Маца девза доттаг1алла сочинение 10 класс на чеченском языке

сочинение по чеченскому языку маца девза доттаг1алла арсанов саь1ида-бейнс язйига йолу

Окончив 4-классное Владикавказское училище, С.-Б. Арсанов в 1907 году становится копировщиком чертежной строительной конторы в городе Баку. Затем работал в городах Владикавказе, Одессе. В 1910 году он поступает в политехнический институт в Петербурге, дает частные уроки. В том же году за участие в политической демонстрации в Петербурге был арестован и сослан в Вятскую губернию, откуда бежал и эмигрировал в Германию, где ряд лет работал монтером и слесарем на одном из машиностроительных заводов. Возвратился в Россию в период первой империалистической войны. В 1919 году на Дальнем Востоке участвовал в борьбе против Колчака.

В начале 20-х годов С.-Б. Арсанов много сил и времени уделяет просвещению своего народа. Одно время он — директор Асланбековской сельскохозяйственной школы.

С 1921 года С.-Б. Арсанов находился на различных должностях в партийных, советских и хозяйственных органах. Работал заведующим агитпропом Чеченского оргбюро РКП (б), заведующим культпропотделом обкома партии, ученым секретарем Оружейной палаты в Кремле.

С 1926 по 1930 год С.-Б. Арсанов — уполномоченный представитель Чечни при Президиуме ВЦИК в Москве.

Литературная деятельность С.-Б. Арсанова началась в 1924 году. Писал он на русском языке. В газетах «Советский Юг» и «Известия9raquo; печатались его рассказы и небольшие статьи.

В 1930 году журнал «Революция и горец» публикует главы из его романа «Два поколения», повествующие о формировании новых мировоззрений и взглядов горца. В 1931 году роман был издан на чеченском языке.

С 1933 пo 1935 год работает на Калыме. В 1935 году Арсанов приезжает в Чечню и возглавляет Чечено-Ингушский научно-исследовательский институт языка, истории и литературы. На этой должности он оставался до октября 1937 года.

В сороковых и пятидесятых годах С.-Б. Арсанов работал в системе народного образования Казахской ССР.

С 1957 по 1959 год С.-Б. Арсанов — председатель Оргкомитета, а затем председатель Союза писателей ЧИАССР. В марте 1959 года писатель ушел на пенсию.

В 1956 году в городе Алма-Ате в Казахском государственном издательстве вышел роман С.-Б. Арсанова «Когда познается дружба». Это был вообще первый роман в чечено-ингушской литературе. Он охватывает большой исторический период, который известен как период наиболее интенсивного революционизирования народных масс России. Такой замысел требовал от писателя длительной работы над произведением. Первые отрывки будущего романа — «Аул и люди», «За невестой», «Земли ему» — появились в печати еще в 1930 году.
Впоследствии, прежде чем войти в роман, они претерпят значительную редакцию.

Ведущими героями романа «Когда познается дружба» являются типичные представители различных слоев чеченского народа. Острые социальные конфликты, разгоревшиеся в горах на стыке двух веков, писателем умело, сопряжены с, процессами брожения и пробуждения масс, происходившими в центральной России в среде русского пролетариата. Роман, таким образом, повествует не только о местной национальной жизни тех лет, но создает широкие и жизненно правдивые картины борьбы, чаяний и стремлений народов России. Здесь сказалось хорошее знание автором романа жизни России этого периода. Не случайно, что одним из ярких образов романа являются образы русских революционеров Дмитрия и Ульяшевой — посланцев партии.

В 1965 году писатель издал своеобразную книжечку, состоящую из очерков и рассказов под названием «Серебристая улыбка». Произведения, вошедшие в нее, интересны уже тем, что Арсанов пошел по следам лиц, с которыми когда-то работал, посетил места, где некогда бывал он сам, и написал о разительных переменах, происшедших на Севере. Писатель показывает обновленный духовный мир сильных и мужественных людей, осваивающих этот край нашей Родины.

Делегат I съезда ССП РСФСР.

Избирался депутатом Верховного Совета ЧИАССР 2-го созыва.

Делегат III съезда ССП СССР.

Член КПСС с 1924 года.

Член С.СП с 1935 года.

Ши тIаьхье. Роман. Орcийн маттера гочйина X. М. Яхшаатовс. Соьлжа-ГIала, 1931.

Маца девза доттагIалла. Роман. Грозный, 1960.

Къеггина гайта вайн заманан турпалхо. «Ланинан некъ», 1965, 15 январь.

Дахаран бакъдерг. Дийцар. «Ленинан некъ», 1968, 29 май.

Берзалойн Iедал. Дийцар. «Ленинан некъ», 1968, 2 июнь.

Нана. Дийцар. «Ленинан некъ», 1968, 15 май.

«Аул и люди», «За невестой», «Земли ему». Отрывки из романа «Два поколения». — «Революция и горец», 1930, № 1, 2, 8.

Когда познается дружба. Роман. Грозный, Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1963.

Ононди. Рассказ. — «На Севере Дальнем», 1964, № 2.

Серебристая улыбка. Очерки и рассказы. Грозный, Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1965.

О верном друге. Роман. М., «Советская Россия», 1968.

Из книги А. У. Мальсагова и Х. В. Туркаева «Писатели советской Чечено-Ингушетии». 1969 г.

Мнение редакции не всегда совпадает с мнением авторов статей, опубликованных на сайте.

Здравствуйте, уважаемый посетитель нашего сайта!

Регистрация на нашем сайте позволит Вам быть его полноценным участником. Вы сможете добавлять новости на сайт, оставлять свои комментарии, просматривать скрытый текст и многое другое.

Источник

Технологическая
карта

Класс:
10

Предмет:
нохчийн литература

Урокан
ц1е: «Маца девза
доттаг1алла» романехь зударийн васташ:
Хедижат, Селима, Ульяшева.

Урокан
тайпа: довзийтаран урок

Урокан
кеп: шаьш беш болу болх, тобанашкахь болх.

Урокан
г1ирс: учебник, ручка, тетрадь, кехаташ.

Хьехархо:
Цалдаева Фариза Желиловна

УРОКАН
НЕКЪ

Урокан т1ег1анаш	Хьехархочун г1уллакхдар	Дешархойн г1уллакхдар
Урок д1айолор вовшахтохар	Урокан 1алашонаш: Предметни (1аморан): «Маца девза доттаг1алла» роман язъяран истори йовзийтар Метопредметни (кхиоран): Роман йийцаре яр Личностни (кхетош-кхиоран): Хьанал къинхьегамехь кхиор.	Ша шен къастор
1.Урок д1аяхьар Хьехархочун дош	Мотваци яр. Хаттарш далар	Дешархойн ойла т1еерзор.
2. Керла коьчал йовзийтар	«Маца девза доттаг1алла»романехь Х1Х б1ешо чекхдолучу –ХХ б1ешо долалучу муьрехь хилла нохчийн юкъараллин дахаран хьелаш гайтар. Арсби а, цуьнан накъостий а: Джо, Таташ, Джабраил. Къаьмнашна юкъахь доттаг1алла кхолладаларан а, иза ч1аг1адаларан а некъаш. Бено, цуьнан г1иллакх – оьздангалла кхиаран хьелаш. Роман т1ехь зударий: Хедишат, Селима, Ульяшева. «Маца девза доттаг1алла» романан исбаьхьаллин башхаллаш. Литературан теори. Романах кхетам балар. Дешархошна шаьш еша: «Генара д1адаьллачух а, гергарчух а».	Кхоллаелла ойланаш, синхаамаш бовзуьйту.
3. Дешархошка хаттарш	1. Муьлха исторически мур бу Арсановн «Маца девза доттаг1алла» романо чулоцург? 2. Къинхьегамхойн Арсбин, Джон, Таташан, Джабраилан вастийн х1ун маь1на хета хьуна роман т1ехь? 3. Х1ун бахьана хета хьуна Арсбин шен махка, шен халкъана юкъа д1аваха лааран. 4. Х1ун маь1на ду Арсбина д1аяхана хан дагаэхаран а, и хан шен берашна йовзийта и г1ертаран а? 5. Кургановн, Бенон, студентийн доттаг1аллех лаций дийца. 6. Арсбин шех йолу дегайовхонаш Бенос кхочушйийр ю аьлла, хетий хьуна? 7. Муха гайтина роман т1ехь зударий? Церан васташ кхолларан башхаллаш дийца. 8. Дийца «Маца девза доттаг1алла» романан исбаьхьаллин башхаллех лаций.	Т1едиллар кхочушдо.
4.Физминутка	Нохчийн дешнаш цхьана дешархочо куьйгашца, юьхь-сибатца кхето хьожу шен накъостий. Дешнаш: доттаг1алла, роман, оьрсий.	Жоьпаш ло.
6.Жам1 до.	Вайн таханалера урокан ц1е муха яр? Стенах лаьцна дийцира вай? Х1ун хаза хийтира шун тахана вайн урокехь?	Хаттаршна жоьпаш ло. Ойланаш, синхаамаш бовзуьйту хьехархочунна.
7.Дешархоша шаьш шайн белхан жам1 до.	5- со кхетта 4-дика ца кхетта 3-ца кхетта
8.Ц1ахь	6—21 еша, хаттаршна жоьпаш.
9.1одика яр	Хьехархочун дош.

