3 С.Сараины? “Г?лестан бит-т?рки” ?с?ре шигърияте бел?н б?тен д?ньяга дан тоткан С?гъдине? “Г?лестан” ына нигезл?нг?н. Фарсы теленд?ге яд-карь д?, “Т?ркич? Г?лестан” да м?кт?п-м?др?с?л?рд? хрестоматия р?ве-шенд? кулланылган, аны шигъри тел бел?н язылган педагогик хезм?т дип т? санаганнар. Каюм баба Насыйрины? “Т?рбия китабы” на ни ?чен ?леге ?с?рд?н хик?ятл?р керт?е а?ла-шыла булса кир?к.
“Г?лестан” – шигырь ??м прозаны аралаштырып язган ?с?р. Китапка тупланган хик?ятл?р тематик яктан бик ки?, шунлыктан алардан чыккан гыйбр?тле н?ти??л?р д? к?п. Кешене? ??мгыятьт? ?з-?зен тотышына ка-гылышлыларын берг? тупласа?, ?хлак кагыйд?л?ре ?ыелмасы килеп чыгар иде.
Солтаннарга, изгел?рг? кагылышлы бер хик?ятне иск? т?шерик. С.Са-раи, ике кеше – патшалыкны? ??м динне? дошманыдыр, ди. Аны? берсе – гадел булмаган солтан, ч?нки патшалыгын таратыр. Икенчесе – надан за-?ит, а?а иярг?нн?р динн?н язар.
Шагыйрь и?ат итк?н хик?ятл?р арасында барлык кешел?рг? д? аталган н?сыйх?тл?р, хикм?тл?р к?бр?к, минемч?. Шуларны? берсенд? мен? мон-дый юллар бар:
“Ул эш кем к??елл?рне р?н?етер, син аны эшл?м?, башкалар эшл?сен.
?йа килг?н ?и?анга,игелек ит,
Яман эшл?рне яманнарга куеп кит.”
?йе, кешел?рг?, кем булуларына карамастан, ниндидер у?ай ??м кимче-лекле сыйфатлар хас. Алар д?рес, ?и?ел яш?рг?, авырлыкларны ?и?еп чы-гарга, булышырга яис? комачауларга м?мкин. С. Сараи ?н? шуларны да ист?н чыгармый, аерым бер хик?ят-л?р аркылы укучыга гыйбр?т бир?, ?с?рл?рен тематик яктан берг? туплый. Мин кайвакыт х?тта энд?шми тору-ны? файдасы барлыгына аны? хик?ятл?ре аша ышандым.
Д?ньялыкта эшл?нми калдырган изгелекл?р кешене м??гелекк? китк?н-д? ?кенечле ит?. Китаптагы и? со?гы хикм?т, минемч?, и? гыйбр?тлесе:
“Ике кеше д?ньядан х?ср?т ??м ?кенеч бел?н кит?.Берсе – ?ыеп та аша-маган, икенчесе – белеп т? кылмаган”.
Бу хик?ятне ??ркем ?зенч?р?к а?лыйдыр. Кемдер с?з файдасызга ?ыел-ган мал ??м тиеш урында эшл?нм?г?н игелек турында дип уйларга м?м-кин. Икенче бер?? саранлык ??м дини гам?лл?р кылмауны т?нкыйть ит? дип карар. Хик?ятт?н башка м?гън?л?р чыга, ??м аларны? ??рберсе хак.
Хик?ятт?н со? китерелг?н шигырь аны? м?гън?сен ?зенч?лекле ачып ?иб?р?:
Нигъм?те к?п саран изгене
Ил даим шелт? утына алыр.
Ме? гаепле с?хи ирне?
Бер гаебен д? к?рм?с.
С.Сараи ?с?рл?ренд?ге бик к?п хикм?тле с?зл?р, м?каль-?йтемн?р р?вешенд? б?генге к?нд? д? кулланыла.
I.4.“Кисекбаш” татарлар арасында ки? таралыш тапкан.Ул эчт?леге ??м поэтикасы бел?н ?кият-легендага тартым. Бервакыт М?х?мм?т п?йгамб?р ?зене? якыннары бел?н ??г?м? корып утыра. Шул вакыт алар янына бер Кисекбаш т?г?р?п кил?. Ул елый-елый ?зене? мо?-зарын с?йли: “Бер дию,- ди ул,- г??д?м бел?н улымны ашады, хатынымны алып китте”. М?х?мм?т п?йгамб?рне? якыны – Гали батыр Кисекбашка ярд?м ит?рг? алына. “З?лф?кар” кылычын алып “Д?лдел” исемле атына атланып, Гали Кисек-баш бел?н берлект?, бер кое янына кил?. Аркан б?йл?п, коега “?иде т?н” ??м “?иде к?н” т?шк?ч, бер капканы ачып, ?ир асты патшалыгына кер?. Диюл?р патшасын ?тер?, “500 кеше”, шул ис?пт?н кисекбашны? хатынын да, ??браил ф?решт? ярд?менд?, ?ир ?стен? алып чыга. Кисекбаш, аны? улы, п?йгамб?рне? ходайдан ?тенече бел?н, элеккеге х?лл?рен? кайтары-лалар.Явыз к?чне? матур хатын-кызны урлап кит?е, б?хетсезлекк? тарыган бу затны батыр ир-атны? коткаруы фольклорда еш очрый торган х?л. ?ир асты патшалыгы, Дию бел?н сугыш, кешел?рне? кабат терел?е ?.б. – болар барда ?кият-легендаларга хас к?ренешл?р.Автор шулар ярд?менд? М?х?м-м?т п?йгам б?рне? изгелеген, Гали батырны? к?ч-ку?тен, кешелекле эш-гам?лл?рен к?рс?т?г? ирешк?н.
Поэмадагы б?тен вакыйга -х?лл?р гаделлек, кешел?р иминлеге ?чен к?р?ш рухы бел?н сугарылган. Явызлык ?и?ел?, тоткыннар коткарыла, гаил? торгызыла, кеше гомере саклап калына. ?с?рд? Гали батырны? барлык тырышлыгы хатын-кызны коткаруга, аны, гаил?се бел?н кавыш-тырып, б?хетле ит?г? юн?лтелг?н. Поэманы? халык тарафыннан яратып укылуына,?лб?тт?, аны? гуманистик рухта булуы зур йогынты ясаган.
С?зебезне т?гаенл?штереп, шулардан «Кисекбаш» ?с?ренд?ге Гали образына б?йле р?вешт? уздырылган кайбер карашларны ?йтеп узасы кил?. Бихисап диюл?рне? башын ?зеп, ад?ми затларны тыныч тормыш бел?н б?л?кли героебыз. Мифик затларны? малын тоткынлыктан азат ителг?н халыкка ?л?ш?. Дога укып, коега т?шерелг?н кешел?рне ?ир й?зен? к?т?р?. Галид? юмартлык,олуглык,в?лилекк? чикл?р юк сыман. Аны? бел?н х?тта Т??ре ?зе горурлана, анны «Арысланым»дип атый. Дим?к,геройны? сыйфатлары ?хлаклылык,б?еклек билгесе итеп карала.
Галине? ярд?ме тиг?н кисекбашны? да ?хлак сыйфатлары ?рн?кк? куярлык. Ул Алла турында уйлап кына яши, илле тапкыр ха?га барган, ятим-ялгангачка х?ер ?л?шеп яш?г?н.Хатынын,улын яраткан. Бераздан ул кабат кеше кыяф?тен? кер?, хатыны,улы бел?н очраша.К?р?сез, бу чор ?с?рл?ренд? диндар,ярд?мчел затлар ?хлакый ?рн?к буларак б?ял?нг?н, аларга Алла?е Т?гал? ?зе р?хим-ш?фкать к?рс?тк?н,т?рле авырлыклардан чыгарга булышкан.
XIX й?зне? икенче яртысында, м?гъриф?тчелек х?р?к?те формалашу шартларында и?ат итк?н Мифтахетдин Акмулла язганнарны барлап чыгыйк. Аны? и?атыны? ?зенн?н элг?рел?рнекенн?н аермасы шунда: к?т?релг?н м?сь?л?л?ре м?гъриф?тчелек идеял?ре бел?н тыгыз б?йл?нешт? чишелг?н. Ул кешене? ?хлаклылыгын да аны? м?гъриф?тлелеге бел?н б?йл?п караган. Бер шигыренд? бик ачык р?вешт? бу хакта ?йтелг?н т?б?нд?ге юл бар:
А?-гыйлем ад?м эчен керсез ит?.