Источник

Йовхарш а йина, цхьана минотехь соцангIа хилира иза.
– Кхин масех де даьлча, шух хIоранна а кхочушдан цхьацца гIуллакх тIедуьллур ду. ТIедиллар, дуьйцийла йоцуш, кхочушдина хила деза, амма ларлуш хилар оьшу. ХIинца хIор революционер а декхарийлахь ву ларлуш а, тидаме а хила. Цуьнан, масала, бакъо яц накъостан адрес дайа, – элира цо цIарула-цIийвеллачу Бенон агIор вела а къежна, – уратталла Iадхьоькхучу пондаран гIутакх чохь дита а мегар дац иза. Ткъа иза-м ас иштта дIабохура, мелла а шуна гайтархьама.
Ша дIавоьдуш, Кургановс накъосташка дийхира:
– Аш хIун дей, кIентий! Кхана кхуза сан йиша йогIур ю шуна. Нагахь со ца хуьлий, иза, со схьаваллац, сацаелаш. Со кхузахь белхалошца саца дезаш ву: меньшевикаш бу чIогIа тIегIерташ. Уьш а бу шайгахьа агитаци еш!..
Iай экзаменаш хила ши бутт хан йиснера. Шена хене валлал хIума шина урокаца йоккхура Бенос: цхьа урок яларна баттахь ворхI сом, важа яларна – пхи сом ахча лора цунна. Шинахьара а догIу ахча схьаэцнера цо – и дерриге ахча шайн «юкъараллина» юкъа охьадилла дIадаьхьира цо.
Цхьана ураман маьIIехь ларамаза сецира иза: цунна юххехула чекхъелира цхьа жима зуда, чIогIа Тонех тера а йолуш. Бено ша волччохь, Iадийча санна, сецира, иза гучуьра дIаяллалц цунна тIаьхьара бIаьргаш дIа ца бехира цо, меттах ца валалуш виснера иза. Ша шех эхь хетара цунна: дагалецамаша синтем байинера цуьнан. Блудов Васькин и ирча гIуллакх хиллачул тIаьхьа иза дIавахаран хьокъехь хIун ойла йина хила тарло Тоняс? Иза шех къехкаш ву, цундела хIумма а ца олуш давахна аьлла? ХIун бахьана долуш халахетийтина цо оцу хьомечу йоIана? Шен хьокъехь гIайгIабеш а, тидаме а иза хиларний?
Кханнахьехь иза йолчу ваха а, ма дарра дерриге цуьнга дийца а, дерригенна а баркалла ала а, иза къинтIера йоккхуш бехказавала а, амма Курганов волчуьра дIа ца ваха а сацийра цо.
– ХIан, цхьа а ма вац, – элира цо, меллаша «коммунан» цIеношна чуваьлча, тишчу диван тIехь хиина Iийриг а ца гуш.
Юхахьаьжинчу Бенона диван тIехь йоI гира, дагахь доцуш иза гарна цецваьлла хIара цхьана минотехь лаьттира вист ца хуьлуш.
– Алахьа… хьо… накъост Кургановн йиша-м яц? – хаьттира цо.
КIеззиг йоьхно иза елаелира.
– Бехк ма билла суна, со цхьа кIеззиг ханна цхьанхьа ваха дезаш ву, кестта юхавогIур ву со, – олуш, Бено неIарехьа волавелира. ХIинца а дIадалаза дара цуьнан мелла а вохар.
– Со а еача хIун дара техьа хьоьца, тарлур дуй?
– Ткъа… неIарна хIун дийр ду?
– Соьгахь догIа ду. Хьоьца жимма йола а елла, юха чуйогIур ю со.
Юх-юххе хIоьттина догIуш дара и шиъ, ша вевзаш, иза шега леррина хьоьжуш санна, хетаделира Бенона. Цхьацца дагадеана, ойлане велира иза: цуьнан аз шена хьалха хезча санна, хетара цунна, ткъа бIаьргаш, аренан зезагаш санна, лиэпаш дара, цара а цхьадолу хIуманаш дагаоьхуьйтура цунна.
– Хатта бакъо ло суна… бехк ма билла… – соцангIа а хилла, тIаккха юха а дIадолийра цо. – Хьо Кургановн йиша ю-кх?
– Ю, шича ю, аса-х аьлла хьоьга.
– ХIан-хIа, хила тарлац… Юха а ша волчуьра меттах а ваьлла, дагахь цхьаъ долуш корта ласта а бина, охьаоллийра цо.
– ХIун хила тарлац?
– Юха а изза аз, – олхазаран санна, хаза дека а, даггара схьадолу хьоме хета аз. ХIан-хIа, Бенона девзаш дара и аз!
– Иза дикка хан хьалха дара, – элира Бенос эххар а, – хIетахь дуьйна дикка хан яьлла… – Яьлла, яьлла те, – элира йоIа сихха.
– Со Москве воьдуш волуш… – Дара те хIетахь, – аьлла чехкка чIагIдира цо иза.
– Соьций еара цхьа йоI… – Бено юха а сецира. Ткъа йоI а сецира, къайлах ела а йоьлуш, цо хаьттира:
– Иштта хIунда хьоьжу хьо соьга?
– Сайна цкъа а дицлур доцу йоIаца хилла цхьаьнакхетар дагадеанера суна.
Цуьнан бIаьргаш шуьйрра белабелира.
– Цкъа а дицлур дац хьуна и цхьаьнакхетар? – хаьттира йоIа, юха а ела а къежаш, тIаккха тIетуьйхира цо: – Делахь хIета, дагадогIу-кх хьуна.
– ДагадогIу суна! – Бенос катоьхна цуьнан куьг схьалецира, – изза аз, оццул дагна безаме хеташ, там беш долу. ДагадогIу!
– Эйе! Ма куьг лацар а ду! Лаза до ахьа куьг! – аьлла, мохь белира йоIе.
– Бехк ма билла суна… Делора, даггара воккха ма ве со… Ма дагахь дацара суна хьо кхузахь ган!
– Хийла хIума нисло адаман дахарехь, – олуш, доккха са даьккхира йоIа.
– Хьо дуьххьара еана кхуза?
– ХIанхIа, со хилла кхузахь. ДIаяхнера со, ткъа хIинца юхаеана-кх.
– Цхьанхьа хьехархойн курсашкахь хир ю хьо.
– Яц, лоьрийн… дешар дешна аса… – Баккъаллий?
– Ткъа хIунда бах ахьа?
– Иштта дIа бах-кх, – элира Бенос, Тоня дагаеанчу.
ЙоI, цIеххьана самукъадаьлла елаелира.
– Вайн хIетахь дахкар дагадогIий хьуна? ХIетахь гуттар хьоьга хеттарш дийриг со яра, ткъа хьо вуса а велла, со йолчуьра муха водур вара ца хууш Iаш вара. Тахана-м, хеттарш деш, садаIа а ца юьту ахьа со.
ХIинца со а гIур ю оьгIаз, дIаяда а тарло со. Я хьуна, ахьа хIетахь сайна санна, сельтерски сифон олу хи оьцур ду аса хьуна.
Бено велавелира.
– Ткъа хьуна а догIу-кх дерриге дага?
– Дера догIу. Со хIума дика дагадогIуш ю. Ма дарра аьлча, со йоккхаеш ю вайша юха а гина. Кица ма ду, девнаца цхьаьнакхеттарш шеко йоццуш доттагий хуьлу бохуш. Ткъа вайшиннах вагон тIехь дов даллаза дисира.
Бенос, схьа а лаьцна, цуьнан куьг Iаьвдира, амма хIинца хьожуш, меллаша.
– Хьо Кургановн йиша ю. Делахь хIета – вайша хIинца а доттагIий ду.
– ДоттагIий! Ткъа суна-м хIинца а сайн доттагIан цIе а ма ца хаьа.
– Бено ю сан цIе. Ткъа хьан?
– Ианяй? – Бено велавелира, ткъа тIаккха ойлане велира иза, дагахь, ши цIе а йохуш: «Таня – Тоня, Тоня – Таня – Таня… схьахетарехь сан дахарехь кхин а хила тарло цхьа доккха гIуллакх шен цIе «Т» элпана тIера дIайолалуш: техник, тюрма (набахте), тревога… турпалалла эшар… бохуш дикка хIумнаш даьхкира цуьнан дага.
– Таня, хьо гергара хета суна, цхьа совнаха хIуманаш а доцуш вайша… иштта… эвхьаза хуьлийла лаьа суна. Дика дуй?
– Дика ду, – жоп а луш елаелира иза.
Мел хаза бIаьргаш ду Танин. Цуьнан юьхь-сибатехь го безаме, хьоме серло, лиэпа нур кхин а дуккха а гора царна чохь, Бенона шен цIе яккха ца хууш дерг оцо Бенон дог сихха деттадолуьйтура. Цкъа хIинца Таница цхьаьна санна векхавелла, дог-ойла айаелла, самукъадаьлла хилла вацара иза. «Таня! Кургановн шича-йиша, дуьххьара со генна некъаваьллачу хенахь сан некъахо хилла йолу, хIинца кхузахь суна юххехь!» ЦIеххьана иккхина безам бара иза я бацара? Бенон довхачу дагний, цуьнан беран санначу синий иза хIинца а ца хаьара.
«Суна хIун хилла?» – боху хаттар дора цо ша шега, цец а ваьлла.
Цхьаннен а хьокъехь ойла ца ялора цуьнга, амма, шена гонах берш массо а хIинца ша санна ирс долуш хуьйлийла лаьара цунна. Шен киснахь дIа куьг Iоьттича, карийна пхи сом урокана цунна делла долу, дуьххьал шена тIенисъеллачу сагIадоьхучу зудчунна дIаделира цо, – муха мегар дара и санна долу пайда боцу хIуманаш хIинца тергал дар?! ХIуъа а дан а, муьлхха а кхераме гIуллакх дан а кийча вара иза, башха ша дечун ойла а ца еш. ХIуъ а дан кийча вара иза, хIара ховха хьал шегара дIа ца даьлчхьана, дерриге а гонах дерг башха, ирсе, самукъане хетара цунна.
Иза иштта шен дуьхьа долуш санна!
Кхоьлино йолчу сийначу стигалхула гучуевлира мархаш – бамба санна кIайн гуш йолу. Маьлхан тIаьххьара зIаьнарш гучу а евлла, къайлаевлира. Беной, Таняй, дист ца хуьлуш, цIехьа дирзира. Хабар дийца лууш дацара и шиъ: церан даг чохь иккхина йолу башха йоккха ойла еза яра, мел дикачу хазчу дешнел а!
Ерриге а «Коммуна» гулъелла яра. Цул совнаха, гIаларчу алсамо яккхийчу предприятешкара веана масех стаг белхало а вара.
– Накъостий, – цаьрга къамел дан велира Курганов. – Вайн дийца дезаш мехала гIуллакхаш ду. Нагахь аьчгах мекха кхетча, нагахь иза сихонца дIа ца яьккхича, цо эчиг доу, цо иза мел стомма хиларх цунна дерт до. Вайн белхалойн партехь а цхьаболчарах мекха кхетта, шайх и мекха кхетта долу адамаш вайн могIаршна юкъа эйта цхьацца тобанаш я вайн, олуш ма хиллара, фракцеш вовшахтоха гIерта. Белхан стаг цкъа цхьана, ткъа тIаккха кхечу агIор ийзаво цара, новкъара иза гуттар а тило гIерта уьш.
Суна а хаабелла цара беш болу зуламе болх. Цара сий доу вайн партин, цу тIе кхидолу уггаре а сийдоцу питанаш а леладо цара: «Большевикашна цхьаьнце а цхаьнакхета ца лаьа? Большевикаш пролетариате герзаш даларехьа, диктатурехьа бу? Делахь хIета, уьш герзашца гIаттам барехьа бу-кх? Ткъа хIун деш Iа уьш? ХIунда ца гIуьтту уьш?»
И церан зуламе бекар цхьаболчу белхалошна юкъадаржа а доладелла.
ТIаьххьарчу гуламашкахь белхалоша соьга маьхьарий деттара: вай хIунда ца гIуьтту? Цкъа а чаккхе йоцуш «кечлуш» хIунда ду вай? И маьхьарий детташ берш дика кхеташ боцу, ойла кхехкаш йолу белхалой хила а тарло, ткъа оцу зуламхоша дуьйцучу туьйранех тешна болу питанчаш хила а тарло.
Делахь ваьшка хаттар де вай: тарлой вайн хIинца герзашца гIаттам баран некъа тIе довла? ПхоьалгIачуй, йолхалгIачуй шерашкахь хилларг юха доло?
Курганов чохь болчаьрга дIа-схьахьаьжира.
– ХIан-хIа, ца тарло, – аьлла, чIоггIа жоп делира цо. – Цкъа а ца кхиинчу тайпана белхалойн класс хIокху шерашкахь кхиъаншехь, ца тарло.
Ткъа хIунда ца тарло?
Тужуркин киснара масех брошюра схьаяьккхира Кургановс.
– Накъост Ленина оцу хьокъехь аьллачул дика, кхетош, нийса цхьаммо а эр дац. Кхузахь соьгахь цо тIаьхьарчу хенахь язйина «Революцин урокаш» боху статья а, цул хьалха язйина йолу масех материал а ю. Оцу гIуллакхан хьокъехь дуьххьал дIа дуьйцуш йолу меттигаш йоьшур ю ас шуна.
Оцу брошюркашна тIехь шаьш дуьйцуш долчу гIуллакхах лаьцна йолу алсамо мехала меттигаш чIогIа лерина, дош ша-ша къастош олуш, дIайийшира цо.
– Кхетий шу, накъостий! Питанчаша маг-магийначарна тIе а ца детталуш, ткъа шайн ницкъаш гулбан беза, вовшахкхетар, зIе хилар чIагIдан деза. Революционерийн – майрачу, муьтIахь болчу, сацам боллуш болчу, шайн са а кхоор доцуш болчу нехан – керла отрядаш кечъян еза. Зераш хьалхахьа дуккха а ду. Вайх муьлхха а хIаллакьхила тарло къийсамехь – бакъдолчунна дуьххьала дIа бIаьра хьажа веза.
Кургановс, чуьраваьлла, амма кхетош, хьекъале, сацам боллуш, къамел дора, хIоранна шен-шена тIе бIаьргаш а хIиттош.
– Накъостий, вайн балхо лоьху лерина ларлуш хилар, тидаме а, къайле ларъян хууш а хилар. Диц ма делаш, вайх цхьаммо ледарло ялийтича, иттаннаш кхиберш хIаллакьхила тарлуш хилар. Ца оьшучохь цхьана а тайпана турпалалла гайтар, дезадеттар хила мегар дац! Дуьйцийла йоцуш кхочушбан беза лакхара охьа болу гайтам. ХIума карахь долуш хила веза, амма оьшучохь хьекъале хIума.
Йовхарш а йина, са а даьIна, кхин тIетуьйхира цо:
– Со декхарийлахь ву шуьга дIахаийта: вай тергалдеш ду шуна. Делахь хIета, ларлуш а, доьналла долуш а хила деза.
– Белхалошна тIе жоьпаллин гIуллакх дуьллу: шайн накъостий харцахьарчу новкъа ма бахийталаш, ларбелаш уьш, къамелаш делаш цаьрца.
ХIара кехаташший, брошюрашший дIа а эций, чIогIа ларлуш дIаяржае нахана юккъехь. Шу, мелла а долуш долчух кхеташ а, алсам хууш а, дешна а, шаьш лелориг девзаш а дерш, декхарийлахь ду кхиберш шайна тIаьхьахIитто. Сийлахь-доккха гIуллакх дийр ду аш иза дарца! Мекха йоларца къийсалаш, дIаяккхалаш иза!
Белхалошка хьоьжура Бено: буьрса, чIогIа ойла йолуш болчу цара сапарггIат, шайна хьоме, дезаран гIуллакх санна, тIеийцира шайна тIедиллинарг. Аптекера экаме хIуманаш санна, чIогIа лерина, Iалашдеш и кехаташ схьа а эцна, пачканаш еш, дIа а хьерчадеш, вуно лорий къайладохура цара.
– Ткъа ахь, Бено, хIара конверт кхана дIалур ю, ас хьайна стомара вокзалехь гайтинчу накъосте, хьуна иза каро волу меттиг Карантинни гавань ю. Цхьана куьйгара конверт дIалур ю ахь, ткъа вукхуьнца волавелла воьддушехь цуьнгарниг схьаоьцур ю ахь.
Курганов дукха лерина Бенога дIахьаьжира, жимачу стаге ша тIедиллинарг кхочушдалур дуй техьа бохург талла воллуш санна. Бенос цунна тIера бIаьрг дIа ца баьккхира – сох теша мегар ду хьуна бохуш санна. Пакет схьа а эцна, агIорхьа дIа а ваьлла, Танегахьа хьаьжира иза.
Цецваьлла висира иза: мел тера яра иза хIинца Ульяшевах, дикачу, хьомечу Ульяшевах, цуьнан керахь еллачу «Мариямах». Танин юьхь кхоьлина, ойлане яра. Хьалха белхалошка а хьаьжна, тIаккха къайлаха чолхе болх бар шена тIедиллинчу Кургановга, оцу минотехь боккхачу тидамца ладоьгIуш воллучу Бендле, дIахьаьжира иза – цуьнан бIаьргашна чохь цIеран суйнаш лепара: мел дика ду-кх гонахара адамаш! Уьш – оьзда, шаьш ца кхоош болу революцин турпалхой!
ТIаккха цхьа цIеххьана шовкъе хилла, билггал цхьана хIумане сатуьйсуш санна, цхьаъ дагахь вешега дIахьаьжира иза. Бено кхийтира: йоI ю, тIе йиша а ю аьлла, «къа а хетта», Петра, цхьа хIума тIе а ца дуьллуш, ша йитарна кхоьрура иза. Иза гIалат а велира: цунна тIедиллар деш Курганов вист хуьллушехь, оцу сохьта тохаелла, ерриге екхаелла, ирсе дIахIоьттира иза.
Iуьйранна самаваьлла Бено оцу сохьта хьалаиккхира шен «меттара»:
изий, Таний тахана-х шайна тIедиллинарг кхочушдан декхарийлахь ду.
Иза кхузахь коммунехь волу мел кIезиг хан яьлла, – ткъа хIетте а мел хийцаделла, чулацамах дуьзна цуьнан дахар! Ма-дарра аьлча кхузахь хилла-кх иза а воккха.
«ТIаьхьа ма висахьара! – аьлла, сихвелира иза. – Таняс ма аьллий, ша соьца йогIур ю! Ма дика ду иза! Вовшийн куьйгаш лаьцна, агIонах агIо тоьхна, оьшуш меттиг хилахь вовшашна гIо а деш, вовшийн кIелхьара а доккхуш, дIадахар! Ткъа иза-х ирс ду!»
ЦIеххьана сихха а, чIогIа а деттадала делира цуьнан дог: хIара волчу чуелира Таня. Ирс ша ду-кх цуьнан ойланашна тIегIерташ.
Кхин цхьа сахьт даьлча гаванехь, хIорда йистехь, дара и шиъ. Бенос меллаша гола Iоьттира Танина.
– ВогIуш ву, – лерехь а олуш.
Сийна коч юьйхина, карахь пхьеран гIирсаш болуш, балха воьдуш санна, дуьхьал вогIуш вара цхьа стаг. Танин дог тохаделира, амма цо иза гучу ца даьккхира, – мелхо а ела къежира иза.
Белхалочуьнга дIанисвелча, болар ца талхош, Бенос цуьнга дIаелира шегара конверт, оццу секундехь цуьнгарниг схьа а ийцира цо. И дерриге а хилира бIаьрган негIар тухучу сохьта: вовшийн бевзаш а боцуш санна, дIа-схьабахара хIорш.
Йис йиллина, кIайн лаьттачу Александрийски паркан агIонашкарчу некъех цхьанна тIехь Таняс а дира иза: хан тоьхна волчу пхьерера кехат схьа а оьцуш, шегарниг цуьнга дIаделира цо. Оцо цIоцкъамаш саттийра, ткъа хIара кхийтира – аьрру агIор яхара хIара, ткъа иза аьтто агIор дIавахара.
Шаьшшинна тIедиллинарг кхочуш а дина, къона дитташ долчухьа паркерчу гIанта тIе охьа а хиина, сецира Таний, Беной. Церан бIаьргаш вовшахкхийтира – цхьабосса, кIорггехь дохку сийна бIаьргаш, аьхка екхначу дийнахь хIорд санна, хеталуш долу. Цунна шена а дагахь доцуш вуно ийзалуш Танин куьг схьалецира Бенос. Мел дукха цуьнга хIинца дийца лаьара-кх кхунна, амма, стенна делахь а, мотт ца луьйра кхуьнан, цхьа бIаьргаш бара лепаш, Iаж санна бос болуш, йогуш ши бесне а яра.
– Хьо, схьахетарехь, поэтан санна, айаелла ойла йолуш ву.
– Хаьий хьуна, Таня, дахар бохург… аьлча а… собар дехьа, нагахь хьайна… хьайна уггаре а еза хеташ а, хьан шеца уггаре а деза, кхераме гIуллакх цхьаьнадогIуш а… масала, вайн болх, юкъарчу сийлахь доккхачу ирсан дуьхьа беш йолу йоI шена карийча, шех иза кхетча… Таняс цIоцкъамаш дусийра.
– ХIа! Хьо хIинцале оьгIазъяха йоллу… – Яллане а ца йоллу. Со дика ладугIуш ю.
Бено цхьанхьа-м генна дIа а, ирах а хьаьжира.
– Бакъдац ткъа, иза баккъалла а башха дика хир дацара, цхьаьна хилча… даима а цхьаьна, оцу йоIаца… дахарехь цхьаьна? Оцу хьайн езаш йолчу йоIаца, оцу… – Хьаьнца? Мила юьйцу ахь? – аьлла, хаттар деш цуьнан кIеда-мерза аз хезира цунна. Иза шен даг чу хьаьжча санна, хетаделира Бенона.
Цуьнан сирлачу, ойлане долчу бIаьргашна чохь цунна гира дуьнен чохь мел долуш долу дерриге диканиг, хьомениг, дезаниг, дерриге адамана дала тарлуш долу, хьолах адаман ойла, цуьнан дахар дузуш долу, адамо цхьана дашца шех «ирс» аьлла цIе тиллина дерг.
– Хьо езар, – юха элира цо. – Хьо… Хьо еза-кх суна, Таня… «Ма тамехь йоккху цо сан цIе», – бохург дагахь а долуш, корта а оллийна, цIийелла кхохкийра иза.
Кхунах тешаш Таняс кхуьнан доккхачу куьйга кера диллинчу куьйгах Iаламат там хиллера цунна, иза хьоме, гуттар кIайн хетара цунна. Иза карахь ловзо, иза даима кара а лаьцна, кетаран пхьуьйшахула гоьле кхаччалц цунна тIе куьг хьакха лаьара цунна. «Ткъа муха мегар ду иза, – олий кхералора иза. – Иза-х товш дац? Муха мегар ду ас оцу хьокъехь ойла яр а?»
Хьаьжа юккъе шад хIоттийна, корта а оллийна, шен деган кхехкар лачкъо гIертара иза, амма оцу хьомсарчу, нисделлачу куьйго, магнито эчиг санна, шена тIеийзаво.
Бенон ницкъ ца кхочура ша-шен сацо, охьа а таьIна довха-даьIначу синан Iаь туьйхира цо Танин куьйгана.
– Ахь хIун до? – аьлла, меттахъхьайра Таня, – хIунда?
«Алий ас? – ойла йора цо. – Дера ала, аьр ас».
– Суна, Таня… а хьан куьг ловзо лиънера, амма ца хIоьтти со: и санна долу ховха куьг ловзадар – иза бех… Сайн кийрарчу цIеран Iаь мукъане а тоха ас цунна аьлла, ойла хиллера сан… Жоп луш цхьаъ ала дагахь яра Таня, амма цхьа а дош ца алалуш йисира иза. Халла шен куьг дег тIе лецира цо – иза чIогIа детталуш дара – бIаьргаш хьаббина, корта ластийра цо: «Иза хIунда до? Со хьо саннарг ю. Вайшиъ-х цхьанийсса накъостий ду».
Чуьраваьлла, ойла айаелла цхьаъ-м дуьйцуш вара Бено, амма шен ойланашна чуяханчу Танина ца хезара цо дуьйцург. ТIаьххьара а, цIеххьашха самаяьлча санна, цо дуьйцучух кхета гIерташ ладегIа елира иза: «Иштта хилча дика ма дац, иза-х соьга луьйш вара» – бохура цо ойланца ша-шега.
– ЭхIе, Таня, – элира Бенос вела а воьлуш, – мел дикачу, башхачу некъа тIехь вовшахкхетта-кх вайшиъ! Вайшиммо а еш ерг цхьа ойла ю, цхьаннан хьокъехь, вай ший а тешаш дерг а цхьаъ ду – ойланаш, къинхьегам цхьаъ бу! Вайшинне а лаьа вешан дахар цхьабосса хуьлийла. Таня, со тешаш ву-кх вайшиъ ирс долуш хирг хиларх! Амма иза вайна атта догIур доцийла хаьа суна, иза бакъду. Амма хIетте а, вайшиъ, вай цуьнга кхочур ду, тIамца доккхур ду-кх вай иза, ирс!
– Бакълоь, бакълоь, – олуш, корта ластийра Таняс. – Иза дерриге нийса ду… Со а, хьуна санна, иштта хеташ ю! Со иштта чIогIа йоккхае… Паркерчу гIа доьжна дерзинадевллачу дитташна юккъехула дIа шера гуш йолу стигал а, гуш долу хIордан га а гайтира Бенос цунна бIаьргашца.
– Хьажахьа, – элира цо, – дIо стигале. Бух боцу сийна стигал… Ткъа хIорд… дуккха а хIордаш. Ткъа царна дехьа исбаьхьа башха Iалам долуш латтанаш ду: вайн ду, дерриге дуьненахь а ду… бIаьргашна ца го уьш дукха генахь хиларна… хIара дерриге дуьне мара а лацалур дац я ган таро а хир яц, тIехдоккха хиларна. Амма суна хIара дерриге а го.
ХIорш – хьан бIаьргаш бу… царна чохь – дерриге, дерриге дуьне ду… Хьо ду-кх – дерриге… Меллаша вовшийн куьйгаш лаьцна догIура и шиъ, къона, ирсе, вовшийн дезаш, майрра долу шиъ. Дахаро керлачу некъа тIе кхойкхура цаьрга – къоначу ницкъех дуьзна долуш, хиндолчуьнгахьа кхача Iалашо йолуш долу и шиъ оцу некъа тIе догIура ширачу паркан тIе ло диллина лаьттачу новкъахула… Парк чекхъелира. Ураман гIовгIано саметта далийра и шиъ.
ЦIеххьана цхьа хIума дагадеанчу Таняс, «Ах!» а аьлла, Бенон куьг схьалецира.
– Бено, бехк ма билла, со бехке ю хьуна хьалха, – элира цо. Оцу сохьта Бенон юьхьа тIе IиндагI хIоьттира: сагатделла, цецвелира иза.
– Шек ма вала, хIумма а кхераме хIума дац, – олуш, елакъежира иза. – Дуьххьал дIа хьоьга деана кехат ду-кх, ткъа суна хьоьга иза ала дицделлера. Иштта стоьла тIехь Iуьллуш ду-кх.
– Стоьла тIеххьий?
Цецваьллачу Бенос цIоцкъамаш айира.
– Ду те, хьан чохь.
– Сан чоххьий? – Бено кхин а цецвелира. – Иза… ТонягIаьргаххьий?
Ду бохург чIагIдеш, Таняс корта ластийра.
– Дукха хан ю иза деана. Бехк ма Билла, иштта тIаьхьа аларна. Схьахетарехь, шун цIера ду иза. Вало со йолчу гIур ду вайшиъ – хIинца доьшур ахь иза.
Тонин хIусамехьа дIадирзира и шиъ.
– Суна Тоня йовзарх цецваьллий хьо?
– Дера ваьлла! ХIара дерриге а иштта дагахь доцуш! Иза мичара евза хьуна?
– Тоня тхан группин куьйгалхо ю. Лакхарчу курсехь, кху шарахь чекхйолуш доьшуш ю иза. Ткъа цул совнаха, со и йолчохь Iаш а ю.
Дагахь цхьа хаттар долуш санна, Танига дIахьаьжира Бено.
– Я те, – аьлла, цунна дагахь дерг чIагIдира цо. – Хьо иза йолчуьра вайчхьана дуьйна цигахь Iаш ю со. ХIа, вало, вало. Суна цуьнгара дуккха а хезна хьан хьокъехь дуьйцуш. Ас айса а дийцира цунна сайна хьо гар.
Нагахь иштта ца нисделлехьара, цо хьо лохур а вацара моьтту хьуна?
ХIусамехь вехаш волу стаг тIап ца олуш вов, ткъа иза са а ца гатдеш Iан еза?!
Цо цуьнан пхьаьрсах чекх куьг даькхина, кхин а чехка дIадоладелира и шиъ.
ХIинца дукха хан йоццуш Бено Iийна волчу, ткъа хIинца Таня чохь Iаш йолчу цIа чохь, тохара санна дара: стол а, маьнга а, гIаь нташ а иштта лаьтташ дара. Ур-атталла гата а, тохара санна, шен меттехь кхозуш дара, чертеж тIехь еш долу у корехь лаьтташ гора.
Бенос собар доцуш сиха даьстира кехат. «Здрасти дорогой наш брат»
(«Маршалла ду хьоьга тхан хьоме ваша»), – аьлла, дийшира цо хьалхара могIанаш.
«Баккъалла а йижарша яздина техьа хIара? Цара яздина: куьйгаш Iайшатий, ПетIаматий таIийна. Хьажахьа – яздан Iемина-кх царна! – цуьнан бIаьргаш шуьйра дIаделладелира. – Хьан Iамийна техьа царна?»

Известно, что в Осетии на похороны обычно собирается большое количество людей. В них принимают участие все родственники, соседи, сослуживцы и знакомые умершего, друзья и близкие его семьи, даже посторонние. Древние говорили: «По тому, как провожают человека в последний путь, можно судить о духовной культуре народа». В Осетии издавна существует обычай, когда с человеком, у которого в другом городе или селе умирает родственник, на похороны едут, кроме близких, и те, кто не знал ни покойного, ни его семью (об этом шла речь выше в другой связи). Желающие принять участие в похоронах (а их подчас бывает 50 и более человек) организованно прибывают в дом усопшего. В связи с этим возникает вопрос, насколько нравственно, когда в силу этого обычая в любое время года, в любую погоду можно видеть автобусы, легковые автомашины, везущих десятки людей на похороны? Названые братья – кухылхацаг* и амдзуарджын** выводят невесту, – как поется в свадебной песне: «На одном плече (у невесты) — солнце сияет, на другом — луна играет». В последний раз переступает она порог отчего дома, как член семьи. Фарн и счастье несет в дом, который отныне станет для нее родным…

Источник

Обновлено: 09.01.2023

Вы можете добавить книгу в избранное после того, как авторизуетесь на портале. Если у вас еще нет учетной записи, то зарегистрируйтесь.

Ссылка скопирована в буфер обмена

Вы запросили доступ к охраняемому произведению.

Это издание охраняется авторским правом. Доступ к нему может быть предоставлен в помещении библиотек — участников НЭБ, имеющих электронный читальный зал НЭБ (ЭЧЗ).

Если вы являетесь правообладателем этого документа, сообщите нам об этом. Заполните форму.

Для учеников 1-11 классов и дошкольников
Бесплатные сертификаты учителям и участникам

Технологическая карта

Предмет: нохчийн литература

Урокан тайпа: довзийтаран урок

Урокан кеп: шаьш беш болу болх, тобанашкахь болх.

Урокан г1ирс: учебник, ручка, тетрадь, кехаташ.

Хьехархо: Цалдаева Фариза Желиловна

УРОКАН НЕКЪ

Урокан 1алашонаш:

Метопредметни (кхиоран): Роман йийцаре яр

Личностни (кхетош-кхиоран): Хьанал къинхьегамехь кхиор.

1.Урок д1аяхьар

Хьехархочун дош

Дешархойн ойла т1еерзор.

2. Керла коьчал йовзийтар

Бено, цуьнан г1иллакх – оьздангалла кхиаран хьелаш. Роман т1ехь зударий: Хедишат, Селима, Ульяшева.

Кхоллаелла ойланаш, синхаамаш бовзуьйту.

3. Дешархошка хаттарш

2. Къинхьегамхойн Арсбин, Джон, Таташан, Джабраилан вастийн х1ун маь1на хета хьуна роман т1ехь?

3. Х1ун бахьана хета хьуна Арсбин шен махка, шен халкъана юкъа д1аваха лааран.

4. Х1ун маь1на ду Арсбина д1аяхана хан дагаэхаран а, и хан шен берашна йовзийта и г1ертаран а?

5. Кургановн, Бенон, студентийн доттаг1аллех лаций дийца.

6. Арсбин шех йолу дегайовхонаш Бенос кхочушйийр ю аьлла, хетий хьуна?

7. Муха гайтина роман т1ехь зударий? Церан васташ кхолларан башхаллаш дийца.

4.Физминутка

Нохчийн дешнаш цхьана дешархочо куьйгашца, юьхь-сибатца кхето хьожу шен накъостий.

Дешнаш: доттаг1алла, роман, оьрсий.

Вайн таханалера урокан ц1е муха яр?

Стенах лаьцна дийцира вай?

Х1ун хаза хийтира шун тахана вайн урокехь?

Хаттаршна жоьпаш ло. Ойланаш, синхаамаш бовзуьйту хьехархочунна.

7.Дешархоша шаьш шайн белхан жам1 до.

5- со кхетта

4- дика ца кхетта

3- ца кхетта

6—21 еша, хаттаршна жоьпаш.

подготовка к ЕГЭ/ОГЭ и ВПР
по всем предметам 1-11 классов

Курс повышения квалификации

Охрана труда

Курс профессиональной переподготовки

Охрана труда

Курс профессиональной переподготовки

Библиотечно-библиографические и информационные знания в педагогическом процессе

Сейчас обучается 354 человека из 64 регионов

ЗП до 91 000 руб.
Гибкий график
Удаленная работа

Дистанционные курсы для педагогов

Свидетельство и скидка на обучение каждому участнику

Найдите материал к любому уроку, указав свой предмет (категорию), класс, учебник и тему:

5 590 412 материалов в базе

Самые массовые международные дистанционные

Школьные Инфоконкурсы 2022

Свидетельство и скидка на обучение каждому участнику

Другие материалы

Вам будут интересны эти курсы:

Оставьте свой комментарий

05.02.2019 6768
DOCX 17.2 кбайт
20 скачиваний
Оцените материал:

Настоящий материал опубликован пользователем Цалдаева Фариза Желиловна. Инфоурок является информационным посредником и предоставляет пользователям возможность размещать на сайте методические материалы. Всю ответственность за опубликованные материалы, содержащиеся в них сведения, а также за соблюдение авторских прав несут пользователи, загрузившие материал на сайт

Если Вы считаете, что материал нарушает авторские права либо по каким-то другим причинам должен быть удален с сайта, Вы можете оставить жалобу на материал.

Автор материала

40%

Подготовка к ЕГЭ/ОГЭ и ВПР
Для учеников 1-11 классов

Московский институт профессиональной
переподготовки и повышения
квалификации педагогов

Дистанционные курсы
для педагогов

663 курса от 690 рублей

Выбрать курс со скидкой

Выдаём документы
установленного образца!

Учителя о ЕГЭ: секреты успешной подготовки

Время чтения: 11 минут

В ростовских школах рассматривают гибридный формат обучения с учетом эвакуированных

Время чтения: 1 минута

Минпросвещения подключит студотряды к обновлению школьной инфраструктуры

Время чтения: 1 минута

Школьник из Сочи выиграл международный турнир по шахматам в Сербии

Время чтения: 1 минута

В России действуют более 3,5 тысячи студенческих отрядов

Время чтения: 2 минуты

Каждый второй ребенок в школе подвергался психической агрессии

Время чтения: 3 минуты

Инфоурок стал резидентом Сколково

Время чтения: 2 минуты

Подарочные сертификаты

Ответственность за разрешение любых спорных моментов, касающихся самих материалов и их содержания, берут на себя пользователи, разместившие материал на сайте. Однако администрация сайта готова оказать всяческую поддержку в решении любых вопросов, связанных с работой и содержанием сайта. Если Вы заметили, что на данном сайте незаконно используются материалы, сообщите об этом администрации сайта через форму обратной связи.

Все материалы, размещенные на сайте, созданы авторами сайта либо размещены пользователями сайта и представлены на сайте исключительно для ознакомления. Авторские права на материалы принадлежат их законным авторам. Частичное или полное копирование материалов сайта без письменного разрешения администрации сайта запрещено! Мнение администрации может не совпадать с точкой зрения авторов.

Нохчийн литературин программа хIоттийна шолгIачу тIаьхьенан Федеральни пачхьалкхан юкъардешаран стандартийн лехамашна тIе тевжаш.

Программо билгалдо инвариантни (ца Iамийча цадолу) дешаран курсан дакъа, таро ло белхан программаш хIиттош дешаран коьчал дIасаекъа, курсан дакъош шайн лаамехь хьалха-тIаьхьа нисдеш, хьеха. Программо аьтто бо дешаран цхьаалла ларъярехь а, хьехархойн кхоллараллин лаам ца боьхкуш, таронаш ло дешаран курс тайп-тайпанчу кепара дIахIотторехь а.

Программо Iамо билгалйина нохчийн литературин тоьлла произведенеш, уьш массо юкъардешаран ишколашна лерина а, жамIдаран талламан системица йозаелла а ю. Программо иштта шена чулоцу юкъарчу хьесапера обзораш, тематически а, жанрови а башхаллашца хIиттийна йолу.

Яккхий произведенеш, Iамо атта хилийта, яцйина ялийна.

Коьртачу юкъардешаран ишколашкахь литературин курс тIехьажийна ю дукхакъаьмнийн Россин ца хилча цаторуш долчу культурин декъах санна, литературех болу кхетам дешархошкахь кхиорна, цо аьтто бо массо кепара къиъна ваьлла, граждански кхетам болу, къаьмнашца йолу юкъаметтигаш цхьаьнайогIуш долу адам (личность) кхиорна.

Нохчийн литература ишколашкахь Iамор шен башхаллаш йолуш ду. Нохчий кхиаран социально-исторически башхаллаш а, къоман культурин исторически хьелаш а, гIиллакх-оьздангалла, ламасташ а тидаме оьцуш, дIахьо литература Iамор. Къоман башхалло шатайпа тIеIаткъам бо дешархошна литература Iаморехь, цундела культурно-исторически хьелаш тидаме а оьцуш, Iамо еза литература.

Исбаьхьаллин произведенийн мотт Iаморо аьтто бо дешархошна дешан исбаьхьаллин (эстетически) декхарш довзарехь, исбаьхьаллин дешнашца кхелина мотт караберзорехь. Цо билгалйоккхуш ю цуьнан мехалла нохчийн литература а, нохчийн мотт а герггара уьйраш тосуш Iаморехь.

Нохчийн литература, цуьнан цхьа дакъа а долуш, къоман культурица юххера йозаелла ю. Юкъаракультурица йоьзна литература Iаморо таро лур ю дешархошна нохчийн литература билггалдолу культурин цхьа дакъа санна иза тIеэца, ткъа иштта нохчийн литературин этнокультурни башхалла а, культура а тидаме эца. Цу кепара билгалйинчу школашкахь кочушъялур ю этнокультурни принцип.

Нохчийн литература герггарчу уьйрашца нохчийн историца а, географица а, исламан баххашца а Iаморо дешархойн дегнашкахь патриотически дог-ойла а, синъоьздангаллин мехаллаш а кхуллур ю, шен дукхакъаьмнийн махках дозалла а дийр ду цо.

– синъоьздангаллин мехаллаш шеца йолу, гуманистически кепара дуьненехьежар а, къоман а, юкъарароссийски а, граждански а кхетам а, патриотически синхаамаш а, ша къоман культурин векал хиларх кхеташ, ларам барца кхийолчу культурашца юкъаметтигаш дIакхехьа хьуьнар долуш долу адам кхиор;

– дукхакъаьмнийн российски культурин дуьненна юкъавахар, цуьнан бух тIехь интеграци яр цхьана дукхакъаьмнийн российски социуме;

– нохчийн литературех а, цуьнан синъоьздангаллин а, исбаьхьаллин мехаллех а, нохчийн яздархойн гIараевллачу произведенех, церан дахарх, кхоллараллех лаьцна долу хаарш карадерзор; нохчийн литературин произведенеш ша еша болу лаам кхиор, произведенийн юкъараадамаллин а, билггала-исторически чулацам билгалбоккхуш, оьшуш болу теоретико-литературни хаамаш балош, исбаьхьаллин произведенешна талламбан хаар кхиор;

– искусствон кхечу тайпанашна юккъехь литературин башхаллийн юкъара хаамаш а, произведенеш шайн исбаьхьаллица тIеэца а, исбаьхьаллин чам бовза а, оьрсийн литературин тексташца юста а, церан вастийн-эстетически системийн башхаллашца доьзна юкъара дерг а, къаьстарг а билгалдан хаар кхиор;

– Iамочу литературни произведених лаьцна шена хетарг ала, мах хадо хаар кхиор;

– Iамочу нохчийн произведенийн бух тIехь массо а тайпа къамелдаран кеп кхиор а, шаръяр а, исбаьхьаллин дашах, цо кхочушдечу исбаьхьаллин гIуллакхах кхеташ хилар, исбаьхьаллин дашца кхелина мотт шена караберзор.

Предметах лаьцна болу юкъара хаамаш

Оьшучу барамехь теоретико-литературни хаарш далар кхочушдо.

Программехь билгалдина хIара дакъош:

1. Литература дешан исбаьхьалла (искусство) санна.

2. Халкъан барта кхолларалла.

3. ХХ бIешеран хьалхарчу эхан литература.

4. ХХ бIешеран шолгIачу эхан литература.

5. Кхечу къаьмнийн литература.

6. Обзорни теманаш.

7. Литературин теорех болу хаамаш.

8. Дешархошна билгалдина йозанан белхийн тайпанаш.

– шен къоман векал а, дукхакъаьмнийн Российски пачхьалкхан гражданин а ша хиларх кхеташ хилар;

– личностан синъоьздангаллин мехаллаш кхачаме ялор, дукхакъаьмнийн махке безам кхиор, нохчийн литературе (культуре), кхечу къаьмнийн культуре болу ларам кхиор;

– хIума довзаран а, коммуникативни а декхарш кхочушдарехь хаамийн тайп-тайпанчу хьастех пайда эцар (словараш, энциклопедеш, интернет-гIирсаш).

– проблемех кхета а, гипотеза хьалха яккха а, коьчал структуре ерзо а, шена хетарг тIечIагIдеш делил дало а, барта а, йозанан а аларшкахь бахьанин — тIаьхьалонан уьйраш билгалъяха а, жамIаш кепе дерзо а хаарехь;

– ша гIуллакхдар вовшахтоха а, цуьнан мах хадо а, шена самукъане хета болу гуо къасто а хаар карадерзорехь;

– ша гIуллакхдеш юстаран, дуьхь-дуьхьал хIитторан кепех пайдаэцарехь;

– тайп-тайпанчу хаамийн хьасташца болх бан, уьш лаха, талла, ша гIуллакхдарехь царах пайдаэца хаарехь.

Коьртачу юкъардешаран школа чекхйоккхучеран предметни жамIаш лаьтта:

1) хIума довзаран декъехь :

– барта кхоллараллин а, тайп-тайпанчу муьрийн нохчийн литературин произведенийн коьртачу проблемех кхетам хилар; и проблемаш нийса цхьана кепе ерзо хьуьнар хилар;

– произведени а, иза язъяран муьран уьйрах кхетар, цу произведенийн бухехь йолу хенан йохаллехь йовр йоцу синъоьздангаллин мехаллаш а, церан тахана а маьIне хилар билгалдаккхар;

– литературни произведенина таллам бан хаар: хIокху я оцу литературни родан а, жанран а произведени иза хилар билгалдан хаар; темех, идейх кхета а, кепе ерзо а, цуьнан синъоьздангаллин мехаллаш, турпалхойн амалш билгалъяхар, цхьана я масех произведенийн турпалхой буста, нохчийн а, кхечу къаьмнийн а литературин произведенеш вовшашца юста;

– произведенехь сюжетан дакъош, дIахIоттам, меттан суртхIотторан гIирсаш къастор, чулацаман идейно-исбаьхьаллин агIонаш билгалъяхарехь цара дIалоцучу меттигах кхетар (филологически талламан кепаш);

– литературни произведени толлуш юьхьанцара (элементарни) литературоведчески терминологи евзаш хила езар;

2) мехаллин-некъ бовзаран (ориентацин) декъехь :

–нохчийн литературин синъоьздангаллин мехаллашка кхачор, шен къоман синъоьздангаллин мехаллашца уьш юстар;

– нохчийн литературин произведенех лаьцна шена хетарг цхьана кепе дерзо хаар, церан мах хадор;

– Iамийначу произведенех лаьцна шен кхетам хилар;

– авторна хетачух кхетар, цунах лаьцна шена хетарг ала хаар;

3) коммуникативни декъехь:

– тайп-тайпанчу жанрийн литературни произведенеш нохчийн маттахь лерсица а, цхьанатайпанара а тIеэцар, кхеташ ешар;

– текст тIера цитаташ а ялош, меттан исбаьхьаллин гIирсех пайдаэцарца прозаически произведенеш я церан дакъош юхасхьадийца хаар; ладоьгIначу я ешначу текстан хьокъехъ хаттаршна жоьпаш далар; барта монологически къамелан тайп-тайпана аларш кхоллар; шеца къамел деш волчуьнца оьздангаллин барамаш ларбеш, гIиллакхехь диалог дIаяхьар;

– Iамийначу произведенийн тематикица а, проблематикица а йоьзна изложенеш, сочиненеш язъяр, цIахь а, классехь а йозанан белхаш кхочушбар, юкъара культурин а, литературни а теманашна рефераташ язъяр;

4) эстетически декъехь:

– дешан исбаьхьаллех (искусствох) санна литературах кхетар, эстетически кепара нохчийн литературин произведенеш тIеэцар; нохчийн исбаьхьаллин тексташ тIехь исбаьхьаллин (эстетически) чам кхиор;

– эстетически гIуллакхдарехь нохчийн дашах, литературни произведенийн васташ кхуллуш меттан суртхIотторан исбаьхьаллин гIирсаша дIалоцучу меттигах кхетар;

– меттан дIахIоттаман а, нохчийн, оьрсийн литературин вастийн системийн башхаллашца а доьзна нохчийн а, оьрсийн литературин произведенеш вовшашца юста хаар.

Юккъера юкъарадешаран школехь нохчийн литература Iамош ю 5 – 11 классашкахь. Дешаран планехь нохчийн литература хьеха билгалдина ду 476 сахьт. Царах 5 – 9 класашкахь – 340 сахьт, 10 – 11 классашкахь – 136 сахьт, хIор классехь кIирнах шишша сахьт. Инвариантни декъана билгалдинарг 5, 6, 7, 8 классашкахь 222 сахьт ду, вариативни декъана – 50 ду; 9, 10,11 классашкахь инвариантни 186 сахьт ду, вариативни 18 сахьт ду.

ПРОГРАММИН КОЬРТА ЧУЛАЦАМ

1-ра дакъа. ХХ бIешеран хьалхарчу эхан литература.

Мамакаев Мохьмадан дахаран, кхоллараллин некъ.

Мамакаев Мохьмадан поэзехь Даймехкан тема. Стеган паргIато, сий цуьнан Дймахкаца йолчу юкъаметтигех доьзна хилар. Поэтан лирически турпалхочо дахарх, заманах йо ойланаш. Мамакаев Мохьмадан лирикехь поэтан, поэзин тема.

Нохчийн литературехь Мамакаев Мохьмадан кхоллараллин мехалла.

Гадаев Мохьмадан кхолларалла. Цуьнан поэзехь дуьненах, дахарх, Iаламах йолу ойланаш. Лирически турпалхочун оьздангалла.

Поэтан лирикехь безаман тема.

Гадаев Мохьмадан поэзин исбаьхьаллин басарш, ша-тайпанан аьхналла.

Нохчийн литературехь Гадаев Мохьмадан кхоллараллин мехалла.

Гайсултанов Iумаран дахар а, кхолларалла а. Цуьнан повестийн, дийцарийн проблематика. Вайн заманан кегийрхой гIиллакх-оьздангаллица кхиоран проблемаш хIитторан башхаллаш.

Повестан композици, исбаьхьаллин гIирсаш.

Нохчийн проза кхиарехь, берашна, кхиазхошна йолу литература кхолларехь Гайсултанов Iумаран произведенийн маьIна.

Эдилов Хасмохьмадан дахар а, кхолларалла а. Поэтан кхоллараллин шуьйра проблематика. Даймехкан, маршонан теманаш. Къинхьегаман стаг ларар. Лирически турпалхочун адамашка йолу къинхетаме дог-ойла.

Поэми тIехь суртхIотторан, васт кхолларан поэтически гIирсаш.

Эдилов Хасмохьмадан кхоллараллин башхаллаш.

Сулейманов Ахьмадан дахар а, кхолларалла а.

Поэтан лирикехь къонахаллин, оьздангаллин тема. Къоман гIиллакх-оьздангаллица вехаш, эхь-бехк лардеш волу цуьнан лирически турпалхо. Безаман а, доттагIаллин а лирика.

Сулейманов Ахьмадан произведенешкахь поэтически сурт хIотторан башхаллаш. Цуьнан кхоллараллин мехалла.

2-гIа дакъа. ХХ бIешеран шолгIачу эхан литература.

М. А. Сулаев . Дахар а, кхолларалла а.

Поэтан лирикехь гIиллакх-оьздангаллех, стеган вахаран Iалашонах лаьцна йолу ойланаш. Дайн оьзда гIиллакхаш лардан дезар, шегахь дика амалш: яхь, собар, тешам кхио езар чIагIдар. Iаламан лирика. Даймехкан исбаьхьа, беркате Iалам Iалашдан дезар, цуьнца къинхетаме хила везар.

Романехь кегийрхойн васташ.

Романан маьIна а, исбаьхьаллин башхаллаш а.

Романан турпалхойн Аьрзу, Маккхал, Iела.

Романан исбаьхьаллин башхаллаш.

Ахматова Раисин дахар а, поэтически кхолларалла а. Даймохк, халкъийн доттагIалла, машаре дахар, къинхьегам, безам, кегийрхойн дог-ойла гайтар. Поэтессин кхолларалла шен хенаца йогIуш хилар.

Ахматова Раисин поэзехь нохчийн йоьIан васт.

Поэтессин лирически турпалхо даима къона, шен Даймохк дукхабезаш, дахарехь хIайт-аьлла хилар.

Ахматован поэзехь безаман тема. Цуьнан лирикин башхаллаш.

Цуьнан турпалхочун кхоллам Даймехкан, халкъан кхолламах къасталур боцуш бозабелла хилар. Поэмин тIехь къинхьегаман, безаман, поэзин, поэтан декхарийн теманаш цхьаьнайогIуш къастор.

Поэмин идейни а, исбаьхьаллин а башхаллаш

Арсанукаев Шайхин кхолларалла.

Поэтан произведенешкахь Даймехкан исбаьхьа суьрташ, Iаламан аьрха хазалла. КIорггера кхетам, оьзда лаамаш болу поэтан лирически турпалхо. Цо дуьненах, дахарх йо йоланаш, адаман ирсехьа къийсам латто иза кийча хилар.

Арсанукаев Шайхи лирикан башхаллаш: чулацам, поэтически гIирсаш, исбаьхьаллин хатI.

Арсанукаев Шайхин поэзин мехалла.

Шайхиев Iалвадин кхолларалла. Цуьнан поэзин шуьйра чулацам а, маьIна а. Шайхиев Iалвади стихашкахь поэтически сурт кхолларан башхаллаш. Цуьнан поэзин ша-тайпана долу хатI.

Шайхиев Iалвадин кхоллараллин мехалла.

Рашидов Шаидан поэзин проблематика, коьрта башхаллаш. Лирически турпалхочун ойланаш, синхаамаш.

Стихотворенеш мукъаме хилар, дуккха а стихаш эшаршка ерзор. Цуьнан стихашкахь поэтически сурт кхолларан башхаллаш.

Лирически турпалхочун халкъах, махках йолу ойланаш.

Ахмадов Мусан произведенийн коьрта проблемаш, теманаш, турпалхой.

Ахмадов Мусан кхоллараллин обзор: бIешерашкара схьадогIу къоман оьздангаллин ламасташ хIинцалерчу заманан лехамашца къовсаме довлар, чолхечу дахаран галморзахаллаш адам эхь-бехках юхадалар, гIиллакх лахдалар, халкъан ламасташка лерам бацар къомана бохаме хилар; оьздангаллех ца вухуш, гIиллакх лардеш дахаран халонех чекхвалар

Ахмадов Мусан прозин исбаьхьаллин башхаллаш.

Дикаев Мохьмадан лирика. Поэтан шен Даймахках, ша схьаваьллачу халкъах дозалла даран ойла, патриотически синхаамаш, къоман хиндерг ирсе хила лаар — цуьнан кхоллараллин коьрта чулацам.

Дикаев Мохьмадан поэзехь яхь, къоман оьздангалла гайтаран башхаллаш. Цуьнан поэтически хатI.

Абдулаев Лечин лирика. Поэтан стихийн коьрта проблематика а. филофски чулацам а. Лирически турпалхочун амалшкахь нохчийн къоман гIиллакх-оьздангалла. Поэтан стихан шатайпаналла.

Бексултанов Мусан кхолларалла.

Цуьнан прозехь дахар шатайпанчу исбаьхьаллин хотIехь гайтар. Яздархочо кега-мерса долчу хIумнашкахула, царех чекххьежарца дахаран чолхе, шайн кIорггера маьIна долу гIуллакхаш, хьелаш къастор.

Къоман хиндерг халкъан ламасташ, гIиллакх-оьздангалла ларъярца дозаделла хилар произведенешкахь чIагIдар. Турпалхойн амалш гайтаран, церан васташ кхолларан башхаллаш.

Яздархочун кхоллараллин маьIна, исбаьхьаллин башхаллаш. Халкъан барта кхоллараллица уьйр хилар.

Бисултанов Аптин поэзин башхаллаш. Поэтан лирически турпалхочун шен Даймахке, халкъе, болу безам. Яхь йолу кIант кхиийначу ненан сийдар. Граждански лирикин исбаьхьалла.

Бисултанов Аптин поэзин исбаьхьаллин хатI.

Эльсанов Исламан произведенешкахь хIинцалерчу дахаран сурташ, адамийн кхолламаш. Турпалхойн амалш гайтаран башхаллаш.

БойсагIар а, ТIелхаг а.

3-гIа дакъа. ХХI бIешо долалучу муьран литература.

4-гIа дакъа. Кхечу къаьмнийн литература

ГIалгIайн литературах юкъара хаамаш.

ГIалгIайн литературех хаамаш.

Яндиев Джамалдинан поэтичнски кхолларалла. Поэтан лирика. Цуьнан лирически турпалхочун ойланаш а, синхаамаш а. Шен махке, халкъе болу аьхна безам. Поэтан дог халкъан лехамашца детталуш хилар. Цуьнан лирикехь Iаламан хазалла, аьхналла.

Яндиев Джамалдинан поэзин башхаллаш.

Элисин, Чербижан Анзоран, Важиян васташ.

Казбегин турпалхой – нохчий, гуьржий – шайн сий, маршо, паргIато ларъечу къийсамехь, вежарий санна, бертахь хилар.

Кулиев Кайсын – балкхаройн поэт. Цуьнан поэзин башхаллаш. Поэтан лирически турпалхочун ша винчу лаьтте, хьомечу Даймахке, халкъе болу безам. Шен дахар адам ирсе кхачорна дIадала иза кийча хилар.

5-гIа дакъа. Обзорни теманаш

Нохчийн литература ХХ бIешеран хьалхарчу эхехь кхиаран хьелаш (Обзор).

Сийлахь-Боккхачу Нохчийн литературехь Даймехкан тIеман (1941–1945) тема (Обзор).

Нохчийн литература ХХ бIешеран шолгIачу эхехь кхиаран хьелаш а, хIинцалерчу поэзин, прозин башхаллаш (Обзор).

6-гIа дакъа. Литературин теори а, истори а.

Нохчийн исбаьхьаллин литература кхоллаяларан хьелаш, къоман йозанан литературин хьостанаш. Нохчийн литературехь поэзин, прозин, драматургин жанраш кхоллаяларан а, кхиаран а башхаллаш. Йозанан литературин нохчийн барта кхоллараллица уьйр хилар.

Литературин тайпанаш: эпос, лирика, драма.

Литератрин жанраш. Эпически жанраш: дийцар, повесть, роман. Лирически жанраш: стихотворени. Драматургически жанраш: комеди, драма, трагеди. Лиро-эпически произведенеш: поэма, баллада, басня, стихашкахь повесть, стихашкахь роман.

Исбаьхьаллин произведенин формех а, чулацамах а болу кхетам кIаргбар. Исбаьхьаллин прпоизведенин чулацам а, маьIна а. Тема, проблематика, сюжет, дIахIоттам (пролог, юьхьйолор, долор, кульминаци, къастор, тIаьхьара дош, монолог, диалог, лирически юьстахдийларш). Исбаьхьаллин произведенин васт, персонаж, турпалхо. Лирически турпалхо. Авторан васт. Авторан къамел.

Исбаьхьаллин произведени тIехь къовсам (конфликт). Драматургически къовсам.

Проза а, поэзи а. Церан башхаллаш.

Стих кхолларан кепаш. Стих кхолларан силлабо-тонически кеп. Стихан барамаш. Стихан гIулч. Хорей, ямб, дактиль, амфибрахи, анапест. Строфа, ритм, рифма.

Исбаьхьаллин произведенин меттан гIирсаш: дустар, эпитет, метафора, юьхьедерзор, гипербола, метоними.

Нохчийн литература ХХ бIешеран хьалхарчу эхехь кхиаран башхаллаш.

Нохчийн литература ХХ бIешеран шолгIачу эхехь кхиаран башхаллаш.

ХIинцалерчу поэзин, прозин башхаллаш.

Теоретико-литературна хаарш далар исбаьхьаллин произведенеш Iамош а кхочушдо, цул совнаха литературин теори Iамо хан а билгалъяьккхина Программи тIехь.

7-гIа дакъа. Литература Iамош кхочушбечу барта а, йозанан а белхийн коьрта тайпанаш.

Исбаьхьаллин произведенин чулацам тайп-тайпанчу форманашкахь схьабийцар: чулацам текстана юххера бийцар; произведенин сюжетан сиз а лардеш, коьрта хиламаш схьабийцар; шайн къеггина маьIна долу цхьа-ши эпизод йийцар; билгалволчу турпалхочух йозаелла йолу меттигаш йийцар.

Исбаьхьаллин произведенин текст маьIна деш схьайийцар.

Литературах, юкъараллин дахарх лаьцна йолчу статьян чулацам схьабийцар.

Стихотворенеш, прозаически произведенийн дакъош дагахь дешар.

Произведени тIера исбаьхьаллин суртхIотторан гIирсаш билгал а бохуш, эпитетийн, дустарийн, метафорийн, геперболийн олицетворенийн, иштта дIа кхиболчу а суртхIотторан гIирсийн башхаллаш къастор.

Кхочушбечу барта а, йозанан а белхан план х1оттор.

Литературно-критически белхийн тезисаш, конспекташ.

Барта а, йозанан а тайп-тайпана сочиненеш. Царна юккъехь хир ю литературин материала тIехь язъеш ерш а, дешархоша шайн тидамех, шайна зеделлачух лаьцна язъеш ерш а.

Литературин материал тIехь язъечу сочиненийн герггарчу хьесапехь долу тайпанаш:

– исбаьхьаллин произведенийн васташ къастош йолу сочиненеш;

– произведенийн тематика къастош йолу сочиненеш;

– исбаьхьаллин произведенин идейни чулацам билгалбоккхуш йолу сочиненеш;

– обзорни теми хьокъехь йолу сочиненеш;

– исбаьхьаллин произведенийн хорманех лаьцна йолу сочиненеш;

– исбаьхьаллин литературан произведени искусствон кхечу форманехь йолчу произведенех юстуш йолу сочиненеш;

– исбаьхьаллин произведенех кхоллараллица пайдаоьцуш язъеш йолу сочиненеш.

Дешархоша шайн тидамех, шайна зеделлачух, девзинчух лаьцна язъеш йолчу сочиненеш хила тарло шайн гIаланах, юьртах, юьртахойх лаьцна. Юкъараллин дахарх, даймахках, халкъийн доттагIаллех лаьцна сочиненеш.

Шаьш цIахь ешначу книгашна рецензеш.

Шайна гинчу кинофильмашна, спектаклашна отзываш.

Литературин материал т1ехь доклад, къамел кечдар (цхьаннах я масех книгех пайдаоьцуш).

Интернет ресурсашкахь йолчу материалан барта мах хадор а, рецензи язъяр а.

Шаьш ешначу книгина, хьаьвсинчу кинофильмана, телепередачина, шайна гинчу спектаклана рецензи язъяр.