I.5.М?х?мм?дьяр, д??л?тне? б?тенлеген, имнлеген саклау хакында уйлана,?з и?аты бел?н тормышны? зарури ихтыя?ларына ?авап бирерг? омтыла. Б?ек остазлары Йосыф Баласагунлы, Кол Гали, Котб кебек, М?х?мм?дьяр да илне? имин, б?хетле тормышын м?гъриф?тле, гадел х?кемдарга б?йл?п карый. Аны? фикеренч?, «падишах берд?м (мизгел)гадел кыйлса», «ил-улус»ка ирек, р?х?тлек килер, х?тта «Б?ре берл? куй берг? су эч?р, ?рд?к берл? карчыга берг? очар».М?х?мм?дьяр идеал х?кемдар образын аеруча Н??ширван турындагы хик?ятенд? г??д?л?ндер?. Ни ?чен бу патша вакытында ил т?зек («м?гъмур»), бай,б?хетле була ? Ч?нки Н??ширван-укымышлы, гадел патша. ?ст?вен? ул ??р эшен акыллы 70 в?зире бел?н ки??шеп башкара.
Шагыйрь фикеренч?, илне, ??мгыятьне т?зек, имин, б?хетле ит?не? м??им бер шарты – кешел?р арасында табигый, гуманистик м?н?с?б?тл?р булу. Автор узара ызгыш-талашларны, гаугаларны, к?нчелек, икей?злелек, ялганчылык кебек сыйфатларны кискен гаепли. ?дип, зир?к ??м т??риб?ле остаз кебек, гаделлек, р?хим-ш?фкать, юмартлык, сабырлык, тугрылык кебек к?рк?м сыйфатларны? асылын турыдан-туры да, т?рле сюжетлар мисалында да безг? ?иткерерг? омтыла, шулар ярд?менд? ??мгыятьне эчке яктан пакьл?рг?, камилл?штерерг? тели.
?зен? ни тел?с??, ?зг?г? аны сакын (тел?.-Х.М.),
Йыглатып йийма ?ксезне? хакын.
Яманлык кыйлгучыга кыйлма яман,
Яхшылык кыйл, г?р булдырса?, ??р заман…
Богдайдыр тиб илг? сатмагыл салам:
Яманлыкка яманлык килер ?аман.
Кем егылганда кулын тот мо?лыны?,
Ул т?кый тоткай кулы? Бер к?н с?не? ?. б.
Гуманистик эчт?лекле, кешег? х?рм?т бел?н сугарылган бу т?р афористик юлларны М?х?мм?дьяр и?атыннан к?пл?п китерерг? м?мкин. Шагыйрь фикеренч?,бу тормыш – игелек, хезм?т к?рс?т? урыны. («Ингам в? ихсан йиредер бу ?и?ан».) Шу?а да кешел?р ?з гомерл?рен бу д?ньяда бары изгелек ??м яхшылык кылып кына уздырырга бурычлылар.
Йомгаклау.
К. Насыйрины? татар халык педагогикасында алтын фонд булып ?верелг?н в?газь-н?сыйх?тл?ре кешене ?д?п-?хлаклылыкка ?нди., т?рбияле булырга ?йр?т?, ??мгыять ?чен куркынычка ?верелг?н рухи-м?д?ни-?хлакый таркалуны кис?т?. Бу у?айдан Й?з уникенче т?рбия бел?н танышыйк.
Д?хи д?рт н?рс? бардыр ки, ад?м аны ифрат в? чикт?н тыш к?п кыйлса, ??лак буладыр:??в?л хатын бел?н маташса,ад?м ??лак буладыр. Ян? явызлык артыннан к?п й?ри торгач, ад?м ??лак буладыр. Д?хи к?п отыш уйнаса, ад?мне? ??лак?те андадыр. Д?хи д? к?п х?мер эчс?, ??лак булмый калмыйдыр.
Безне? ?би-бабайларыбызны? рухы никад?р бай булган! Нинди сабыр, тапкыр акыл иял?ре булган алар! ?н? шул сыйфатлар т?рбияд? у?ышны т?эмин итк?н д? инде. Шу?а к?р? алар ?стерг?н балалар да ?зл?ре кебек ?д?пле, м?гън?ле, т?рбияле булганнар.
Инде к?п еллар элек язылып, х?зерге к?нд? д? ???миятен югалтмаган бу ?с?рл?р м??гелек булып калыр дип ышанам,яхшылык эшл?рг?, игътибарлы ??м ихтирамлы булырга ?йр?т?. ??р ?с?р матурлык, ?хлак ?рн?ге. Безг? к?бр?к шушы ?с?рл?рне укырга кир?к. Аларны укып, к?пме т??риб?, акыл алырга м?мкин бит.