Шайн школин а, г1алин (юьртан) а дахарх лаьцна къамел кечдар, доклад язъяр.

ЧЕЧНЯ. В Национальной библиотеке им. А.Айдамирова состоялась презентация романа Саид-Бея Арсанова «Маца девза доттаг1алла» (Когда познается дружба).

Стоит отметить, что с даты последнего издания книги прошло более 56 лет — последний раз ее публиковали в 1963 году.

В мероприятии принимали участие заместитель министра ЧР по национальной политике, внешним связям, печати и информации Лема Гудаев; фольклорист, публицист, профессор Шаарани Джамбеков и другие литературоведы, ученые, писатели и т. д.

Собравшиеся отметили значимость издания этого романа и особенно в деле сохранения и развития чеченского языка.

Литературная деятельность Арсанова началась в 1924 году. Роман «Маца девза доттаг1алла» вышел в 1956 году в городе Алма-Ате в Казахском государственном издательстве. Как отмечают исследователи, это был первый роман в чечено-ингушской литературе. Он охватывает большой исторический период, который известен как период наиболее интенсивного революционизирования народных масс России.

Читайте также:

Ариян м а лингвострановедение в преподавании иностранного языка в старших классах средней школы

Ведьмак последнее желание краткое содержание по главам

Международный день памяти жертв холокоста краткое содержание

Мужчины любят стерв краткое содержание

Положение об отношении к детям с речевыми нарушениями в доу

Источник

Арсанукаев Iабдулла

Нохчийн исбаьхьаллин литература, къоман культура кхиорехь, Нохчийчохь йоза-дешар даржорехь ХХ бIешеран хьалхарчу эхехь Iаламат доккха гIуллакх дина Арсанов СаьIид-Бейс. Мехала ю цуьнан кхолларалла. Къоман литературехь йоккхачу эпически жанрехь чекхъяьлла йолу произведени – роман дуьххара Арсанов СаьIид-Бейс язйина.

Чолхе а, хала а хилла яздархочун дахаран, кхоллараллин некъ. Арсанов СаьIид-Бей вина 1889 шеран 2-чу октябрехь Нохчийчохь, Жимачу АтагIах, ахархочун Арсанбекан доьзалехь. ЧIир тIеяр бахьана долуш юьртах вала дезна Арсанбекан. Шен доьзалца Владикавказе кхелхина а вахна, цигарчу дашший, детий доккхучу заводе балха хIоьттина иза. 1905 шарахь Россехь белхалой меттахбевлла, революцин болам болабелча цу юкъа вахна Арсанбек. Революцин боламехь дакъалацарна 1907 шарахь паччахьан Iедало лаьцна Сибрех вахийтина иза.

СаьIид-Бейс Владикавказехь 4-шеран училище чекхъяьккхина. 1907 шарахь Баку гIалахь цхьана гIишлошъяран организацин конторехь коперовальщикан, чертежникан болх бина. Цул тIаьхьа Одессе а вахна, цигара электротехнически училище чекхъяьккхина, дешарца цхьаьна болх а беш. Юха цIа а вирзина, цхьана муьрехь Владикавказехь болх бина, «Терек» газетаца юххера уьйр а латтош. 1910-чу шарахь Петербургерчу политехнически институте деша воьду Арсанов СаьIид-Бей. Кхузахь революционни ойла йолчу студентащца цхьаьна вара СаьIид-Бей. Политически демонстрацешкахь дакъалацарна чувоьллина иза. Ши бутт чохь а баккхийтина, Вятски губерни ссылке хьажийна. Цигара вада аьтто а баьлла Варшаве а, цул тIаьхьа дозанал дехьа Германи а кхочу иза. Цигахь цхьана машинаш ечу заводехь слесаран а, монтеран а белхаш бина цо. Студентийн гIаттамашкахь виллина дакъалоцуш а хилла иза. Арахьа дуккха а хало, гIело лайна цо, амма дуьне а, адамаш а довзарехь мехала хан хилла иза яздархочунна. Хьалхара империалистически тIом болабелча, Росси юха вогIу Арсанов СаьIид-Бей. ЦIа вирзинчул тIаьхьа 1917-1921 шерашкахь Иркутски университетехь доьшу цо. Колчакан кIайчу эскаршна дуьхьал бинчу тIемашкахь дакъалоцуш а хилла иза.

1921 шарахь кхайкхина Нохчийчу схьавалаво Арсанов СаьIид-Бей, идеологически болх дIабахьарца доьзна гIуллакхаш тIедохку цунна. Арсанов СаьIид-Бейс белхаш бина тайп-тайпанчу серлонан, бахаман, партийни учрежденешкахь. Доккха гIуллакх дина цо Нохчийчохь йоза-дешар даржорехь.

Нохчийн дуьххьарлера газета арахецаран гIуллакх тIедиллина Арсанов СаьIид-Бейна. Корматалла вовшахтохараллин оьшу болх дIабахьа дезна. Цу тIехь Арсановна, Нохчийчу а веана, дика гIо дира хIетахь Ростовехь «Советский Юг» газетан редакцехь балхахь хиллачу Александр Фадеевс. Оьрсийн гоьваьллачу яздархочунна даггара баркалла аларца хьахайора Арсанов СаьIид-Бейс и хан. 1923-чу шеран 23-чу апрелехь, Арсанов СаьIид-Бей редактор а волуш, араелира «Советская автономная Чечня» газетан дуьххьарлера номер. ТIаьхьо, «Серло» цIе а йолуш, нохчийн маттахь арахеца долийнчу оцу газетан доккха маьIна хилла къоман литературий, культурий кхиорехь.

Цул тIаьхьа Москва балха дIавуьгу Арсанов СаьIид-Бей. Цхьана муьрехь Кремлерчу Оружейни палатехь Iилманан секретарь Iийна иза, тIаккха масех шарахь ВЦИК-ан Президиумехь Нохчийчоьнан векал а хилла.

Партин ЦК-н тидамехь хилла лаккхара дешар а дешна, кIорггера хаарш а, доьналла а долу Арсанов СаьIид-Бей. Тайп-тайпана жоьпаллин гIуллакхаш тIедохку цунна. 1933-чу шарахь иза хьажаво Колыме, пачхьалкхан органашка балха. Цигахь шина шарахь райисполкоман председателан болх бо цо. 1935-чу шарахь Нохчийчу цIа вогIу иза. Нохч-ГIалгIайн меттан, историн Iилманан-талламан института директор хIоттаво Арсанов СаьIид-Бей. Кхузахь цо доккха гIуллакх дина нохчийн, гIалгIайн меттанаш а, истори а Iилманца таллар вовшахтохарехь. Леррина тидам тIебохуьйту къоман барта кхолларалла гулъярна а, иза зорбанехь арахецарна а.

1937-чу шеран 3 октябрехь Арсанов СаьIид-Бей НКВД-ан белхахоша, лаьцна чу а воьллина, буржуазни националисташна гIо деш хилла аьлла, бехке а вина, Сибрех вахийтина. ТIаьхьа, яздархочуьнан цхьа а тайпа бехк цахилар билгал а доккхуш, мукъа витина.

Нохчийн къам махках даьккхинчу хенахь, шовзткъалгIий – шовзткъеитталгIий шерашкахь яздархочо Казахстанехь халкъан образованехь болх бо. Республика метта а хIоттина, цIа дирзинчул тIаьхьа, 1957 шарахь Нохч-ГIалгIайн республикин Яздархойн Союзан правленин председатель хаьржина иза. Цу даржехь болх бина Арсанов СаьIид-Бейс 1959 шеран март баттахь пенсе ваххалц.

Арсанов СаьIид-Бейн произведенеш дуьххьара зорбане евлла 1924-чу ш. Цу хенахь «Советский юг», «Известия» газетийн агIонаш тIехь кест-кестта арадовлу цуьнан дийцарш, очеркаш, статьяш. ТIаьхьо Арсанов СаьIид-Бейн произведенеш арайийлина «Красная новь», «Народный учитель» цIерш йолчу журналаш тIехь а. Арсанов СаьIид-Бейн цIарца дозаделла ду къоман литературехъ романан жанр кхоллаялар. 1930 шарахь «Революция и горец» журналан кхаа номерехь зорбатуьйхира яздархочуьнан йоккхачу эпически произведенин дакъош. Цул тIаьхьа цхьа шо даьлча нохчийн маттахь «Ши тIаьхье» цIе а йолуш араелира и роман. 1930 шарахь зорбанехь араяьлла Бадуев СаьIидан «ПетIамат» цIе йолу чекхъяккхаза йисина роман а. Цу тайпана, Бадуев СаьIид а санна, къоман литературехь романан жанр йолорхо ларалуш ву Арсанов СаьIид-Бей а. Билгалдаккха деза, Бадуев СаьIид юьззина чекхъяьлла роман язъян ца кхианехь, Арсанов СаьIид-Бейс эпически йоккхачу форманан берриге а лехамашна жоп луш йолу роман нохчийн, гIалгIайн литературашкахь дуьххьара язйина хилар. «Маца девза доттагIалла» цIе йолчу романан хьалхара вариант ларалуш ю «Ши тIаьхье». Турпалхойн васташ даржош, сюжетан зIенаш тIеюзуш, идейно-исбаьхьаллин чулацам кIаргбеш болх бина автора шен произведени тIехь. «Маца девза доттагIалла» роман араяьлла 1956-чу шарахь Алма-Атахь. ХIХ бIешо чекхдолучу – ХХ бIешо долалучу муьрехь Нохчийчоьнан юкъараллин дахаран социальни хьелаш гайтина романехь. Оцу хенахьлерчу дахаран суьрташ эпически шуьйра а, кIорггера а дехкина. Тайп-тайпанчу географически меттигашкахь кхочушхуьлу гIуллакхаш, дуккха а исторически хиламаш бу романан чулацамехь. Къинхьегаман халкъо, тайп-тайпанчу къаьмнийн векалша паргIатонехьа латто къийсам гайтар ду романехь коьртаниг. Къаьмнашна юкъахь интернациональни доттагIалла кхолладаларан а, иза чIагIдаларан а хьелаш гайтина автора. Шина чкъурах бу романан турпалхой: Арсбий, цуьнан могIарера бершший; Беной, цуьнан нийсархой. Царах хIор чкъор а шайн хенаца догIуш, шайн амалшца, лехамашца гайтина. Дегайовхонца кхоьллина Арсбин, Джабраилан, Джон, ТIатIашан, церан накъостийн васташ. Цаьргахула гайтина адамийн ойланехь хуьлуш болу хийцамаш. Дахаран, шайна гонах гуш долчуьнан социальни маьIна дан Iема уьш. Арсбин кхетам кхиарехь мехала яра цуьнан Ивашинца а, Ульяшеваца хилла уьйраш. Романехь дикачарах ду зударийн васташ: Хедижат, Селима, Ульяшева. Боккхачу деган лазамца, амма царах воккхаверца гайтина уьш автора. Ша-тайпана хьежамаш бу авторан кегийрхошка: Бенога а, цуьнан накъосташка а. Сирла хиндерг царах доьзна лору автора.

Яздархочо шуьйра пайдаэцна шен романехь халкъан барта кхоллараллех. Цунна кIорггера евзара нохчийн фольклор. Арсанов СаьIид-Бейс гулйина, зорбанехь арахецна къоман барта кхоллараллин шиъ сборник. Шен къастамаш бу «Маца девза доттагIалла» романехь халкъан барта произведенех пайдаэцаран. Фольклоран битамаша гIо до авторна къоман ламасташ, г1иллакхаш, оьздангалла йовзийта, адамийн ойланехь дерг гучудаккха, церан лаамаш, сатийсамаш гайта, халкъан дахаран къеггина долу суьрташ дахка. Джабраилан иллеш, Селимас шен шина йоIана дуьйцу туьйранаш, хабарш романан хиламех къасталур доцуш дIаийна ду. ДуххьалдIа барта произведенеш текстана юкъаялорца кхачалуш яц романан барта кхоллараллица йолу уьйраш. Яздархочун идейни, исбаьхьаллин Iалашонаш кхочушъярехь шайн маьIна ду церан. Романна цхьа ша-тайпа аьхналла а луш, йоьшуш волчунна исбаьхьаллин Iаткъам бан гIо до цара.

«Маца девза доттагIалла» романан шолгIачу книги тIехь болх беш вара яздархо. Цхьа кIеззиг долу дакъош зорбанехь ара а девллера. Схьахетарехь, революци хиллачул тIаьхьа вайн махкахь керлачу дахарехьа къинхьегамца къийсам латтор гайта дагахь хилла яздархо романан шолгIачу книги тIехь. Амма шен Iалашо кхочушъян ца кхиъна иза.

Арсанов СаьIид-Бейн «Серебристая улыбка» цIе йолу книгина зорбатоьхна 1965 шарахь. Ткъе иттех шо хьалха ша болх бинчу Колыма а вахна, хIетахь ша лелла меттигаш гина, цигарчу адамашца цхьаьнакхетарш а хилла, цIа веъча, арахецна яздархочо и книга. Оцу мехкан буьрсачу хазаллех, цигарчу адамийн хьуьнарех дуьйцу яздархочо шен барамца йоккха йоцчу книги тIерачу дийцаршкахь, очеркашкахь.

Арсанов СаьIид-Бей гоьваьлла яздархо вара, цуьнан произведенеш Нохчийчохь евзина ца Iаш, йоккхачу советски пачхьалкхехь а евзуш а, лоруш а яра. Мехала хазна йиллина цо дукхакъаьмнийн литератури юкъа. Яздархочух, цуьнан кхоллараллех лаьцна алссам материалаш, статьяш арайийлина цIеяххана девзаш долчу журналаш тIехь «Дружба народов», «Дон», «Новый мир» кхечарна а, центральни газетийн агIонаш тIехь а. Яздархочун «Маца девза доттагIалла» роман маситтазза зорбатоьхна оьрсийн а, нохчийн а меттанашкахь Алма-Атахь, Москвахь, Соьлжа-ГIалахь. Цуьнан дийцарш, очеркаш арайийлина дуккха а меттигашкахь, изданешкахь а.

Арсанов СаьIид-Бейн дахаран некъ хедира 1968-чу шеран 12 июлехь. Яздархо кхелхинчул тIаьхьа, 1969 шарахь, араяьлла «О близком и далёком» цIе а йолуш, коьрта долчу декъана зорба тохаза хиллачу произведенийн книга. Цу тIехь дийцаршца, очеркашца цхьаьна зорбатоьхна дара «Маца девза доттагIалла» романан шолгIачу книгина яздархочо лерина хилла дакъош а. Кхузахь, цуьнан дукхахайолчу произведенешкахь санна, гIиллакх-оьздангалла, къонахалла, доьналла долуш бу книгин турпалхой. Масала, райисполкоман председатель Диас, заводан директор Бено, кхиберш а.

Оьрсийн маттахь язйина Арсанов СаьIид-Бейс шен произведенеш, амма чулацамца, идейно-исбаьхьаллин къастамашца нохчийн къоман литературин произведенеш ю уьш. Арсанов СаьIид-Бей шен дахар, исбаьхьаллин похIма къоман литература, культура кхиорна дIаделлачарах ву.

Арсанов СаьIид-Бейн зорбанехь арайийлина произведенеш

Нохчийн маттахь

Ши тIаьхье. Роман. Оьрсийн маттера гочйина Х. М. Яхшаатовс. Соьлжа-ГIала, 1931.

Маца девза доттагIалла (Романан дакъош) // Ленинан некъ. 1957. 18 июль — 12 дек., №№ 6, 7, 9, 11, 15, 61; 1958,. 22. 29 янв. №№ 8, 19.

Маца девза доттагIалла. Гочйина. Х. Исмаиловс, Б. Чалаевс. Роман. Грозный, 1960.

Къеггина гайта вайн заманан турпалхо. «Ленинан некъ», 1965. 15 январь.

Дахаран бакъдерг. Дийцар // Ленинан некъ. 1968. 29 май.

Берзалой Iедал. Дийцар // Ленинан некъ. 1968. 2 июнь.

Нана. Дийцар // Ленинан некъ. 1968. 15 май.

Оьрсийн маттахь

Держи крепко свое сердце. (Главы из романа «Держи крепко свое сердце») // Грозненский рабочий. 1930. 22 май — 8 июнь.

Аул и люди (Главы из романа «Держи крепко свое сердце») // Революция и горец. 1930. № 1. С. 70-78; № 2. С. 63-69.

За невестой, Земли ему (Главы из романа «Держи крепко свое сердце»). «Революция и горец», 1930, № 8, стр. 67-72.

905-й год (Отрывок из романа «Держи крепко свое сердце») // Грозненский рабочий. 1935. 22 — 29 сент.

Расправа в тюрьме. Главы из романа «Держи крепко свое сердце» // Грозненский рабочий, 1935, 2-6 окт.

Суд (Отрывок из романа «Когда познается дружба»). // Къинхьегаман байракх. 1956. 17 май.

Когда познается дружба (Отрывок из одноименного романа) // Грозненский рабочий. 1957. 26 февр.

Слово о матери (Отрывок из романа «Когда познается дружба») // Грозненский рабочий. 1960. 17 нояб.

Когда познается дружба. Роман. Алма-Ата, 1956.

Когда познается дружба. Книга 1. Грозный, 1960..

Когда познается дружба. Роман. Грозный,1963.

Ононди. Рассказ // На Севере Дальнем. 1964. № 2.

Серебристая улыбка. Очерки и рассказы. Грозный, 1965.

О верном друге. Роман. М., 1968.

О близком и далеком. Рассказы и очерки. Грозный, 1969.

Избранное. Когда познается дружба. Роман. М., 2009.

www.ChechnyaTODAY.com

При копировании материалов ссылка на сайт обязательна

Источник

	Тема	10 класс. Нохчийн мотт Мах хадоран г1ирсийн ФОНД
Карладаккхар	Талламан диктант	1. Гуьйренан юьхь Хаза лаьттина и йовха аьхке чекхйолуш яра. Аьхке чекхъяларх—м 1алам а, адам а, массо а садолу х1ума а саготта дацара. Т1екхочуш берг токхе мур бара – гуьйре! Уггар хьалха гуьйре т1екхочийла, цунна кечам бан безийла хаийтира мангалхоша. Аьхкенан юккъерчу а, т1аьххьарчу а деношкахь, 1уьйранна сай—бодий къаьстачу хенахь, мерзачу набарх а ваьлла, ахь ладоьг1ча, хезаш хуьлура шатайпа тата. Иза нуьйжанна т1ехь ж1аьвнаца мангалхоша тусуш долчу мангалийн татанаш дара. 1уьйранна баца т1ера тхи дожале д1ах1уьттий мангалхой де дохдалале мангал хьокхий а бовлий, де дохделча, кхорийн 1индаг1ехь садо1уш хуьлура. Цул дика садо1ийла хир яц. Суьйренгахьа лестина де шелделча, цара д1адолор ду шайн ирачу мангалшца кесарш охьадахка. Дикка бода боллалц мангал а хьаькхна, уьш ц1ехьа боьрзур бу, кхана юха а х1окху метте бухабахка. Аьхка Органо ша схьадог1у чоь кест—кеста хуьйцу, ткъа гуьйренгахьа лестича, гуттаренна цхьана меттехула охьадог1у юха аьхке т1екхаччалц. Билггал гуьйре т1екхочуш хилар гойтуш аьхкенан т1аьххьарчу деношкахь стиглара схьа хаам бира. Уьш г1арг1улеш яра шайн некъан узам а беш, низам ца дохош, кхо са болчу мог1анца жут нисйина, къилбехьа довхачу мехкашка 1а даккха йоьлхуш. 1одика еш санна, юьрта т1ехула ши—кхо го баьккхина, гlapг1улеш къайлаевлира. Шеко яцара, уьш шайн маьхьаршца б1аьста юхайог1ург хиларх. (188 дош) (Хь. Хасаев «Хьуьнан къайленаш»)
Лексикологи	Изложени «Ден дозалла»	1. Ден дозалла Ворх1 к1ант ву Даркешан. Ворх1е а – ден дозалла. Цуьнан г1ортораш. Ворх1е а – пепнаш санна, дог1маш долуш, болатах воьттича санна, онда. Х1уманах а б1аьргнег1ар тухур доцуш. Вухавер воцуш. 1уьргара текхарг а йоккхур йолуш, ч1арх—аьллий, шайт1ан ненан багара маха а бохьур болуш, майрий. Г1иллакхах вухур воцушший, яхь д1алур йоцушший. Иштта кхиийна уьш дас. Цо х1инца а олу шен к1енташка: «Хьалха а ма хила, т1аьхьа а ма хила. Шун меттиг юккъехь ю». Цкъа воккхахволчу Аьрзус, 1а а ца велла, хаьттира дега: – И юккъера меттиг х1унда хоьржу ахь тхуна, ва дада? Даркеш оьг1аз ца вахара оцу хаттарна. Тера дара цо и лардинчух. «Хьалха вийла 1еминарг массо а х1уманна т1ехь а хьалхара хила лууш хуьлу, т1ехьа сеца 1еминарг массо а х1уманна т1ехь а т1аьхьара хила лууш хуьлу. Хьалха валий, т1аьхьа висий стаг гуттар а караво. Муьлххачу а г1уллакхан коьрта йозалла шена т1еоьцуш ерг юкъ ю. И онда елахь, халкъан доь довр дац», – жоп делира Даркеша. Ден хьехар лардира к1енташа. Ц1агарица паччахьан салташна к1ело ян баханчохь а. Коьрталла ца къевсира цхьаьнцца а. Кхечаьрца цхьанийсса лийтира вежарий Хьарг1ий, Олхазаррий, Маккхаллий. Т1аьхьарчунна пхьаьрсах чов а йинера. Салтийн тоьпаш а йохьуш, Ц1агарин тоба ц1а йирзича, гихоша доккха са даьккхира… Цхьана Аружин юьхь т1ехь ца хаалора я хазахетар а, я халахетар а. Иза йоьллера шен кхузткъе итт шара чохь к1ентий кхерамечу новкъа а бохуш, уьш могуш—маьрша бухаберзаре хьежарх. Ворх1 к1ант ву Даркешин доьзалехь. Ворх1 к1ант – ненан ворх1 са. Цхьана деган эшарехь деттало и ворх1 са, цхьанна цатам хилча, берриге а кийра 1овжош, хазахетар хилча, кийрахь меттиг ца тоьуш… Кхо к1ант дена дуьхьал х1оьттира. Хьалха вистхилира кхааннах воккхах волу Хьарг1а. – Дада, тхо духадирзи, зен—зулам ца хуьлуш. – Бакъахьа хир ду, – к1ентийн б1аьра ца хьожуш, бен доцчуха жоп ло Даркеша. – Парг1ат хила. Нана йолчу боьлху к1ентий. – Нана, тхо духадирзи, могуш-маьрша долуш. – Некъан хьовзамах, юьхь1аржонах лардойла шу вайн Дала,– меллаша дека тийналлехь Аружин аз. – Д1адуьло, парг1атдовла. Воккхах волчу вешина Аьрзуна т1ебоьлху вежарий. – Тхо духадирзи, дагалаьцнарг кхочуш а дина. – Нахана хьалха корта охьабахийта меттиг—м ца йитина аш вайна? – хоьтту Аьрзус. – Ца йитина, – жоп ло Хьарг1ас. – Дика хир ду, – там хиларца боху воккхах волчу вашас. – Хьовса шайн г1уллакхе… (343 дош) (Л. Яхъяев «Гихойн Таймасха») Хьесап: 1. Ден дозалла.. 2. Ден хьехамаш. 3. К1енташа ден хьехар лардар. 4. Аружин доьналла. 5. Дена дуьхьал х1оттар. 6. Доьзалехь йолу юкъаметтиг.
Лексикологи	Сочинени	«Сан дай баьхна юрт»
Фонетикан хаамаш	Талламан диктант	Дуьххьарлера хьехархо Тхешан куьпарчу берашца ишколе йигира со а. Мел хаза хетара суна! Моьттура, дерриге дуьне оцу сайн жимчу т1оьрмиг чохь ду, цу чуьрчу абато со цхьана тамашийначу ирсе кхачор ю. Лулахойн бераша хьехархочуьнга д1аелира со. Тхан йишин Элитин хенара йо1 яра иза. Х1етахь дуьйна дуккха а шераш д1адевлла. Амма суна цкъа а диц ца ло и де а, сайн дуьххьарлерчу хьехархочун сурт а. Х1инца а гуш санна хета цуьнан эсала, екхна, к1айн горга юьхь, къинхетаме б1аьргаш, букъ буьззина ловзу стомма 1аьржа ши ч1аба, д1аса т1емаш тесна даьржина 1аьржа ц1оцкъамаш, к1еда аз. Суна а, тхуна массарна а Белител дагна хьоме адам дацара. Цо т1еюьйхина муьлхха коч, тиллина йовлакх, лергех оьхкина ч1агарш, когара мачаш – уьш механа мел йорах хиллехь а, тхуна исбаьхьа хетара. Тхо дерриш а цунах тардала г1ертара. Тхуна юккъехь тасаделла доттаг1алла милла а хьоьгур волуш, довха, безаме дара. Массанхьа а тхоьца яра Белита. Х1инца а ойла йо ас: цо ешаза книга, цунна ца хууш х1ума хила а хиллий техьа? Муьлхха хаттар шега даларх, эсала ела а къежий, нийса жоп лора цо. Дуьйцура муьлххачу а книгах лоций. Ткъа туьйранаш! Цкъа а к1ордор дацара цаьрга ладог1а. (180 дош) (А. Айдамиров «Дуьххьарлера хьехархо»)
Орфографин хаамаш	Изложени	Г1арг1улийн илли «Де дика хуьлда хьан, сан хьоме Уми!» – халла, xlopa дешдакъа къастош, дийшира к1анта, цецваьлла ненанене а хьоьжуш. Умина—м лаьара нохчийн маттахь довха, эсала, мерза дешнаш хозийла. – Немцойн маттахь яздина, – элира Султана, – немцойн меттан хьехархочуьнга кхайкха г1ой со? Ненананас ца оьшу боххушехь ариккхира. Уми ца кхетара. Цунна цкъа а дага да деанера к1антана шен ненан мотт бицлур бу бохург. – Уми ойлане юьйжира. Цунна дагадеара шовзткье кхоалгla шо. Дагадеара цхьаъ бен воцу к1ант ша т1аме новкъа ваккхар. Дагадеара вокзалехь дуккха а нах хьаьвддий-бевддий лелар. Ц1еххьана, бакъдолуш санна цунна хезира шен к1ентан аз, х1етахь оцу шийлачу 1уьйранна дегайовхонца декна долу:«Нана, ас дуй буу хьуна, со юхавоьрзур ву хьомечу лаьмнашка – Даймахке». Вочу ойланаша некхе лазар туьйхира кьеначу Умина. Г1ийла делха доладелира дог… Чуволлушехь кехат схьаийцира хьехархочо. «Де дика хуьлда хьан, сан хьоме Уми, – гочдан вуьйлира хьехархо. – Муха 1аш ю хьо? Дагавог1ий хьуна со? Ас яздо хьоьга xlapa мог1анаш, г1ийла велха а воьлхуш. Хьуна ма мотталахь, шелехь, г1елехь массарна а вицвелла, хийрачу нехан не1аршка х1уьттуш, со лелаш ву. Х1ан—х1а. Сан ц1а а, доьзал а, машен а ю. Сингаттамо та1ийнчу дагна еззарг эца йиш ю сан. Амма бац сан Даймохк, мел дукха ахча даларх, и эца тароа яц… Со хедира цунах фронте д1а ма—вахханехь: шовзткъе кхоалг1ачу шеран декабрь баттахь со йийсаре вигира мостаг1аша. Т1аккха – концлагерь. Французашцацу чуьра ведда, къилбен Франце вахара со. Зуда ялийра. Ткъа цул т1аьхьа ц1а ван дага ца деара. Сан къизачу кхолламо со ца кхачош х1ун меттиг йисира: ах дуьне теллира ас, айса лоьху синтем ца карош. Ткъа дукха хан йоццуш Истамал—г1алахь цхьа некъахо кхайкхира соьга. Вай санна кхайкхира:«Х1ей!». Некъаш хедош со т1ехьаьдира цунна, амма т1ег1оьртинчу машенаша некъ бихкира сан. Со миччахь хиларх, суна т1аьхьа уьду и тамашена аз:«Х1ей!». Набарх а воккху цо. Цул т1аьхьа ас ойла йира:сан нана яй и—м соьга кхойкхуш. Даймохк бу шен тилвеллачу к1анте мохь бетташ. Цхьана маь11аргона ц1а а вог1ура со х1етахь: сайн х1уманаш д1а а хьарчийна, кехаташ а кечдина тохавелира, т1аккха а ца х1оьттира со:д1авоьдуш къона а, могаш а, хаза а ма вара со, ткъа бакъо юй сан къежвелла, къанвелла вуоча а ваьлла, вухаверза». Масийтта шо хьалха эвлах елира адамийн тоба. Царна деза дара шаьш д1авуллург дийна ву, вац цахаар. Уми дуьхьал яра, цо дехарш дора моллига. Амма г1иллакхо лоьхура дийна верг а д1аволлар, нагахь цо Даймохк д1атеснехь, нагахь иза т1епаза вайнехь. Иштта д1авоьллира к1ант. Умина хетара шен к1анте болу безам лахьте берзийча санна. Амма и тешара, цо сатуьйсура, туьйранахь санна, цхьа тамашена х1ума хиларе. Ткъа х1инца xlapa кехат… Х1аъ, х1инца ц1еххьана кхийтира Уми шегара даьллачу гlaлатах: ц1а воьрзур вац цуьнан к1ант цкъа а, вистхир вац цуьнга шен дайн маттахь, велла цуьнан к1ант, велла тоххурехь. Оцу ойланах Уми г1ийла къурдаш дан юьйлира. Б1аьрхиша цуьнан садукъдора. Дерриг дуьне б1аьрхиш хилла даьржинера. Ткъа и дахаре юхаерзийра геннара, стиглан бухара, схьахезачу маьхьарша. Иза хьалахьаьжира, дехха мог1анаш дина цхьа 1аьржа т1адамаш дара цигахь гуш. Т1аккха цунна хезира цхьа тамашена аьзнаш. Иза дара дуьненахь а уггаре г1ийла илли – Даймахках къаьсташ г1араг1улийн илли. (483 дош) (1. Хатуев) Хьесап: 1. К1антepa кехат. 2. Хьехархочуьнга кхайкха вахар. 3. Кехатан 1ийжаме мoгlaнaш. 4. Ненан ойланна к1аргъялар. 5. Умийн г1ийла къурдаш. 6. Г1арг1улийн илли.
Къамелан дакъош	Сочинени	«Ненан мотт – сан дозалла»
Шеран талламан диктант	Талламан диктант	Б1аьстенан аматаш Б1аьстенан 1уьйре. Лаьмнаш т1ехьара схьакъедира сирла малх. Цуьнан з1аьнарш хьуьнан диттийн баххьашкахула кхерстира. Коьллашна а, бацана а т1едиллинчу тхин т1адамаш лепара бес—бесарчу басаршца. Ехачу буса тийнна дижина 1иллича санна, набарх долуш лаьттара 1алам. Б1аьстенан маьлхана доьлура 1алам: хьун, акхарой, сагалматаш. Хьаннийн татолийн бердашца девллачу таьллаша уггар хьалха хаийтира б1аьсте йолуш юйла. Цуьнан дуткъачу нийсачу гаьннаш т1ехь гуш заза дара. Толлан заза, дешица кхелича санна, можа—ц1ен бос болуш хуьлу. Оцу хазачу зазанна т1ехь шайн болх д1аболийра накхармозаша. Халкъо дукха хьалха дуьйна пайдаоьцуш билгалъяьккхина дечиг ю талл. Хин хьерашна т1едог1учу татолийн бердаш т1ехь кхуьу таьллаш. Царна оьшуш дац хьена латта. Дагарца хадийна баьккхина сара а, хьокха а д1абоьг1ча денлой, сихха доккха дитт хуьлий д1ах1утту, шен даккхийчу к1оргачу орамашца бердан йистош ч1аг1ъеш. Таьллийн генашлахь б1аьстенан муьрехь шайн хаза эшарш лоькхуш деха зарзарш. Б1аьсте! Ирзуш, тог1еш, некъан йистош, бошмаш, баьццара къорза куз тесча санна зезагаша хазйой хуьлу. Оцу баьццарчу дуьненахь инзаре дукха зезагаш ду шайн беснаш тайп—тайпана долуш. (154 дош) (Хь. Хасаев «Хьуьнан къайленаш»)
Тема		10 класс. Нохчийн литература Мах хадоран г1ирсийн ФОНД
	Изложени	«Нана» Тхан берзина когаш шелбала буьйлира, ч1ог1а хьоькхуш болу мох тхуна т1ерачу т1елхигех чекхбуьйлура. Т1аккха сан ши йиша хьалхачул а ч1ог1а елха йолаелира. «Х1инца х1ун ду техьа?» – ч1ог1а йиш йоьхнера сан. Тхо хевшина 1ачу г1анта т1едог1уш дара кхиъна зудабераш. Хаза мехкарий бара уьш, т1еюьйхина башха куьцехь йина йовха бедарш а, коьрта техкина куц долу шляпаш а йолуш, т1ехула доьхкарш дихкина книгаш а карахъ. Ч1ог1а самукъадаьлла, вовшашка хабарш а дуьйцуш, схьадог1уш долу и зудабераш, ц1еххьана тхох б1аьрг а кхетта, девдда тхуна т1едаьхкира. Чехка хетта долийра. – Шу х1унда доьлху? – Дехаш—1аш мичхьа ду шу? – Шун мама стенга яхана? Воьхначу ас хала а, атта а царна дийцира, тхан мама нахана йолах бедарш йитта яхана ю аьлла. – Шун ц1енош мичхьа ду? Со д1асахьаьжира – тхан ц1енош гуш дацара. – Цхьаъ яла еза кхарна, – элира зудаберех цхьамма. – Оля, хьоьгахь юй х1умма а? Цхьана йо1а, шен кисна а кхевдина, схьаяьккхина ши кампет д1акховдийра Фатиме. Амма Фатимас д1а ца ийцира уьш. – Х1ан ахь д1аэца, – йо1а кампеташ сан буйна йоьхкира. Кампеташ схьа а эцна, шина йишина д1аелира ас. – Хьовсийша, уьш—м шелонна сенбелла! – элира Оля ц1е йолчу йо1а. – Муха ца шелло хьуна – цхьалхха кучамашца, коьртахь х1ума а йоцуш, т1ехь пальтош а йоцуш… Ой—й! – элира вукху йо1а. – Иштта муха мегар ду! Со цуьнга хьаьжира. Йо1а доккха садаьккхира. Т1аккха важа зудабераш а дуьйладелира даккхий синош даха, тхох шайн дог лозучха. Т1аккха, кхин бист а ца хуьлуш, вовшашка хьаьвсира. Схьахетарехь, тхох самукъа ца долура церан. – Д1аг1о вай, – элира цхьамма вукху зудаберашка. – Г1о—те… Тхо г1ийла т1аьхьа хьоьжуш Iapa кечбелла болчу мехкаршна. Ц1еххьана сан б1аьрг кхийтира, бульваран дехьа йистера тхо долчу аг1орхьа схьаедда йог1учу, беркъа духар дуьйхина йолчу, шина зудчух: – Сан бераш, сан бераш! – мохь беттара цу шиннах цхьамма. – Кхуза муха кхаьчна шу? – Ма—ма! – мохь белира сан, цуьнан озах сайн нана йовза а евзина. Со г1анта т1ера охьашершина валале, тхан мамас 1айша кара а эцна, цунна т1е шен корталин т1ам тесира, Мамица яра цуьнан гергарло тасаделла йолу цхьа оьрсийн зуда. Иза а яра мехах нехан бедарш юьттуш а, ч1ог1а къен йоллуш а. Дукха оза, юьхь хебаршка а яхана яра иза. Амма ч1ог1а дог дика, къйнхетаме стаг яра. Цо Фатима караийцира, ткъа со, шело а, оцу дийнахь айса лайна бала а бицбелла, самукъадаьлла, сайн нанна улло а х1оьттина, д1авахара. (363 дош) (С.Арсанов «Маца девза доттаг1алла») Хьесап: 1. Тхан берзина когаш шелбала буьйлира. 2. Тхо хевшнна 1ачу г1анта т1едог1уш дара кхиъна зудабераш. 3. Чехка хетта долийра. 4. Кампеташ схьа а эдна, шина йишина д1аелира ас. 5. Тхо г1ийла т1аьхьа хьоьжуш Iapa кечбелла болчу мехкаршна. 6. Балхара ц1а йог1у нана гучуялар. 7. Оццу минотехь ч1ог1а ирс долуш дара тхо массо а.
Арсанов С-Бей кхолларалла	Сочинени	«Маца девза доттаг1алла»
	Изложени	Машаре доьзал Сих—сиха метта—мотт хуьйцура Зеламхас. Масех дийнахь—буса цхьанхьа 1ен кхераме дара. Ша обарган новкъа валлалц, адамаш дика девзаш ца хиллера цунна. Моьттура, дерриг а адамаш догц1ена, тешаме, къинхетаме ду. Амма иза аьттехьа а ца хиллера. Шайна сом делча, 1едало хьаьстича я кхерийча, шайн да—нана а духкур долуш берш а хиллера. Ишттачарах лечкъа дезара. Даима д1а сема, 1ожаллин дуьхьал х1отта кийча. Делахь а, дика, тешаме, къинхетаме адамаш а ду. XIopa юьртахь а, г1алахь а. Лаьмнашкахь а, аренгахь а. Цхьа доккха г1уллакх хилла, тахана Ведана герга веъна иза. Лаьмнашна юккъехь 1уьллучу х1окху жимачу к1отара. Готта цхьа некъ бу кхуза т1ебог1уш. Ламанан тархашца сетташ, хьийзаш. Вукху кхаа aгlop атталла г1аш кхуза вог1ийла а дац. К1отарна т1е а кхозаделла, нийсса ирахьлаьтташ мокхазан бердаш ду. Х1усамден ши к1ант ву и некъ сема ларбеш. Х1етте а, Зеламхин цхьа лерг ара ладоьг1на ду… Товханахь йоккха летта ц1е йогу. Ц1арах самукъадолу Зеламхин. Цуьнга хьоьжуш, ойланаш дика яло. Делкъан ламаз а дина, чучча когаш а бехкина, шен устазо Кунта—Хьаьжас т1едиллина вирд доккхуш, хиъна 1а иза. Ша Далла 1амал еш, ерриг ойла Далла т1еерзайо цо. Амма х1инца, иза мел д1акъехко г1ертарх, коьрте кхин ойланаш хьийза. Мухха а вирд даьккхина ваьлча, дехха до1а а дина, суьлхьанаш маьнги т1е охьа а тийсина, оцу ойланийн йийсаре вахара иза. Зеламхаг1еран доьзал машаре бехара. Б1е цхьаъ шо хан йолу деда Б1аьхо а, да Гушмузукъ а, цуьнан виъ к1ант Хаси, Зеламха, Солтамурд, Бисолта а. Бисолтан итт шо бен дац. Зеламхаг1еран нана елча ялийначу Билкъиса вина ваша ву иза. Веа вешех воккханиг, Хаси, даима цамгарш лехьош, хьег1аш, эг1аза, 1аламат эсала стаг ву. Хасин а, Зеламхин а зударий, бераш а дара. Солтамурд зуда ялоза вара. Деваша Хьамза а, цуьнан ши к1ант а вара. И шиъ шичой бу, аьлла, дага а ца дог1ура веа вешина. Шайн нанас шайн дена бина вежарий санна хетара. Зеламха обарг волучу хенахь, цуьнан а, Бецин а ши бер дара: Муслимат а, Энист а. Гушмузукъан а, Хьамзин а доьзалша бежнаш, уъстаг1ий кхобура. Хьун хьаькхна даьхначу ирзош т1ехь хьаьжк1аш, кхоьаш, г1абакхаш, картолаш а кхиайора. Берриг а нохчмахкахошна санна, оцу ирзошна т1ера даьлла ялта 1аьнах бовла а ца тоьара царна. Дохнан дохкуна духкуш, ялта оьцура. Цул совнаха, накхарш а дара церан кхобуш. Цаьргара шарахь шозза моз схьаоьцура. Иза духкура Веданарчу базарахь. Цунах хиллачу ахчанах бедарш, бахамехь оьшург а оьцура. Х1окхеран доьзалш къен а, хьоле а бацара, юккъерчу т1ег1анахь бехара. (380 дош) (А. Айдамиров «Дарц» роман) Хьесап: 1. Зеламхас метта—мотт хуьйцура. 2. Адамаш тайп—тайпана ду. 3. Зеламха Ведана к1отара веъна. 4 Иза дика 1алашво х1усамдайша. 5. Зеламхаг1еран доьзал. 6. Обарган ойланаш. 7. Доьзало хьанал къахьоьгу.
	Сочинени	«Парг1атонехьа ойланаш»
Гадаев Мохьмад—Селахьан кхоллараллех лаьцна	Изложени	Чурт санна лаьттинарг Поэт, суртдиллархо, яздархо – церан кхолламан оьмар еха ю. Церан кхоллараллин мехалле хьаьжжина, масийтта б1ешерашка яхло иза. Заманаш, б1ешераш хийцадаларх, кхолларалла яха юьсу, адамийн синкхетамна т1е1аткъам а беш. Гадаев Мохьмад—Селахьан кхоллараллехь коьрта тема Даймахкаца йоьзна ю. Дуьнен чохь йоккхучу ханна марзо эца ша ца ларийна болу Даймохк кхуллу Гадаевс шен поэзехь. Поэтан кхоллам язбелла хилла махках хаьдда ваха, гуттар Даймахке сатуьйсуш хила – уггар боккха лазам – ша дан леринарг кхочушхиланза дуьсуш. Шен халкъаца декъаза кхоллам бекъна хилла ца 1а иза – шозза махках ваккхар нисделла цуьнан, дуьххьара шен халкъаца, юха халкъах, гергарчарах къаьстина. Кхоллараллин стагана миччахь карабо шен синна Даймохк – хийрачу махкахь а, набахтехь а, шен дагалецамех а кхуллу цо шена иза. Даймахках къастар, махках валар – иза географица доьзна дац, я меттиг хийцарца. Даймохк адамца шеца бу, цуьнан ц1ийца, орамашца, цуьнан г1иллакха, ойланашца, 1ер—вахарца. Гадаев Мохьмад—Селахьан кхоллараллехь коьрта 1аткъам бу Даймахках къастар. Дуьнен чу муьлхха стаг шен дахаран бакъо йолуш вог1у: цхьана х1уманан да хилла (шен доьзалан, шен ц1ийнан, шен мехкан). Шен дахарехь да хилла вахар дезна волчу Гадаев Мохьмад—Селахьна уггар хала адаман сий лахдар хилла. Шен къоман да х1оьттичий бен ца кхуьу оцу къоман культура – да воцчохь, даймохк хуьлуш а бац, хьайн махкахь хьо велахь а. Гадаев Мохьмад—Селахьан ерриг кхоллараллин символ, цуьнан коьрта произведени «Даймахке сатийсар» ю. Поэт шен синк1оргалле мел кхевди а, цунна шен дешархочунна т1ебоьдуш болу некъ карабо, цуьнан ойла йийсаре а еш. Оцу стихотворенехь автора айеш йолу тема – Даймахке сатийсар, Даймахках болу лазамаш, цунах болу дагалецамаш тахханалц вайн къоман дог 1овжош ю. «Даймахке сатийсар» стихотворенехь махках, ц1ийнах ваьккхина стаг, дийна воцуш, велла лору автора. Чохь са доцуш, шийлачу т1улгаца вусту цо ша, амма чурт – иза теш ду хиллачун, гиначун. Шена т1ех1оьттинчу хьолаца къовса йиш цахилар, цунна к1елсаца дезар, ша да волу х1ума шегара д1адаьккхина – иза а хир ду поэтан сина 1еткъаш, гуттар харцонца къийса, дуьхьало яр вайн къоман амал хилар лерича муххале а. Поэта даладахь а «Генарчу Даймехкан сурт х1оттало», ешархочунна дукха улле даладо цо и сурт. «Даймахке сатийсар» стихотворени вайн къомана т1ехь, махка т1ехь йиначу харцонан тоьшалла ду. Поэтан кхоллам шен къоман кхолламах боьзна бу. Шен къоман некъ санна бахбелла хилла Гадаев Мохьмад—Селахьна ц1а бог1у некъ. Цхьа а зама ца еъна вайн къомана Гадаев Мохьмад—Селахьан «Даймахке сатийсар» стихотворенин таханелла ца йовш. Къонахчун Даймахкал деза дуьнен чохь х1умма а дац, къонах ша – Даймохк бу, мехкан да. Цуьнан г1иллакхаш, мотт, 1адаташ, 1ер—дахаран сурт—сибат, амал – иза дерриг цхьаьна – Даймохк. (383 дош) (З. Алиева) Хьесап: 1. Поэтан кхоллараллехь коьрта тема. 2. Шен халкъаца декъаза кхоллам бекъна хилар. 3. Шен дахарехь да хилла вахар дезнарг. 4. Гадаев Мохьмад—Салихьан кхоллараллин символ. 5. Чурт – иза теш ду хиллачун. 6. Поэтан кхоллам шен къоман кхолламах боьзна хилар.
	Сочинени	«Ирсан орам»
	Изложени	Ибрах1им – къинхьегаман стаг Ибрах1им къен—миска стаг ву. Шен долахь шуьста а бац цуьнан. Болх бан т1е а лоций, стерчий долчу ден а, шен а ардаш оху цо. Цкъа а парг1ат ца хуьлу Ибрах1им. Охана чекхдаьлча асар до цо. Оццул къахьегарх дуо бузий ца хуьлу цуьнан. Зуда яло дезаш ву Ибрах1им. Амма таро яц. Дийнахь а, буса а къахьоьгуш ву. Эххар а, Сийлахас хан а юьллий, и ялайо Ибрах1има. Зудаялоран кеп д1айирзинчул т1аьхьа, ц1ен т1ехь дезарш дан долало нускал. Ибрах1им воккхавеш ву шен ирсечу дахарх. Ибрах1иман юха а балхана чувола деза, къахьега деза. Цуьнан шена а, зудчунна а напха латто деза. Ибрах1им юьртахь а цхьалха стаг ву, тайпа—тукхамах цхьа а вац цуьнан. Делахь а, иза доьналла долуш стаг ву, т1ебеъана бала—г1айг1а ловр йолуш а ву. Амма эхь ловр дац цо. И ца лан стогалла а ю цуьнан. Хьалха санна, дукхаеза цунна Сийлаха. Амма Сийлаха хийцаелла. Ойланаш йо Ибрах1има. Хилларг Эдалхин а, Аружин а питана дара. Цкъа туькана яхана йолуш, Сийлахе дагара хоуьйту совдегара Эдалхас. Аружа схьалеста йолало денна. Сийлахин корта хьийза къамелаш до цо. Иштта ду Сийлахин шен майра Ибрах1им цавезаваларан, цуьнга безам шелбаларан бахьана. Стуннана а, стунда а долчу а воьдий, Ибрах1има шен бала балхабо. Цаьргара кхин синтем ца хуьлу. Эххар юьту Ибрах1има Сийлаха. Ша юьтуш Сийлахас кхин а барх1 баттахь йо1 кхаба т1елоцу. Цу буссехь ден ц1а д1айоьду иза. Ибрах1иман х1усам яссаелла. Шелбеллачу шен бен чу г1айг1ане воьрзу иза. Иоь1ан шо кхаччалц Ибрах1иман ц1арт1ехь ю Сийлаха. Юьртахула даьржа, Эдалха Сийлаха яло воллу, олий. Туькана воьду Ибрах1им, деанчунна т1e а шена т1екхийдачу вонах ша ларвалархьама а, Эдалха ларван а. Г1иллакхах ца вухуш, оьзда къамел до Ибрах1има совдегарца. Цунах а го вайна Ибрах1им дика амал йолуш а, оьзда а стаг хилар. Адамалла долуш стаг ву Ибрах1им. Ибрах1им аьшнашвеш хабарш дуьйцу Эдалхас. Х1етте а собаре хуьлу Ибрах1им. Дукха хан ялале, кет1а а воьхий, г1ийла йо1 кховдайо цуьнга, Сийлаха маре яхар а хоуьйтуш. Ибрах1им холчах1утту. Ибрах1им шен юьртахо Бета волчу воьду, ков—керт д1аделла а, цуьнгара топ эца. Т1аккха иза Эдалхин кет1а х1утту. Х1инца цо хиндолчун ойла ца йо. Ша дина эхь ца лоьруш, Ибрах1име бага етта Эдалхас цигахь а. Амма эццахь, даръелла ча санна, хьаьвза Ибрах1им. Шена дуьхьал нисвелла—веллачунна топ етта Ибрах1има. Кхо ваша вожаво цо. Т1аккха Эдалха а воь. Цул т1аьхьа, коре хьодий, араоьккху Ибрах1им. Цигахь, кора к1ел, шаьлта а яьккхина лаьтташ Эдалхин жимахволу ваша хуьлу. Цо, шаьлта тухий, дожадо пхоьалг1а дакьа. Иштта хеда Ибрах1иман дахар. (390 дош) (Х.Эдилов «Сийлаха») Хьесап: 1. Безам. 2. Сийлахин хийцаялар. 3. Сийлаха ц1ийнах йоха г1ертар. 4. Сийлаха Эдалхе маре яхар. 5. Ибрах1им совдегар волчувахар. 6. Ибрах1има Эдалхина бекхам бар.
	Сочинени	Александр Чеченский