Б?лки оятсызларны? намусы уяныр, тупасларны? к??еле нечк?рер иде. Рухи яктан бай кешел?р никад?р к?бр?к булса, тормыш шулкад?р яхшырак, матуррак ,яш?ве шулкад?р к??еллер?к булыр иде. Рефератымны якташ язучыбыз Ф?нис абый Яруллинны? шигъри юллары бел?н т?мамлыйсым кил?:
? бит д?нья шундый матур ?зе,
Каш ?ыерып кына караса?…
??рберебез ?чен кояш чыга,
??рберебез ?чен ата та?.
??рберебез зур б?хетк? лаек,
??рберебез кеше л?баса
Яш?? шундый ?и?ел булыр иде
??ркем ?г?р башка бер??не? д?
Кеше ик?нлеген а?ласа.
Кулланылган ?д?бият.
Риф? Рахман «??р сыйныфта – сочинение» Казан. «Раннур» н?шрияты, 2003 ел,87-98 битл?р.
2. Ш.Ш. ??л?лиев «Татар халык педагогикасы» Казан. «М?гариф» н?ш-рияты, 1997 ел, 86-97 битл?р.
3. Х.Ми?негулов, Ш. Садретдинов «Урта гасыр ??м XIX й?з ?д?би-яты.» Казан. «М?гариф» н?шрияты, 1998 ел, 138-139 битл?р.
4. А.Г.Яхин. 9 нчы сыйныф ?чен д?реслек.Казан. «М?гариф» н?шрияты, 2007 ел, 54-55 битл?р.
?зерл?де: Я?а Ч?те урта
гомумбелем м?кт?бене?
9 нчы сыйныф укучысы
?амалиев Илвир
2009нчы ел.
Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Кыйссаи Йосыф latin yazuında])
«Кыйссаи Йосыф» (قصّۀ یوسف) (халыкта Йосыф китабы дип йөртелә) — XIII гасырның беренче яртысында Кол Гали тарафыннан кыйсса жанрында иҗат ителгән поэма. Татар әдәбиятының борынгы ядкяре. Идел буе Болгары дәүләтеннән калган бердәнбер әдәби әсәр.
Әсәр Коръәндәге Йосыф сүрәсенә нигезләнгән. Поэмада әхлакый, фәлсәфи һәм әдәби мәсьәләләр киң яктыртылуны таба.
Сюжет сызыгы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Әсәрдә бер ыру башында торган Йагъкуб аксакал, аның ике хатыны һәм унике угълы сурәтләнә. Аларның өлкәннәре инде буй җиткән, өйләнгән булса да, барысы бергә яшиләр, уртак хуҗалык алып баралар. Ун өлкән угълы көне-төне далада нәселнең көтүен көтә, ягъни тормыш мәшәкатьләрен үз җилкәләрендә тарта. Йагъкубның яраткан хатыны Рәхилә иртә үлеп киткәч яшьли ятим калган Йосыф белән Ибне-Иәмин әтиләре янында тора.
Бер көнне Йосыф хикмәтле төш күрә. Әтисе төшне бик зур дәрәҗәгә ирешү галәмәте дип юрый, тик абыйлары моны белә. Күңелләре Йосыфка карата явыз ният белән тулып, алар хәйлә белән Йосыфны ташландык коега салалар. Йосыф, коеда өч көн торганнан соң, юлда тукталган кәрванчылар су алганда, аларның чиләгенә ябышып чыга. Аны кәрван хуҗасы Малик Дәгыйр коллыкка ала. Әсәрдә Йосыфның коега ташланып та исән калуы, аның үзенчә аңлы сәүдәгәр кулына төшүе «илаһи көч» белән аңлатыла. Күп маҗаралар белән кәрван Мисырга килеп җиткәч, аны фәкать Мисырның вәзире генә сатып ала.
Шушында Мәгъриб иле хөкемдары булган Тәймусның бердәнбер сөекле кызы чибәр Зөләйха, әле үсмер кыз чагында ук, Йосыф сурәтен төшендә күреп, аңар гашыйк булганы билгеле була. Зөләйха төшендә күренгән сурәт иясенең Мисыр газизе, ягъни фиргавен-фараон иленең баш хөкемдары дип уйлый, әтисенә хәбәр итә. Шунда ук хат язып, Мисырга илчеләр җибәрелә, алар газизнең Зөләйхага өйләнергә ризалык белдергән язма хатын алып кире кайталар. Зөләйха күп дөяләргә асыл мал төяп, үзен тәрбияләгән даясен — сөт анасын, башка кол-хезмәтчеләрен алып юлга чыга. Ләкин Зөләйха мондагы хөкемдар аның төшенә кергән гүзәл кыяфәтле егет түгеллеген күргәч, Кыйтфирнең сараена керергә, шул рәвешчә язмышка буйсынырга мәҗбүр була. Күңелсез еллар уза. Бер көнне Мисырга Малик Дәгыйр кәрваны килә. Базар мәйданына Йосыфны сатуга куялар. Сарай чарлагыннан аны күрүгә, Зөләйха һушын җуеп җиргә ава — аның төшенә кергән, үзенә гашыйк иткән сурәт иясе шушы кол малай була.