Карладаккхар	Тема	5 класс. Нохчийн мотт Мах хадоран г1ирсийн ФОНД
		Дуьххьарлера хьехархо Тхешан куьпарчу берашца ишколе йигира со а. Мел хаза хетара суна! Моьттура, дерриге дуьне оцу сайн жимчу т1оьрмиг чохь ду, цу чуьрчу абато со цхьана тамашийначу ирсе кхачор ю. Лулахойн бераша хьехархочуьнга д1аелира со. Тхан йишин Элитин хенара йо1 яра иза. Х1етахь дуьйна дуккха а шераш д1адевлла. Амма суна цкъа а диц ца ло и де а, сайн дуьххьарлерчу хьехархочун сурт а. Х1инца а гуш санна хета цуьнан эсала, екхна, к1айн горга юьхь, къинхетаме б1аьргаш, букъ буьззина ловзу стомма 1аьржа ши ч1аба, д1аса т1емаш тесна даьржина 1аьржа ц1оцкъамаш, к1еда аз. Суна а, тхуна массарна а Белител дагна хьоме адам дацара. . (90 дош) (А. Айдамиров «Дуьххьарлера хьехархо»)
	Сочинени	«Со каникулашкахь волуш хилларг»
	Талламан диктант	Аганан мотт Мотт боцуш адам ца хуьлу. Къам доцуш мотт ца хуьлу. Мотт д1абаьлча, къам д1адолу. Дерриг латта ц1е йолу вайн дуьне теллича, кхин цхьанхьа а карор дац нохчийн ц1е йолу къам – шен маттаца, шен махкаца, ц1ий хуьйдинчу лаьттаца, маьждигийн момсаршца, шал шийлачу шовданашца, баккхичийн до1анашца, кегийчийн ловзаршца… Цундела ца лаьа вай лаьттара д1адан, доха, даржа, доь дан, хилларг х1ун ду а ца хууш! Шен ага техкийначу ненан мотт даггара безаш, лоруш, цуьнан сий деш, иза шен синкхачам хеташ волчунна цул доккха х1ума дуьнен т1ехь хуьлийла дац. Цундела иза ц1ена хууш, к1орггера 1амийна, 1амо лууш волчун даиманна сий дан деза.
Лексика карладаккхар	Сочинени сурт х1отторан билгалонашца язъяр	Суьрта т1ехь гуьйренан мур
	Изложени	«Майра хьаша» Палара хьаша веара тхо долчу. Казбек яра цуьнан ц1е. Тхан хенаро вара иза. Жима хиларх, хьаша хьаша ма ву. Цундела, вайн г1иллакхо ма-хьоьххура, лорура оха иза, тхешан ма-хуьллу там бора. Тамашийна амал яра хьешан: ловза вог1уш а, ц1ена бедарш юхура цо. Тхоьга т1ехула хьоьжура иза, ша массарел воккха, хьекъале хетара. Хабар дийца ч1ог1а лууш вара. Шена экскурсехь гинарг, т1аккха яккхийчу г1аланаш-кахула лелар дуьйций, багош г1овттийначохь дуьтура цо бераш. Иштта дийцира цо тхуна, цхьана дийнахь хьуьнхахь ша текхарг муха лецира. Х1орш, цхьа тоба бераш, лам т1е девлла хиллера. Ловзуш, xlopni д1адоьлхуш, кхарна хьалхха, шок а тоьхна, т1ебо-лабелла цхьа къорза лаьхьа. XIOKXO, х1умма кхера а ца луш, лога т1е ког а биллина, багара мотт ч1ешалгаца оз-зийна схьабаьккхина. Цо и дийцинчу шолг1ачу дийнахь эвлайистехь ловзуш дара тхо. Цхьана хенахь тхан хьешан «Вай, мама-а!» -аьлла, мохь белира. Д1аиккхира иза. Оццул майра к1ант кхерийнарг х1ун ю техьа аьлла, цецдевлла, т1едахара тхо. 1абдулла вара цхьа юткъа-1аьржа боьха х1ума когашца юьйш во л луш. — Вай, Казбек, юькъачу хьуьнхахь боккхачу текхарган багара мотт баьккхина волу хьо х1окху жимачу х1уманах х1унда кхеравелла? — бехк баьккхира оха. — Суна гинарг-м яцара жима, — бехказа вуьйлира хьаша. (170 дош). Ж. Махмаев Хьесап: 1. Г1алара хьаша. 2. Хьешан тамашийна амал. 3 Хьешс ааьхьанан мотт схьабаккхар. 4. Казбекан кхеравалар 5. Бехказло
	Талламан диктант	Юьртахь суьйре Луьстачу хьаннаша хазбинчу ломан к1ожехь 1уьллура Мусин-К1отар. 1аламан хазалло кхелинчу оцу жимачу юьрта юккъехула чекхдолура лекхачу лаьмнашкара охьадог1у г1овг1ане шовда. Инзаре хаза хуьлура кхузахь суьйре. Шовданаш декар, олхазарийн эшарш, дежийлашкара ц1ехьа дирзинчу уьстаг1ашний, гезаршний дуьхьал уьдучу 1ахарийн, буьхьигийн 1ехар, ловзуш лелачу кегийчу берийн аьзнаш. Уьш дерриге а вовшех оьй, синкъераме г1ар кхоллалора. Иза лаьмнаша д1аузий, стамйой, 1аннашкахула чекхйоккхура. Гонахарчу ярташкарчу кегийчу нахана а хазахетара Мусин-К1отар. Цуьнан коьртачу бахьанех цхьаъ дара куц а, г1иллакх а, оьздангалла а цхьаьнадог1уш болу мехкарий кхузахь дукха хилар.
	Изложени	Дохкобовлар Салман, бепиг, шура а эца г1охьа, — элира х1умнаш юьттуш йолчу нанас. Уггаре а хазачу метте со кхочушшехь олу-кх ахьа соьга цхьаъ диэ, — везвера к1ант, книган цхьа аг1о схьа а карчош, — д1о-о ловзуш йолчу Саците алахьа. Цхьажимма ловзийтахьа со!- дийхира Сацитас. Нана чорхана хьалха хиира. Мама, вайна юург ца йо ахьа? – хаьттира бераша. Ой, уггаре а сан йиш йоцчу хенахь ма олу аша соьга, шаьш меца ду? Шаьшшиъ бехке дуйла хиира цу шинна. Ц1еххьана д1алилхира бераш. Хьесап: 1. Ненан дехар. 2. Я к1анта а, я йо1а а нанас бохург цадар. 3. Бераш мацдалар. 4. Ненан жоп. 5. Вешин а, йишин а дохкобовлар.
	Талламан болх	«Мичхьара болало Даймохк» Зударий кех бовллалц кет1ахь сецна, т1аьххьара б1аьрг туьйхира М1аьчига керта. TIepa хьахарш охьаэгна, юккъера з1араш гуча а дийлина, т1е латта тесна тхов болу цуьнан жима ц1а г1ийла хьоьжура цуьнга. Цуьнан хьажар бешахула кхерстира, юкъ-юкъа г1аддийн аг1ошца наггахь марг1алш а тесна, мацах цкъа салташа къинхетамза дагарш диттина, дакъийна стоьмийн дитташ лаьттара ирахь, якъаелла адамийн чархаш санна. Кхузахь баьхнера цуьнан дай. Оцу лаьттан коржама т1ехь ваьллера иза ша а дуьнена. Кхузахь баьккхинера цо дуьххьара ког, аьллера дуьххьарлера ши дош — нана, дада. Уггар хьалха кхузара д1аболалора цуьнан Даймохк. (82 дош). А Айдамиров
Лексиках хаамш	Сочинени	«Ас т1екхачаре сатуьйсу де»
	Талламан болх	Денделла 1алам. Деха 1а д1а а даьлла, юха схьакхечира ховха б1аьсте. Шен гуш долчу беркатечу куьйгашца латта самадаьккхина, зезагашца къарзбина баьццара куз баржийра цо, хьаннашна т1е баьццара духар дуьйхира. 1аламан дозаллех даккхийдечу олхазарша тайп-тайпанчу эшаршца хьаннаш екайора. 1алам денделлера. Тохарлеррачу аренашкахула жа дажош лелара 1аьрби. Сара санна вуткъа хьалавоьдуш дег1 даьккхинера цо. Амма жима, к1еззиг хьалахьаьвзина мара, г1айг1ане б1аьргаш стохкалерраниш бара. Кхин а шина шарахь ваца дезара цуьнан Супанина. Дан г1о доцуш, к1елвиснера Хьамид. 1аьрби схьаваккха г1иртира иза, амма бакхий нах а, молла а шена т1еверзийначу Супаница къийса а ца дела, висира. (86 дош).
	Сочинени	Дешар серло — цадешар бода
	Изложени	«Доттаг1 вонехь вевза» Суьйранна дара иза. Юх-юххе дижина Iapa Борз (ж1аьла) а, цуьнан доттаг1а Ч1ама (эса) а. Цхьа хан яьлча «булкъ» олуш г1овг1а кхечира лере. Б1аьрг ца боьллуш, лергаш дуьйлина, ладог1а делира Борз. Юха хезира г1ийла кхайкхаме аз. Кхин ладоьг1уш 1ен йиш яцара. Бешан сетканан кертах дехьа оьккхуш, бетонан йоккхачу ной чу иккхира Борз. Хи чохь керча Иман лаза ца еш схьалаьцна, хьаладелира иза. Ц1ийнан не1аре Иман охьа а йиллина, «г1алх, г1алх», аьлла, чуьрчаьрга кхайкхира ж1аьла. Чуьрнаш аралилхира, йо1ана гобеш. Борз нацкъара а даьлла, шеен хьекъале б1аьргаш йоь1ан дена-нанна т1е боьг1на, шена т1ера хи д1адоккхуш, дегаделира. Ч1ама цунна т1емотт хьоькхуш, и дакъо х1оьттира. Иштта кертарчу баккхийчаьрца гергарло ч1аг1делира Борзан Хьесап: 1. Суьйре. 2. Борзана хеза г1овг1а. 3. Ж1аьло гlo до. 4. Доттаг1алла ч1аг1делла.
	Шеран талламан болх	Ненан дог Доьзалхочунна моьтту, шега шен деган къайленаш ненах лачкъало. Ткъа гуш доцчу пхенашца шен берийн дегнех дозаделла ненан дог ша-шах кхуьу церан къайленех. Бер мел генахь делахь а, шен берана хазахетар хилча, доккхадеш тохало, ткъа цуьнан кийра цхьана балано хьовзабахь, сингаттамо д1алоцу ненан дог, ненан дог – шайх ду. Декьаза дара нохчочун ненан дог. Берех самукъадаьлла тохадалар к1езиг хуьлура цуьнан. Оцу заманахь къаьсттина. К1ант вича, цунна хаьара, иза шен воций. Цунна лаахь а, цунна мел везарх а, ваха лаарх а, цуьнан вацара иза, халкъан вара. Х1етта кога ваьлла к1ант, г1аш юккъе сара а боьллина, марг1ал лестош, волавелча нанна хаьара цхьа пхийтта шо даьлча иза халкъан г1уллакхан дуьхьа кех вер вуйла.

Скачано с www.znanio.ru

Тема 10 класс. Нохчийн мотт

Лексикологи Изложени «Ден дозалла»

Нана йолчу боьлху к1ентий. –

Суна а, тхуна массарна а Белител дагна хьоме адам дацара

Де дика хуьлда хьан, сан хьоме

Оцу ойланах Уми г1ийла къурдаш дан юьйлира

Таьллийн генашлахь б1аьстенан муьрехь шайн хаза эшарш лоькхуш деха зарзарш

Х1ан ахь д1аэца, – йо1а кампеташ сан буйна йоьхкира

Тхо г1ийла т1аьхьа хьоьжуш Iapa кечбелла болчу мехкаршна

Гушмузукъ а, цуьнан виъ к1ант

Изложени Чурт санна лаьттинарг

Поэта даладахь а «Генарчу Даймехкан сурт х1оттало», ешархочунна дукха улле даладо цо и сурт

Эххар а, Сийлахас хан а юьллий, и ялайо

Ибрах1им шен юьртахо Бета волчу воьду, ков — керт д1аделла а, цуьнгара топ эца

Лулахойн бераша хьехархочуьнга д1аелира со

Тамашийна амал яра хьешан: ловза вог1уш а, ц1ена бедарш юхура цо

ИзложениДохкобовлар Салман, бепиг, шура а эца г1охьа, — элира х1умнаш юьттуш йолчу нанас

Деха 1а д1а а даьлла, юха схьакхечира ховха б1аьсте

Изложени «Доттаг1 вонехь вевза»

Источник

На чтение 14 мин. Просмотров 17

сочинение по чеченскому языку маца девза доттаг1алла арсанов саь1ида-бейнс язйига йолу

В сороковых и пятидесятых годах С.-Б. Арсанов работал в системе народного образования Казахской ССР.

Делегат I съезда ССП РСФСР.

Избирался депутатом Верховного Совета ЧИАССР 2-го созыва.

Делегат III съезда ССП СССР.

Член КПСС с 1924 года.

Член С.СП с 1935 года.

Ши тIаьхье. Роман. Орcийн маттера гочйина X. М. Яхшаатовс. Соьлжа-ГIала, 1931.

Маца девза доттагIалла. Роман. Грозный, 1960.

Къеггина гайта вайн заманан турпалхо. «Ланинан некъ», 1965, 15 январь.

Дахаран бакъдерг. Дийцар. «Ленинан некъ», 1968, 29 май.

Берзалойн Iедал. Дийцар. «Ленинан некъ», 1968, 2 июнь.

Нана. Дийцар. «Ленинан некъ», 1968, 15 май.

Когда познается дружба. Роман. Грозный, Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1963.

Серебристая улыбка. Очерки и рассказы. Грозный, Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1965.

О верном друге. Роман. М., «Советская Россия», 1968.

Из книги А. У. Мальсагова и Х. В. Туркаева «Писатели советской Чечено-Ингушетии». 1969 г.

Комментировать Лента комментариев

НОВОСТИ ОТ ПАРТНЕРОВ

ВИДЕОНОВОСТИ

В ПОПУЛЯРНЫХ РАЗДЕЛАХ

ЖИЗНЬ ЗАМЕЧАТЕЛЬНЫХ ЧЕЧЕНЦЕВ

НАШИ ПРОЕКТЫ

НАШИ ВИДЕОПРОЕКТЫ

В фотоальбоме В Фейсбуке

Сочинение по чеченскому языку маца девза доттаг1алла арсанов саь1ид-бейнс язйина йолу

Ответы

ненан мотт-нохчийн мотт! х1ун хир ду дуьненахь хьол мерза, деза? дуьненах уггаре баккхийчу тамашех цхьаъ мотт бу. кхидолчу дийнатех къасточу билгалонех коьртаниг а мотт бу. ма-дарра аьлча, дийриг а мотт бу.

Оьздангалла и адмийн коьрта г1иллакхех цхьаъ ду.

Оьздангалла и адмийн коьрта г1иллакхех цхьаъ ду.Озда стаг, ша цхьанне а гуш ца хилча а хуьла оьзда.

Оьздангалла и адмийн коьрта г1иллакхех цхьаъ ду.Озда стаг, ша цхьанне а гуш ца хилча а хуьла оьзда.Оьздангалла пхеа декъе декъа мегар ду:

Оьздангалла и адмийн коьрта г1иллакхех цхьаъ ду.Озда стаг, ша цхьанне а гуш ца хилча а хуьла оьзда.Оьздангалла пхеа декъе декъа мегар ду:адмашца оьзда хилар

Оьздангалла и адмийн коьрта г1иллакхех цхьаъ ду.Озда стаг, ша цхьанне а гуш ца хилча а хуьла оьзда.Оьздангалла пхеа декъе декъа мегар ду:адмашца оьзда хиларкхиндолу чохь садолу х1уманца оьзда хилардала мел кхоьллина чохь садоцу х1уманца оьзда хилар

Муха хила веза бокъ волу нохчи

Муха хила веза бокъ волу нохчиНенаца йоккха доьзалхочо жималлехь дукхайолу хан. Доккха дакха лоцу нохчийн сийлахьчу нанас доьзаллехь бакъболу нохчийн к1ентий кхиош.

Муха хила веза бокъ волу нохчиНенаца йоккха доьзалхочо жималлехь дукхайолу хан. Доккха дакха лоцу нохчийн сийлахьчу нанас доьзаллехь бакъболу нохчийн к1ентий кхиош.Воккхачуьнца г1иллакхе волуш, жимачуьнца собаре солуш хуьла нохчи к1ант.Г1онна мохь баьлча сихало накъост хила бакъволу нохчийн к1ант. Диканехь-г1онехь а цхьатерра дакъа лоцу нохчийн к1анта.

Дош лардо шеен нохчийн к1анта. Юачуьнца оьзда хуьла и.ШЕн къоман а, шеен махка а 1у ву и. Хьаналчу балхахь къа хьегарца садоккху цуо мехка дахар.

Источник

Урок. На тему «Доттаг1алла».

Дийцар.

Мучураева Раиса Татаевна

литиратурин а хьехархо

МБОУ «Николаевски СОШ»

Тел: 8938 002 83 47

Доттаг1алла.

«Доттаг1», «Доттаг1алла тасар», «Доттаг1алла». Х1ун маь1на чулоцу техьа х1окху дешнаша? Оцу кхетамна дуьззина, хила ма- деззара, маь1на даста хуур дарий Шуна? Халкъан хьекъало боху: «Доттаг1 верг- ваьлла, эзар сту берг-вайна», «Доттаг1 вонехь вевза», ткъа кхин а масане ду уьш.

Бакъволчу доттаг1чуьнга г1о-накъосталла ахь деха оьшуш дац. Цунна шен хуур ду, хьуна оьшург. Хьан г1алаташ а лоьхур дац цо, мелхо а уьш хьулдан г1ертар ву. Цкъа а вас йийр яц, амма бакъ-харц хьоьга юьхь дуьхьал эр ду. Яц цуьнан хьоьца цхьа а хьаг1, хьан массо а къайленийн дог1а ду и. Дика доттаг1 воцург- г1орасиз ву.

Доттаг1алла – иза адамашна юкъара к1орггера уьйр ю, шена чохь тешам, г1о-накъосталла хилла ца 1аш, чоьхьара гергарло, дог ц1еналла, безам, ларам болу. Цкъа делахь, доттаг1аллин безам болу синмехалла ю и. Шолг1а делахь, доттаг1алла хаьржина тасалуш а дац.

Иштта кхолладелла гергарло ду сан дийцаран турпалхойн а.

Дений, Мохьмаддий дукха жима волуш дуьйна, ши доттаг1 ву, я олуш ма хиллара, аганара ваьлчахьана а. Ткъа гергарло-м цаьршинна хилла а ца 1а, церан дайн-нанойн а ду. Ши к1ант школе а цхьаьна оьху, цхьана классе. Урокаш цхьаьна йо, ловза а ловзу. Хьуьжарехь а даима цхьана ву, ламаз эца а, дан а, цига эха волавалале 1амийнера, шинна а. Цара говза а 1амийра иза. Масала, Денис ламаз бисмиллан хьалхара мог1а болабора, шолг1аниг Мохьмада буьйцура, иштта д1а кхин а. Ч1ог1а духавеза и шиъ вовшашна. Цундела, барт а хуьлу церан. Цхьаъ цомгуш хилахь, важа оцу минотана схьакхочу: книжка йоьшу, туьйранаш дуьйцу, урокаш еш г1о до. Ц1ерачара цхьаъ човхийна, дов динехь, вукхо къинхетамца дог хьосту. Берашна юкъахь дар-дацара даьлча а, вовшашна т1ех1утту. Нийсархой хьоьгуш гергарло ду цу шиннан. Мел доккха ирс ду, хила ма везза доттаг1 нисвелча!

Цхьана дийнахь, Денина дас велспед ийцира, дукха хенара цуьнан лаам кхочуш хилира. Денин ма-еззара сийна, къегина бос а болуш, ц1ийзаш-к1еда охьахоийла, зевне горгали а болуш. Дуьххьара иза хиънарг, кхин мила хир вара, Мохьмад воцург. Цунна ч1ог1а хазахийтира шен доттаг1чун велспед эцна, иштта хазаниг кхуьнан шен цкъа а хилла а яц. Х1унда аьлча, Мохьмадг1еран доьзалехь кхин дуккха а кегий йижарий, вежарий бу кхуьуш, ткъа Дени шен ден, ненан цхьаъ бен вац.

-Мохьмад, хьуна хазахетий сан велспед?- хаьттира Денис доттаг1чуьнга.

— Хахка лаьий хьуна? Х1ан, д1алаца, рогг1ана хехкалур ву вайшиъ, тхан ц1ийнан гонаха. Хьо хьалхара ву, ткъа со цкъачунна, г1анта т1е охьахуур ву.

Мохьмад хазахетарца хьалаиккхина, Денин велспеда т1е кхоссавелла, охьа а хиъна горгали бекийра, д1ахаьхкира. Ц1ийнан гонаха масийттаза хахкавелира.

-Ва, ма дика а ду. Цхьа тамашена, даг т1е гилдигаш дуьйлийца, дукха воккхаверна.

-Сихха валахьара Мохьмад, ма хохкур яра-кх ас иза. Эх1, ма хир ду-кх иза! Ма велспед ю иза! Х1окху куьпарчу берашкахь ю моьтуш а вац со и саннарг. Тахана дика сайна шаръялийтина, кхана дуьйна, шина а урамехула хахка мегар ду. Суна хаьа, массара а хаза ю, бохур ду. Дени шена а ца хууш ойлане ваьллера, цунна дагатуьйсура велспед хаьхкина воьду ша. Массо а: урамера жима а, воккха а арахь бу. Воккхастаг Зайнди а хир ву, гуттар а санна, кет1ахь. Цо эр ду: « Х1ай, х1ай, ваши к1ант ледар-м вац, машен новкъа ма валалахь!» Бераш мохь беттара бу:

-Соьга хохкуьйтур юй ахь?! – Соьга а! – Соьга а.

Амма воккхавер дах ца делира, Ц1еххьана, даьллачу татано дохийра дерриге а!

И муха нисделира, хала ду кхета, амма, цхьабакъ ду, Мохьмад йоллучу чехкаллица д1адийначу диттах кхетта, охьакхийтира. Йохийначу голаш т1ера ц1ийш охьахьаьдира, белшаш лозура. И дерриге а кхин ирча а дацара, д1о дитт уллора йохийна, эрчаяьккхина, еълара а кхетта 1уьллуш Денин ц1ена, керла велспед яцахьара. Цу т1е, къегаш хилла болу гур, х1инца чкъург т1ехула цхьа сингаттаме кхозура. Дукха халачу х1оттарна, дог аракхоссадала санна детталора Мохьмадан.

Ткъа важа-м, хьаьдда вог1уш вара, Мохьмад хьеваларна цецваьлла.

-Дени, ца хууш нийсделир-кха и. Суна къинт1ера валахь! Волий хьо? Дени, ахь самагатделахь, ас айса цхьаъ дийр ду цунна. Дика дуй?!

Амма Денин б1аьргаш хих буьзнера. Ой, хиъна делира цунна иштта хир дуйла. Шена оццул езаш йолу велспед, хахка а ма ца ларийнера иза.

Мичара вели ца хууш, к1енташна ведда т1евеара лулахо Рамзан. Дукха хан яра, цуьнга кхеран доттаг1алла ца дезаш. Я шен цхьа а доттаг1 ца хиларна, хьаг1 ярий а ца хаьа.

-1алелай! – Цецаллица ц1истдеш, вистхилира Рамзан. – Ас бехира хьоьга, Дени, эрна леладо ахь Мохьмадца доттаг1алла. Цо хьуна х1уьттаренна ма дина иза. Цуьнан ян а ма яц, иштта велспед. Хьайн дега х1ун эр ду ахь?

Мохьмада велхаран къурдаш сецош, багара даьккхи:

— Бакъ дац, ас х1унда дийр дара и х1уьттаренна. Ма тешалахь цунах, Дени. Мохьмадан шен бехк ца хилар д1акхачо лаьара доттаг1чуьнга. Дени г1ийла шен кагъелла велспед лаьттара хьала а гулйина, ц1ехьа вахара. Цунна улло а х1оьттина, Рамзан вахара, ч1ог1а мохь а бетташ:

-Х1аъ, суна сайна, корехула ма гира, чехкаваьлла, ловзаваьлла, хьажа а йина цо велспед диттах тухуш. Иштта ву-кх, хьан доттаг1. Дагахьбаллам, дегабаам, б1аьрхиш, ницкъ ца кхачар – оцу дерригено, хьукъвинера Мохьмад.

К1ант ц1а веъча, нана яра ч1епалгаш доттуш йоллуш. Меллаша цунна т1ехъиккхина, шен жимачу ц1ачу вахара иза. Ч1епалгашна ч1ог1а т1ера волу к1ант, ца соцуш д1авахарна, цхьаъ тосаделла, цунна т1аьххье чу а яхана, хаьттира: «Лозуш х1ума-м яц хьан? Схьавола, х1ума яа хьайна». – Х1ан- х1а, нана, ас Дениг1аьргахь йиъна, аьлла тешийра цо и. Мохьмадана, х1инца ша а висина, ойланаш ян лаьара, Делера г1о деха а. Ма ч1ог1а лаьара цунна, Дени шех теша а тешна, къинт1ера волийла, шаьшшинна гергарло хьалха санна хуьлийла а. И санна дерг, царшинна юккъехь хилла дацара, цкъа а.

— Дада, г1о дехьа, бохам хилла-кх суна. Дас лерина ладуьйг1ира шен воккхах волчу к1анте, т1аккха элира:

-Реза ву, дада! Дела реза хила хьуна!

— Кечло сихха, школе т1аьхьавуьсур ву хьо.

Шен классачу Мохьмад самукъане чоьхьа велира. Дени волчу аг1ор д1ахьаьжча, шега оьг1азе б1аьрг бетташ тидам хилира кхуьнан, х1ара эсала велакъежира.

Урокаш чекхьевлча, т1ома вала санна, чехка ц1а ведира Мохьмад. Хьалхалерачул а хаза, керла, къегаш велспед лаьттара сонехь, дадас вовшахтесна, кийчча. Мел дика дада ву-кх Мохьмадан, даима шен к1антана г1о дан кийча ву иза. Мохьмада шен т1оьрмиг лаьтта а х1оттина, велспедах ка а тоьхна, воккхаверца ирах кхийсалуш, Дениг1аьрга д1атилира. Кевнехь Зулай- деца дуьхьал кхийтира, Денин нана. Цецъяьлла лаьттара иза. К1анта сихха де дика а дина, доцца, амма кхетачу аг1ор д1адийцира дерриге а, бакъду кхетта-м ца хийтира кхунна и.

-Велспед кагйинарг мила ву? Хьо ву? Дени вац? Ма тамаш бу и. Изза ала ларийра Зулай, ц1ена велспед уьйт1а д1а а х1оттийна, ша йохийнарг схьаоьцучу юкъана. Цхьа дика нисделира и, Дени школера ц1а кхачале. Аьтто хили сан! Ткъа х1инца, дадица цхьа тассаме болх бу бан безаш – техника тоян. Дала мукъалахь, шиъ цхьаьна ларор ву, цунах шеко яц. Ойла йича, мел дика доттаг1 ву Дени. Шен нене дийцина а ца хилла. Денис йохийна моьттуш болчу цара, ма дов дина хир ду мискана. Х1умма а дац, Мохьмада и цкъа а дицдийр дац. Эрна къахьегна хуьлу-кх ткъа ямартчу Ризвана, х1орш эг1о г1ерташ. Далла бу хастам! Харцо Дала цкъа а толор яц!

И дерриге коьрте хьаьвзина, ойлане а ваьлла, лаьттачу Мохьмадан тийналла йохийра, чоьхьаваьллачу Денис. Вист ца хуьлуш лаьтта Дени, иштта лаьтташ Мохьмад а ву. Вовшашка хьоьжуш лаьтта и шиъ. Я эша а оьший кхузахь цхьа а дош? Ишта а ду, дерриге а кхеташ. Дукха х1ума ца оьшу адам зен. Ц1ена бакъ ду иза. Деза, Сийлахь гергарло ду – «Доттаг1алла!»

Источник

С этим файлом связано 1 файл(ов). Среди них: Курсовая Асет..docx.
Показать все связанные файлы

ЧУЛАЦАМ

Д1АДОЛОР……………………………………………………………………….3

ДАКЪА 1 АРСАНОВ САЬ1ИД-БЕЙ ДАХАР А, КХОЛЛАРАЛЛА А

Арсанов Саь1ид-Бейн дахаран а, кхоллараллин а некъ……………………4
Арсанов Саь1ид-Бе йн кхоллараллин мехалла………………………………5

ДАКЪА 2 АРСАНОВ САЬ1ИД-БЕЙН «МАЦА ДЕВЗА ДОТТАГ1АЛЛА» РОМАНАН АВТОБИОГРАФИЗМ

2.1 «Маца девза доттаг1алла» романан истори а, башхаллаш а……………….9

2.2 «Маца девза доттаг1алла» романан д1ах1оттам…………………………..11

ДЕРЗОР………………………………………………………………………….16

ПАЙДАЭЙНА ЛИТЕРАТУРА А, ХЬОСТАНАШ А……………………….20

ДАКЪА 1 АРСАНОВ САЬ1ИД-БЕЙН ДАХАР А, КХОЛЛАРАЛЛА А

Арсанов Саь1ид-Бейн дахаран а,кхоллараллин а некъ

1923-чу шеран 23-чу апрелехь, Арсанов СаьIид-Бей редактор а волуш, араелира «Советская автономная Чечня» газетан дуьххьарлера номер. ТIаьхьо, «Серло» цIе а йолуш, нохчийн маттахь арахеца долийнчу оцу газетан доккха маьIна хилла къоман литературий, культурий кхиорехь. Цул тIаьхьа Москва балха дIавуьгу Арсанов СаьIид-Бей. Цхьана муьрехь Кремлерчу Оружейни палатехь Iилманан секретарь Iийна иза, тIаккха масех шарахь ВЦИК-ан Президиумехь Нохчийчоьнан векал а хилла.

Оцу хенахь Нохчийн областан партин органашкахь болх беш нохчийн кIезиг хилла. Дуьххьара Нохчийн обкоме балха хIоттийна веккъа цхьа нохчи – Авторханов Iабдурахьман, орготделан заведующи. Цо гIайгIабарца обкоме дIаэца болийна нохчийн къомах болу белхахой. Иштта обком партин культпропотделан заведующи хIоттийна Арсанов СаьIид-Бей. Оцу хьокъехь яздина шен дагалецамашкахь Авторханов Iабдурахьмана.Партин ЦК-н тидамехь хилла лаккхара дешар а дешна, кIорггера хаарш а, доьналла а долу Арсанов СаьIид-Бей. Тайп-тайпана жоьпаллин гIуллакхаш тIедохку цунна. 1933-чу шарахь иза хьажаво Колыме, пачхьалкхан органашка балха. Цигахь шина шарахь райисполкоман председателан болх бо цо. 1935-чу шарахь Нохчийчу цIа вогIу иза. Нохч-ГIалгIайн меттан, историн Iилманан-талламан института директор хIоттаво Арсанов СаьIид-Бей. Кхузахь цо доккха гIуллакх дина нохчийн, гIалгIайн меттанаш а, истори а Iилманца таллар вовшахтохарехь. Леррина тидам тIебохуьйту къоман барта кхолларалла гулъярна а, иза зорбанехь арахецарна а. 1937-чу шеран 3 октябрехь Арсанов СаьIид-Бей НКВД-ан белхахоша, лаьцна чу а воьллина, буржуазни националисташна гIо деш хилла аьлла, бехке а вина, Сибрех вахийтина. ТIаьхьа, яздархочуьнан цхьа а тайпа бехк цахилар билгал а доккхуш, мукъа витина.

1.2. Арсанов Саь1ид-Бейн кхоллараллин мехалла.

ДАКЪА 2 АРСАНОВ САЬ1ИД-БЕЙН «МАЦА ДОЬВЗА ДОТТАГ1АЛЛА» РОМАНАН АВТОБИОГРАФИЗМ

2.1 «Маца доьвза доттаг1алла» романан истории а, башхаллаш а

«Маца доьвза доттаг1алла» роман кхоллаялар.Яздархочун даг чохь роман язъянй ойла кхоллаелира 20-чу шерашкахь. Иза чакхяьккхина ша ваьлча, уггар хьалха, А.С. Серафимовична йийшира Арсанов Саь1ид-Бейс.

Вукхо къобалйира роман, амма, оццу хенахь, зорбатоха сих ма ло, кхин а ойла е,т1ехь болх бе аьлла хьехам а бира.И хьехам т1елецира автаро. Кхин а кхаа шарна д1атеттира роман зорбане яккхаран г1уллакх дийцар. Т1аккха А.А.Фадеевга еша елир.

Романан чулацам шина кепехь хIоттийна бара: къоман къеггина васташший, къоман буххий цхьаьна богIуш, йоккхачу, массарна оьшуш йолчу идейца. И идея схьаеллалора, кIорггера амалш йолчу турпалхошна юкъахь хилла Iотбаккхам романехь говза гайтина хиларна. Нохчийн яздархочун романан А. А. Фадеевс иштта дика мах хадийра, х1унда аьлча, С.-Б. Арсановн идейно-вастийн кеп, дIадолучу, ширделлачу дахарца нисбеллачу Iотбаккхамехь кхиъначу, керлачу стеган амал А. А. Фадеевна шен турпалхойн а хуьлийла луучу амалех тера йолу дела. Нохчийн литературан историно тоьшалла до: говзалла кIарг а лора, ткъа кхоллараллина юкъа керла идейность а йогIура, хьалхарчу рогIехь, шайн кхоллараллин некъ дIабола ма-беллинехь, керла дахар дIахIоттош жигара дакъалаьцначу яздархойн. ШолгIачу рогIехь, оьрсийн яздархошца доттагIаллин юкъаметтигаш а йолуш, церан идейно-эстетически леха- маша тIеIаткъам бинчу яздархойн. Иза тIечIагIдо Арсанов СаьIид-Бейн оьрсийн баккхийчу яздархошца Александр Серафимович Серафимовичца а, Александр Александрович Фадеевца а хиллачу кхоллараллин а, доттагIаллин а уьйраша хаздинчу дахаро а, кIаргйинчу кхолларалло а. Оцу шерашкахь Къилбаседа Кавказан партин крайкоман зорбанан отделехь а, «Советски къилбе» газетан жоьпаллин редакторан а, партийни дахаран отделан заведующин а белхаш беш вара А. А. Фадеев. Арсанов СаьIид-Бейн очеркаш зорбанна А. А. Фадеевс кечйора. ХIетахь тасаделла цу шиннан доттагIалла тIаьхьа чIагIделира. Цунах Арсанов СаьIид-Бейн кхоллараллина доккха гIо а хилира. Оцу шерашкахь Арсанов СаьIид-Бейн дуккха произведенеш А. А. Фадеевн гIоьнца зорбане йовлу «Серло» а, «Автономин Советски Нох- чийчоь» а, кхечу а зорбанашкахь. 14 «Маца девза доттагIалла» роман араяларх лаьцна иштта дийцира Арсанов СаьIид-Бейс 1963-чу шеран февралехь хиллачу къоначу яздар- хойн кхеташонан векалшна хьалха ша динчу къамелехь: «Роман язйина а ваьлла, тIаьххьара тIадам ас хIоттийна дуккха шераш дара. Амма кхеташ долчу бахьанашна нохчочо нохчех язйина произведени зорбане йок- кхийла дацара. Цхьажимма вайнахана маршо яьлча, ас сайн куьйгайоза (рукопись) Алма-Ата издательстве дIаделира. «Ешна ваьлча ас хоуьйтур ду хьоьга», – редактора а аьлла, со цIа вахара. Ала деза, редактора дукха сиха ешнера иза. Цхьа кIира даьлча, цо со издательстве дIакхайкхира. Редактора соьга элира: «Хьан роман боккхачу хьагамца йийшира ас. Иза зорбатоха хьакъ долуш ю. Иштта произведенеш тхоьга наггахь а ца кхочу. Амма цхьа дехар хир дара сан: романан турпалхой ДегIастанан муьлххачу къомах я хIирий хилийтахьара ахь – шун гIиллакхаш, амалш цхьаьнайогIуш ма юй – тIаккха цхьа а дуьхьало хир яцара иза араяккха. Ткъа кху кепара…», – корта ластийра цо. Тхойшиннан барт ца хилира. ШолгIчу Iуьйранна, издательстве а вахана, сайн йозанаш схьа а эцна, цIа вахара со. Цул тIаьхьа иттех де даьлча, и редактор ша веара со волчу цIа. «Схьая хьайн роман. Зорбатухур ю вай, – элира цо. – Ас сайна гечдийр дац и роман зорбане ца яккхахь». Иштта нисделира 1956-чу шарахь Алма- Атахь «Маца девза доттагIалла» роман араялар. Нагахь санна цхьа жимма кIадвелла-малвелла, шен книга зорбатоьхна ган массарна а ма лаьий, хIетахь редактора бохучунна тIетевжинехьара, тахана муха хьоьжур вара со шун бIаьра? – шен къамел чекхдаьккхира СаьIид-Бейс» .

Романан башхаллаш. Романан шен башхаллаш а ю. Шен тур- палхойн амалш, дегнийн Iийжамаш, чоьхьара синхаамаш гучубохуш, Арсанов СаьIид-Бейс Iаламат кIезиг пайдаоьцу Iаламах. Иза дац, оцу декъехь, цуьнан романна тIехь Iаламо цхьа а тайпа маьIна ца леладо бохург. Оьшучохь оцу кепах пайдаоьцу авторо. Амма, дукхахьолахь, ро- манна тIехь Iаламо кхин декхарш кхочушдо. Оцу тIехь яздархо кхечарех тера вац. Вуьшта, и роман кхечу яздархойн произведенеша тIеIаткъам бина кхоллаелла а яц. Я кхоллалойла а дацара. «Маца девза доттагIал- ла» роман – иза нохчийн халкъан дахар ма-дарра а, дуьззина а гойтуш дуьххьарлераниг ю. Дуьххьарлераниг елахь а, ша автор доккха похIма долуш яздархо хиларна, иза шен Iалашоне кхаьчна. Кхин а ду. Нагахь санна Арсбин, Селимин, Бенон, Мариян, Дмит- рийн васташ къегина а, дуьззина а кхоьллинехь а, романехь гайтинчу кхечу турпалхойх масех дош аларца кхачо йо яздархочо. Иза цо ша хаьржина кеп ю, ткъа авторера яьлла ледарло яц. Кхуззахь билгалдаккха оьшу: йоккхачу дегайовхонца а, безамца а кхоьллина Арсанов СаьIид-Бейс зударийн васташ: Арсбин ненан Хеди- жатан а, зудчун Селимин а, Мариян а, кхечеран а. Нохчий даима хилла зударийн сий-ларам беш. Дагадаийтал шайна вайн шира гIиллакх: стаг вийча – цхьа цIий Iанадо, зуда йийча – шиъ. И цхьа масал а кхачаме хир ду аьлла хета лакхахь аьлларг тIечIагIдан. 20 КIант боккхачу новкъа вала кечлуш, сийлахьчу гIуллакхана иза Селимас декъалвеш чекхйолу роман. «Бено, сан кIант, цкъа а ма кхералахь Iожаллах!» – боху Селимас. Иза дахарехь тIеIиттаеллачу халонаша яхчийна стаг ю. ЮьхьIаржо тIе йогIучохь, шен яхь-бехкан сий лардеш валар тоьлашха ду. Цунах дика кхета дахаро зийна Селима. «Цецваларний, дозаллиний юхаиккхира Бено: цуьнан нанас, гIора- сиз, хьоме йолчу цуьнан нанас бохура и дешнаш! Иза сийлахь-йоккха а, башха а хетара цунна. Дукха бац оцу тайпана дика дешнаш нанас шайга аьлла болу кIентий! Шуьйрра бIаьргаш къарзийна, нене хьоьжуш Iapa иза. – Хьо, хьо бакъ йолу нана ю! – воккхаверна бIаьргаш лепаш дара цуьнан. – Ма воккхаве-кха со! Куьг некха тIе а деана, тIаккха хьаьж тIе хьалаайира цо. – Ма самукъадаьккхи-кх ахь сан! Хьайн дешнашца суна кхин а ницкъ бели-кх ахь! Ткъа нана безамаххий, дозаллеххий дуьззина долчу бIаьргашца, зударий ма-хиллара, дагна кIеда хиларехь сийлахь-йоккха, сатоха юьззина, собаре, хIуъа а лан кийча йолуш, шен берашка а хьоьжуш лаьттара». Ишттачу чаккхено гойту романан тIаьхье хила езаш хилар. Авторо ша а ма яздина тIаьххьарчу агIонна тIехь: «Хьалхарчу книгин чаккхе», – аьлла. Амма шолгIа книга чакхъяккха