Мисыр газизе Кыйтфир, мәгълүм булганча, Йосыфны зур бәһагә сатып алып кайтып, Зөләйхага аны «безнең улыбыз булсын» дип тапшыра. Моңа Зөләйха бик сөенә, кол малайны үз тәрбиясенә ала. Алты-җиде елдан Йосыф балигълыкка ирешә. Зөләйханең әүвәлге хисләре яңадан уяна, гыйшык уты тагын көчлерәк дөрләп яна. Ләкин Йосыф Зөләйхага бары ихтирам гына саклый, аның аздыруына бирелми. Төрле чаралар күреп тә теләгенә ирешә алмаган хатын, ачуланып, Йосыфны зинданга ташлата.
Йосыф төрмәдә унике ел үткәрә. Бу арада элекке фиргавен һәм аның вәзире Кыйтфир үлеп, тәхеткә яшь мәлик Рәййан утыра. Ул бер гаҗәп төш күрә, Йосыф аңа шушы төшне аңлата. Рәййан Йосыфны зинданнан чыгарта, аны баш вәзир итә. Зөләйха исә һаман Йосыфны онытмый. Бер көнне, алар очрашкач, карт, гарип Зөләйха Йосыфка үзенең кем булуын әйтә. Йосыф аның бу хәленә гаҗәпләнә, хәтта ышанып бетми. Зөләйха үз сүзләренең хаклыгын исбатлар өчен аның камчысын сорап ала, шул рәвешчә, Йосыф Зөләйха хисләренең ихласлыгын, сүзләренең тугърылыгын аңлый. Кодрәтле хөкемдарга тәңредән Зөләйхага өйләнү хакында әмер килә, һәм Зөләйха илаһи көч ярдәмендә яңадан элекке яшьлегенә, чибәрлегенә кире кайта. Билгеле булганча, ул Кыйтфирнең хатыны да булмаган икән: тәңре Кыйтфир янына Зөләйха урынына пәри кызын җибәреп торган, шуңа күрә Зөләйха гыйффәтле хәлдә сакланган икән. Зөләйхадән Ифраһим һәм Мөсалим дигән ике угыл туа.
Йосыфның «ашатучы», «азык бирүче» дигән шөһрәтен ишеткән туганнары да икмәк алырга киләләр. Йосыф, үзен белгертмичә, аларны төрле кыен шартларга куеп сыный; аннары, хәйлә корып, үзе белән бер анадан туган Ибне-Йәминне алардан аерып ала. Ул абыйларын гафу итеп, җәзалап үтерү алдыннан бәйләнгән күзләрен чиштерә. Алар Йосыфны танып алалар — унбересе дә аның алдында тез чүгәләр. Йосыфның исәнлеге хакындагы хәбәр Кәнгангә җитә. Улының күлмәген йөзенә сөртүгә, карт Йагъкубның сукырайган күзләре яңадан ачыла.
Йагъкуб бөтен ыруы белән Мисырга күчеп килә. «Кырык елдан» соң ул үз иленә кайтып китә һәм шунда вафат була. Зөләйхадән соң Йосыф, шәрекъ хөкемдарлары гадәтенә каршы буларак, икенче кат өйләнми, буйдак килеш балаларын тәрбия кыла. Картайган көннәрендә ул ил белән идарә итү эшләреннән читләштерелә. Нилның икенче ягына чыгып, Әмин исемле гел гаделлек, муллык белән тулы шәһәр корып, гаиләсе, иярченнәре белән шунда урнаша. 110 яшендә аңа да үлем килә. Мисырда тагын ачлык башлана; мәлик Рәййан, Йосыфның бәрәкәтен кайтару өчен, аның табутын таләп итә. Мөсалим табутны бирергә теләми, ике арада конфликт чыга. Йосыф саркофагы Нил төбенә салынгач, ике якка да муллык-иркенчелек урнаша…
Шулай ук карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Йосыф пәйгамбәр
- Кол Гали
Тышкы сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Э.Н. Наджип, «Исследования по истории тюркских языков XI-XIV веков», «Наука», Москва, 1989.