2.2 «Маца девза доттаг1алла» романан д1ах1оттам

Оьрсийн маттахь язйинехь а, шен проблематикин чолхаллица а, нохчийн халкъан дахар Iаламат бакъ гайтаран барамца а Арсанов СаьIид-Бейн «Маца девза доттагIалла» роман тахана а нохчийн литературехь коьртачех шен йоккха меттиг дIалоцуш ю. Лакхахь ма-аллара, «Революци а, ламанхо а» журнала тIехь зорба- тоьхна хиллачу хьалхарчу кортошкахь – «Эвла а, адамаш а», «Нускал дало», «Латта цунна!» – дешархочунна бевзинера романан тIаьххьарчу кепана юкъабахана турпалхой: Арсби, Джо, Таташ, Джабраил, кхиберш а, шайн васташ дуьззина даьстина ца хиллехь а. Ткъа литературин гIиллакхех аьлча, яздархочо шуьйра пайдаэцна халкъан барта кхоллараллах. Халкъан турпалаллин иллеша, шаьш сан- 1 Шайхиев Iалвадин дагалецамаш. 15 нарш кхин боцчу къоман мукъамаша, цуьнан амалша яздархочун таро хилийтина шен роман исбаьхьаллин лаккхарчу тIегIане яккха. Нохчийн турапалаллин халкъан иллешна тIера могIанаш чIогIа дуцалуш, бустамаш санна, хаза дIатегаделла романан «духарх». Жанран башхаллица «Маца девза доттагIалла» роман историко- революционни елахь а, цу тIехь йоккха меттиг дIалоцу нохчийн ширачу дахаро а, цуьнан синхаамийн, синIаткъамийн суьрташа а. Яздархочун Iалашо – вайн мехкан дукхакъаьмнийн доттагIаллин уьйраш а, патриархально-тайпанийн а, классови а галморзахаллашкахь ХIХ-гIа бIешо чекхдолуш – ХХ-гIа бIешо долалуш керла стаг – турпалхо кхиар а гайтар, – оцу романна тIехь юьззина кхочушхилла. Нохчочун-ахархочун Арсбин а, цуьнан кIентан Бенон а дахар ду романан чулацамехь коьртаниг. Романо чулоцу 1888-чу шарера 1907-чу шаре кхаччалц болу мур. Нохчийнлитературехьцхьана стаганий, юкъараллинийюкъахьнислуш йолчу юкъаметтигашна тIе тидам дуьххьара С.-Б. Арсановс бахийтира. Арсбин а, Бенон а халкъаца хадалур йоцучу зIено кхиийра церан граждански ойланаш, кIаргбира политически лехамаш. Романан коьрта турпалхо – халкъ. Романан коьрта турпалхо, шеко йоццуш, къинхьегаман халкъ ду. Ларамаза дац яздархочо коьрта тидам могIарерчу нохчочун-ахархочун, ткъа тIаьхьо белхалочун Арсбин а, цуьнан доьзалан а чолхечу, халачу кхолламна тIебахийтина хилар. Роман дIайолало ХIХ-гIа бIешо чекхдолучу муьрехь нохчийн хал- къан исторически а, Iер-дахаран а хьелаш гайтарца. Оцу хьелашкахь бехаш бара юьртан урхаллин хьаькам Хьажбекар а, совдегарш Бакар а, Хьамзат а, говрийн реманийн да ТугIан а, уьста- гIийлелорхо ИбрахIим а, иштта царех тера кхиболу хьолахой а. Уьш бара цIеяхханчу гIалгIазакхашца цхьаьнакхета, Кавказе веана Александр III, куьйгаш а даржийна, тIелаьцнарш. Яздархочун безам мискачаьргахьа бу. Нагахь санна йоккхачу жига- раллица ХьажбекаргIеран дуьзна дахар а, ямартло а цо гайтахь а, амма шен ерриге дегайовхо къинхьегаман халкъана дIаялар хаало. Арсби а, цуьнан доттагIий Джо а, Таташ а, илланча Джабраил а, БатIал а, Мурад а къен-миска нах, ахархойн векалш бу. Царех ву «халкъан эхь-бехк» аьлла цIе яхана воккха стаг Джанхот а, Арсбин нана Хадижат а, зуда Селима а. 16 Арсбин васт. «Маца девза доттагIалла» роман автобиографически ю. Арсбин васт шен ден Арсанбекана тIера диллина Арсанов СаьIид-Бейс, ткъа Бенон васт – шена тIера.Арсби санна, лурвоьлла, махках ваьлла вахана, БуритIахь дети а, даш а доккхучу заводехь болх бина СаьIид-Бейн дас а. Дуьххьара вай Арсбица цхьаьнакхета хьолахочун Хьамзатан кIанта ИсмаьIала Хадижат бердах чукхоьссинчу хенахь, иза кIелхьара йоккхуш. Арсбин кхетам самаболу, иза оьрсийн пролетариатан могIаршка хIоьттинчул тIаьхьа. Большевикийн партин векалша Ивашин Дмитрийс а, Ульяшева Марияс а схьагойту цунна хала, амма къийсаман нийса некъ. Ивашин Дмитрийс ша юкъавигначу социально-демократически гоно а, йоккха, сирла Iалашо йовзийтарехь накъосташа динчу гIоно а хийцира Арсбин дуьнене а, адамашка а болу хьежамаш, кIаргбира цуь- нан синхаамаш. Арсби хIинца къийсамехь ирс даккха кийча ву. Романна тIехь халкъан къегина васт кхолларехь а, ша тайпана пси- хологически а, синъайаман а хатI турпалхошкахь гайтарехь а доккха маьIна долуш ю яздархочо шех боккха пайдаэцна нохчийн халкъан барта кхолларалла. Арсбин амал йол-йолуш гучуйолу. Вайна го иза говраш хохкучохь. ХIара ялхо, къерсиг йоьлла неIармачаш а когахь, шен тешамечу дотта- гIашца тола воллу. Бека дечиг-пондар, стиглахула тIома кхерста Джабраи- лан иллин аз. Цо шен илли тIехь емалбо ямартхой-элий, ир-кара хIиттадо кегийрхойн дегнаш. Цо хьуьнарш гайтаре кхойкху яхь йолу кIентий. Царна дика хаьа хьуьнаро яхь дIа ца еллачочохь толам буйла. «Цхьан тайпа элий тхуна бовза ца лаьа! Тхо маьрша нах ду. Некъ бу тхан маьрша! – ХIей, Джабраил, баркалла хьуна, бакъ болчу къонахех и илли аларна! – элира Арсбис». Баккъалла, ламанхойн ойланех а, синхаамех а дешархо дика кхета, къехойн доттагIчо Джабраила дIаолу иллеш хезча. Кхуза гулбелла бу юьртара мехкарий а. «Береша, мехкарий гича, шодмаш а аййой, дой тIехьарчу когашна тIе хIиттадо…». Вовшашка цабезамца хьуьйсу хьолахой а, миска нах а. Цигахь Арсби юха а цхьаьнакхета совдегаран кIантаца ИсмаьIалца.ХIинца луьрачу къовса- мехь «совгIат» даккха говраш хохкучохь ву и шиъ. Къинхьегамо вахчийначу Арсбига, цуьнан чоьхьарчу боккхачу лааман ницкъо, каде хиларо хьеречу 17 къовсамехь толам боккхуьйту ИсмаьIална тIехь. Берриге мискачу наха цуьнан толам, шайн толам санна, баккхийбеш тIелоцу. Юкъадиллина совгIат – верта а, башлакх а, куй а, цIеяхханчу хазачу йоIа дина чоа а, Нохчийчоьнан тоьллачу пхьераша йина дуьрста а ю. Уьш Арсбина кхочу. Яздархочо Арсбин керла амалш вайна гучуйоху кегийрхоша бак- кхийчу наханий, шайн тIехьийзачу мехкаршний хьалха дIахьочу къий- садаларшкахь а. Цигахь цунна дуьххьара евза Селима. КIуьран а, цIеран а юккъехула, йоIана хьалхахула, Iодара кхоьссича санна, иза шен динахь чекхъоьккху. Дукха хан ялале доттагIаша цунна ялайо Селима.

Арсбин васт – иза шен заманан муьлххачу а къехочун васт чулоцуш ду. Арсби санначаьргахь кхуьу стогаллин амалш – цхьана а стагана, цхьана а халонна хьалха бIокъажор боцчу нохчийн къонахийн амалш. И тайпа нах цIена хуьлу шайн дегнашца, ойланашца, леларца. Къонахий белахь а, Арсби а, цуьнан доттагIий а шайн эвлахь цхьа а бакъо йоцуш, цхьалха нах бу. Кхузахь авторо кхин некъ хоржу. Ишта а чолхе йолу романан сюжет кхин чолхе еш, Арсбин кхоллам кхечу хорша боккху Арсанов СаьIид-Бейс: луралла шена тIе а лоций, махках волу иза. Авторо цхьа а хIума шеггара тIедетташ, дестош дац кхузахь. Роман автобиографица йозаелла хилар тидаме эцча, яздархочо сюжет оцу агIор дIа хIунда йохуьйту хаа хала дац. Цуьнан да а ма ваьлла, лурвоьлла, мах- ках. Иштта ма нисвелла иза БуритIе. Цо цигарчу дети а, даш а доккхучу заводехь болх а ма бина. Арсби шен доьзалца чIирхойх ведда воьдучу заман чохь, гIалгIа- закхашна тIеIоттало. Цара, етта а еттий, набахти чу кхуссу. Деха пхи шо чохь доккху Арсбис. Оцу заманахь Арсбица, цуьнан декъазчу кхолламан декъаза дакъа декънарш а кIезиг ца хилла. Историн и агIонаш шуьйра евзаш ю. Цундела Арсанов СаьIид-Бейс шен турпалхо дуккхачу наха дIакхехьначу новкъа валаво. Яздархочо кхузахь а шех дешархо шеквала меттиг ца буьту. Арсбин кхидIа долчу дахарехь доккхачу маьIне хилира, иза Бу- ритIерчу набахти чохь воллуш волчу Ивашин Дмитрийца цхьаьнакхетар. Ткъа Арсбин зудчунна Селимина дика доттагIа хилира «хьомечу тетех» – Ульяшева Мариях. Арсбин синкхетам Дмитрийс самабоккху. Набахтера араваьлча, иза белхалойн могIаршка дIахIутту. Белхалойн духарахь вогIу иза, чIирхошна а ца вевза. ТIера бедар хийцаелла ца Iа цуьнан. Дог-ойла а хийцаелла. Нагахь санна хьалха эвлахь, хьолахочунна ша вецачу хенахь: «Къа дац, 18 ткъа, хьолахошна оьгIазвахча? Уьш эвланна Дала белла», – баьхнехь, хIинца цуьнан ойла кхечу агIор керчина. «Со кхетта хьуна, Бено, – боху цо шен кIанте. – И ерриге бакъонаш вайн ю, вай а, уьш санна, лаьтта тIехь адамаш ду. ХIан-хIа, лаьтта тIехь дай ду вай, хIунда аьлча, цу тIехь къахьоьгуш вай ду, йогIур ю вайн зама а». И зама а йогIур ю. Арсбина ца гахь а, цуьнан берашна а, берийн берашна а гур ю иза. Романна тIехь къеггинчех цхьа васт ду илланчин Джабраилниг. Паччахь лаьмнашка вар бахьанехь хиллачу ловзаргахь Джабраила дIааьллачу иллино кхин цкъа а дагадаийтира халкъана шен паргIатонехьа къийсам латто безар. Ишттачу иллино, халкъан дог-ойла чIагIйина ца Iаш, дешархошна дикахо йовзуьйту халкъан Iер-дахаран керла агIонаш а. Иллин идейни чулацам боьзна бу уьш кхоллархочун – мискачу хал- къан дахаран хьелашца. Ткъа романна тIехь цуьнан векал Джабраил ву. «ДоттагIий чубирзира: xIapa ю-кх Джабраил веха керт а. Буьйдачу ки- барчигах доьттина цIа ду шина декъе декъна, юккъехь сени а йолуш. Цхьа чоь – чохь Iаш ю, важа, хьешийн чоь, йина ялаза ю. Ах керт йинчу уьйтIахь гуш paгIу а, божал а дац», – иштта гойтуш ду илланчин ков-керт. «…Хала кхоллалуш ду илли. Атта дац шен синхаамехь иза ган. Кер- лачу иллина, даго хьехна, керла дешнаш оьшу. Ткъа и дешнаш стиглара охьаоьгуш дац, я бен а доцуш кхоллалуш а дац. Уьш дерраш дуьнен чохь даьржина ду: исбаьхьа а, маьттаза а, бакъдерш а, бакъдоцурш а. Накхармозано зезагашна тIера моз санна, гулдеш, хоьржуш лаха дезаш ду и дешнаш. Цхьана меттехь ца латталора Джабраил. Мехкаршна тIера кегийчу нахана тIехIуьттуш, цигара дIа дошлой болчу, цигара – баккхий нах болчу вуьйлуш, лелара иза. ЛадоьгIуш, хIораннан бIаьргаш муха ду, муха Iа хьоьжуш: Iaxap санна, эсала, цIоькъалом санна, дера. Иза дерриге дагахь латтадора. Мила, муьлхачу дахарца вехаш ву? ХIораммо хьенан гIайгIа бо: дерриг а халкъан я ша-шен? Адамна ялта даа елла ца Iа бага: цуьнан сийлахь-доккха декхар – адам доьлуьйтуш я доьлхуьйтуш, цуьнан даг чохь безам я цабезам кхуллуш – дош говза алар ду. Цундела, уггаре хьалха, шена ган деза, хаза деза, дагахь латто деза, ойла ян еза. ТIаккха карор ду оьшу дешнаш. ТIаккха кхоллалур ду илли». Джабраилан васт доккха маьIна лелош ду романна тIехь. Къехойн доттагIа ша хиларе терра, цо царна хьехамца, дашца гIo до, боькъу церан бала а, хазахетар а. Церан дегнашакахь гIиттайо къийсаман ойланаш. 19 «Вай дийна мел ду, латта вайн карахь ду. Вай ду цуьнан дай! – мохь туьйхира Джабраила. – Ткъа вай делча – вайх шена луъург дойла цо!» И дешнаш Джабраила Арсбига олу. Цундела, дахаран маьIнех ша ойла а еш, диканах а, вонах а кхета гIертачу муьрехь, дика даиманна Джабраилан цIарца доьзна хуьлуьйту Арсбис. «Дика а, вон а – адамийн ойланийн а, куьйгийн а гIиллакх ду. Джабраила вонна некъ боьхку, ткъа дика хуьлуьйту. Халкъан илланча – халкъан эхь-бехк ду. Ткъа эхь-бехко цкъа а вочу хIума- нан гIo лоцур дац», – ойла йо Арсбис Джабраилах лаьцна. Ала деза, Арсбин дахарехь ша д1абахьа безачу некъах ойланаш хий- цаялар Джабраилан тIеIаткъамца хилла хилар. Хьолахочун Хьажбекаран ялхочух тIаьххьара а, шен лаамашкахь чIагI а лой, къийсамхо хуьлу. ХIетте: «Цхьаболчеран карахь Iедал а долуш, вукхеран царна баца хIунда деза техьа?» – оцу шен хаттарна нийса жоп Арсбина ца карадора. Я Джабраилна а ца гора халкъ паргIатдаккхаран нийса некъ. Арсбин кхетам самабалар, кхиар дIадоладелира иза Ульяшева Мариян а, Ивашин Дмитрийн а тIеIаткъамца, иза цаьрца цхьанакхеттачу муьрехь. Романан башхаллаш. Романан шен башхаллаш а ю. Шен тур- палхойн амалш, дегнийн Iийжамаш, чоьхьара синхаамаш гучубохуш, Арсанов СаьIид-Бейс Iаламат кIезиг пайдаоьцу Iаламах. Иза дац, оцу декъехь, цуьнан романна тIехь Iаламо цхьа а тайпа маьIна ца леладо бохург. Оьшучохь оцу кепах пайдаоьцу авторо. Амма, дукхахьолахь, ро- манна тIехь Iаламо кхин декхарш кхочушдо. Оцу тIехь яздархо кхечарех тера вац. Вуьшта, и роман кхечу яздархойн произведенеша тIеIаткъам бина кхоллаелла а яц. Я кхоллалойла а дацара. «Маца девза доттагIал- ла» роман – иза нохчийн халкъан дахар ма-дарра а, дуьззина а гойтуш дуьххьарлераниг ю. Дуьххьарлераниг елахь а, ша автор доккха похIма долуш яздархо хиларна, иза шен Iалашоне кхаьчна. Кхин а ду. Нагахь санна Арсбин, Селимин, Бенон, Мариян, Дмит- рийн васташ къегина а, дуьззина а кхоьллинехь а, романехь гайтинчу кхечу турпалхойх масех дош аларца кхачо йо яздархочо. Иза цо ша хаьржина кеп ю, ткъа авторера яьлла ледарло яц. Кхуззахь билгалдаккха оьшу: йоккхачу дегайовхонца а, безамца а кхоьллина Арсанов СаьIид-Бейс зударийн васташ: Арсбин ненан Хеди- жатан а, зудчун Селимин а, Мариян а, кхечеран а. Нохчий даима хилла зударийн сий-ларам беш. Дагадаийтал шайна вайн шира гIиллакх: стаг вийча – цхьа цIий Iанадо, зуда йийча – шиъ. И цхьа масал а кхачаме хир ду аьлла хета лакхахь аьлларг тIечIагIдан. 20 КIант боккхачу новкъа вала кечлуш, сийлахьчу гIуллакхана иза Селимас декъалвеш чекхйолу роман. «Бено, сан кIант, цкъа а ма кхералахь Iожаллах!» – боху Селимас. Иза дахарехь тIеIиттаеллачу халонаша яхчийна стаг ю. ЮьхьIаржо тIе йогIучохь, шен яхь-бехкан сий лардеш валар тоьлашха ду. Цунах дика кхета дахаро зийна Селима. «Цецваларний, дозаллиний юхаиккхира Бено: цуьнан нанас, гIора- сиз, хьоме йолчу цуьнан нанас бохура и дешнаш! Иза сийлахь-йоккха а, башха а хетара цунна. Дукха бац оцу тайпана дика дешнаш нанас шайга аьлла болу кIентий! Шуьйрра бIаьргаш къарзийна, нене хьоьжуш Iapa иза. – Хьо, хьо бакъ йолу нана ю! – воккхаверна бIаьргаш лепаш дара цуьнан. – Ма воккхаве-кха со! Куьг некха тIе а деана, тIаккха хьаьж тIе хьалаайира цо. – Ма самукъадаьккхи-кх ахь сан! Хьайн дешнашца суна кхин а ницкъ бели-кх ахь! Ткъа нана безамаххий, дозаллеххий дуьззина долчу бIаьргашца, зударий ма-хиллара, дагна кIеда хиларехь сийлахь-йоккха, сатоха юьззина, собаре, хIуъа а лан кийча йолуш, шен берашка а хьоьжуш лаьттара». Ишттачу чаккхено гойту романан тIаьхье хила езаш хилар. Авторо ша а ма яздина тIаьххьарчу агIонна тIехь: «Хьалхарчу книгин чаккхе», – аьлла. Амма шолгIа книга чакхъяккха Арсанов Саь1ид-Бейн дахар ца тоьира…

ДЕРЗОР

Нохчийн литература кхиар ч1ог1а чолхе а, а хала. Дуккха а тайп-тайпана халонаш т1е1иттаелира цу чолхечу новкъахь. Дуккха а яздархой, поэташ, 1илманчаш бара шайн са, шайн дег1, дахар ца кхоош, чу са диллина нохчийн литература кхиарна хьокъехь болх беш.

И белхаш дан а дацара атта. Язъйина йолу произведени, и мел чулацаме, исбаьхьа язйина елахь а, ца магош меттигаш а хилла. 1едало йихкина темнаш а нислора, шех лаьцна х1умма а язъйан йиш йоцуш.

Нохчийн литература, къам махкара д1адохийна Казахстанехь, Киргизехь даьккхинчу 13-чу шарахь, кхидолчу къаьмнийн санна, кхиар доцуш сецна яра. Амма яздан а, яздинчунна зорбатоха а бакъонаш ца хиллехь а, ойланаш ян а, винчу латтане сагатдан дехка а, я уьш совцо а цхьаьннан ницкъ бацара.

Даймахках къастийна даьхначу шерашкахь кийра ца таръяллал ойланаш 1аь1нера, баланаш лайначу яздархойн а, халкъан а.

Яздархоша, поэташа шайн произведенешкахь дуьйцуш дерг шаьш диначу лаьтте болу безам бара, дахарх, стеган кхолламах еш йолу ойланаш яра. Хетарехь, 1едало шайн биначу ницкъо баьхнера яздархой, стеган дахаран филосовски къайленашка кхийдаш, ойланаш ян езачу новкъа.

Шаьш кхечу къаьмнийн яздархошца йахь йолуш хиларна, шайн кхолларалла церачул оьшуш хилар шайн ца магадора нохчийн яздархоша. Кхечу къаьмнийн яздархошца доттаг1алла, кхоллараллин уьйраш а лелайора цара.

«Маца девза доттаг1алла» романан турпалхой, хуьлда уьш ламанхой я кхиберш, ешархочун дагахь лаьтташ бу х1ора а бохург санна.

Цуьнан къайле лехар хала х1ума а дац: уьш берриг бохург санна авторна шена бевзина, зиэбелла нах бу, ткъа коьрта ша цхьаъ а волуш.

Х1ора роман дукхахдолчу т1ехь Арсановг1еран доьзалан декъазчу кхолламан буха т1аьхь язйина ю.

Адамийн дахар (Къилбаседа Кавказера а, Россера а, Европера а халкъийн дахар) шина б1аьрга гина, девзина, церан 1оттбаккхамийн дуьнене кхиъна, царна маршой, парг1атой, нийсой хьакъхиларх тешна, и кхочушдан лиъна стаг ву Арсанов Саь1ид-Бей.

Цундела ду цуынан романехь мел дерг ешархо дика кхеташ, цуьнан дагна гергара. Цу тӀе а, муьлхха а хиламан бахьана довзийтарна тера бен рогIерчу халамна тle a ца воьрзу автор вай юьйцучу романехь.

Тхан белхан коьртачу 1алашонех цхьаъ — иза Саь1ид-Бейн кхолларалла дешархошна д1ахьехаран керла керла некъ лахар яра. Оцу 1алашоне тхаьш кхаьчна аьлла хета тхуна.

ПАЙДАЭЦНА ЛИТЕРАТУРА А,ХЬОСТАНАШ А

1. Арсанов С.-Б.Когда позноется дружба.Роман Алма-Ата,1956

2. Арсанов С.-Б. О верном друге.Роман. М.,1968

3. Арсанов С.-Б. О близком и далеком.Рассказы и очерки.Грозный,1968

4. Арсанукаев А.М. Нохчийн яздархой, 11-г1а том. – Соьлжа-Г1ала:

Источник

Книжные памятники Свет

Обратная связь
Версия для слабовидящих

Войти

НЭБ

Коллекции и спецпроекты
Новости

Электронные читальные залы
Информация для библиотек
Программное обеспечение для библиотек

Вопросы и ответы
Обратная связь
Форум

Наши продукты

Книжные памятники

Пресса

Свет

Мы в соцсетях

Версия для слепых

Маца девза доттагIалла роман кхаа декъехь

Арсанов С.-Б. А.

Скачать
rusmarc-запись

Арсанов С.-Б. А.

Скачать rusmarc -запись

536,2 с.,1 л. портр.

Количество страниц

1960

Год издания

Грозный

Место издания

О произведении

Издательство

Нохч-ГIалгIайн кн. изд-во

ББК

Ш6(2=Че)7-4

Библиотека

Российская национальная библиотека (РНБ)

Еще

Ближайшая библиотека с бумажным экземпляром издания

Пожалуйста, авторизуйтесь

Вы можете добавить книгу в избранное после того, как
авторизуетесь на портале. Если у вас еще нет учетной записи, то
зарегистрируйтесь.

Источник

сочинение по чеченскому языку маца девза доттаг1алла арсанов саь1ида-бейнс язйига йолу

Ссылка скопирована в буфер обмена

Вы запросили доступ к охраняемому произведению.

Охрана труда

Охрана труда

Библиотечно-библиографические и информационные знания в педагогическом процессе

Дистанционные курсы для педагогов

Найдите материал к любому уроку, указав свой предмет (категорию), класс, учебник и тему:

Другие материалы

Вам будут интересны эти курсы:

Оставьте свой комментарий

Автор материала

Дистанционные курсы для педагогов

Подарочные сертификаты

Тема 10 класс. Нохчийн мотт

Лексикологи Изложени «Ден дозалла»

Нана йолчу боьлху к1ентий. –

Суна а, тхуна массарна а Белител дагна хьоме адам дацара

Де дика хуьлда хьан, сан хьоме

Оцу ойланах Уми г1ийла къурдаш дан юьйлира

Таьллийн генашлахь б1аьстенан муьрехь шайн хаза эшарш лоькхуш деха зарзарш

Х1ан ахь д1аэца, – йо1а кампеташ сан буйна йоьхкира

Тхо г1ийла т1аьхьа хьоьжуш Iapa кечбелла болчу мехкаршна

Гушмузукъ а, цуьнан виъ к1ант

Изложени Чурт санна лаьттинарг

Поэта даладахь а «Генарчу Даймехкан сурт х1оттало», ешархочунна дукха улле даладо цо и сурт

Эххар а, Сийлахас хан а юьллий, и ялайо

Ибрах1им шен юьртахо Бета волчу воьду, ков — керт д1аделла а, цуьнгара топ эца

Лулахойн бераша хьехархочуьнга д1аелира со

Тамашийна амал яра хьешан: ловза вог1уш а, ц1ена бедарш юхура цо

ИзложениДохкобовлар Салман, бепиг, шура а эца г1охьа, — элира х1умнаш юьттуш йолчу нанас

Деха 1а д1а а даьлла, юха схьакхечира ховха б1аьсте

Изложени «Доттаг1 вонехь вевза»

сочинение по чеченскому языку маца девза доттаг1алла арсанов саь1ида-бейнс язйига йолу

Комментировать Лента комментариев

НОВОСТИ ОТ ПАРТНЕРОВ

ВИДЕОНОВОСТИ

В ПОПУЛЯРНЫХ РАЗДЕЛАХ

ЖИЗНЬ ЗАМЕЧАТЕЛЬНЫХ ЧЕЧЕНЦЕВ

НАШИ ПРОЕКТЫ

НАШИ ВИДЕОПРОЕКТЫ

В фотоальбоме В Фейсбуке

Комментарии

Сочинение по чеченскому языку маца девза доттаг1алла арсанов саь1ид-бейнс язйина йолу

Ответы

Урок. На тему «Доттаг1алла».

О произведении

Пожалуйста, авторизуйтесь

Дистанционные курсы
для педагогов