Олонхо саха омук бар5а баайа сочинение

МР «Уус-Алдан улууьа (оройуона)»

МБОУ «В.Н.Мигалкин аатынан

Чаран орто уопсай уерэхтээьин оскуолата»

«Олонхо – саха норуотун бар5а баайа».

                       (уруок разработката)

                                                                      Онордо: Чаран орто оскуолатын учуутала

                                                                      Атастырова Сардаана Митрофановна

2012 сыл

                                            Тереебут литературабыт – 6-с кылаас

                                   Темата: «Олонхо – саха норуотун бар5а баайа».   

    Уруок сыала:  

                              1. Олонхо оло5у ойуулуур суду айымньы буоларын уерэтии.

                              2.Олонхонон ыччаты иитии еруттэрин ейдетуу.

                              3.Олонхонон о5о  тылын саппааьын, айар дьо5урун сайыннарыы.

            Туттуллар тэрил:  Е.М.Поликарпова, П.И.Оконешникова «Тереебут литературабыт» 6-с кылаас, Поликарпова Е.М., Гоголева М.Т. «Олонхону ыччакка»  интерактивнай дуоска, проектор, «Олонхо-саха норуотун тылынан  уус-уран айымньыта» медиа.

            1. Тэрээьин чаас:

            -Утуе кунунэн о5олор! Бугун бьиги «Олонхо-саха норуотун бар5а баайа» диэн уруокпутугар саха норуотун уьулуччулаах уус-уран айыытын – олонхотун туьунан кэпсэтиэхпит. Бугун мин эьиэхэ олонхо оло5у ойуулуур суду айымньы буоларын туьунан, ыччаты уерэтэр-иитэр суолтатын кэпсиэ5им. Олонхо5о анаан онорбут медиабытын керуехпут.

            — Тэтэрээкээ чыыьыланы теманы суруйтарабын.

            11. Сурун чаас:

            1. -О5олоор, саха норуотун тылынан уус-уран айымньыларын тустарынан биьиги бэьис кылааска эмиэ кэпсэтиьэн турабыт. Билигин миэхэ норуот тылынан уус-уран айымньыларын араастарын былырыын барбыппытын санатыьа таарыйа этин эрэ. (О5олор таабырын, ес хоьоонноро, остуоруйа, чабыр5ах диэн этэллэр)

            -Маладьыастар, олох умнубатах эбиккит. Онтон быйыл биьиги саха норуотун тылынан уус-уран айымньытын саамай улахан керунун олонхону барабыт. Олонхо норуот тылынан уус-уран айымньытын саамай улахан керунэ. Кини ис хоьоонунан да киэн, тас керунунэн да улахан. Манна киьи-аймах уйэлэр тухары суппэт-оспот утуе сиэрэ, олох туьугар охсуьуута ойууланар. Кэрэ, утуе быьыы-майгы уйэлээ5ин, киьи оло5о бутун норуотун оло5ор суолталаа5ын олонхо филисофията этэр.  Кини сурун этэр санаата-«кун улууьун, айыы айма5ын дьонун» дьоллоох, эйэлээх олохторун «абааьы аймахтарыттан» кемускээьин. Олонхо бар дьон уйгулаах оло5ун туьугар ханнык да ыарахаттартан толлубакка хорсуннук охсуьарга ынырар. Норуот саас-уйэ тухары эйэ5э, дьолго ба5арбытын уус-уран тыл кууьунэн уос номо5о оностон кэпсиир. Олонхо киьи оло5ун сурун ис хоьоонун о5о-уруу теретен ыал буолууну этэр.

            Олонхо5о ус дойду ойууланар. Орто дойдуга кемускэстээх санаалах кун еркен улуустара, аьыныгас санаалаах айыы хаан аймахтара олороллор. Кинилэр урумэлээх уут курдук  уут тураан олохторун  Аллараа дойду адьарай биистэрэ ада5ыйан тахсаннар аймыылларын иьин, Уеьээ дойду урдук айыылара суду куустээх бухатыыры ох курдук онорон, кустук курдук куоьаан туьэрэллэр. Бухатыыр орто дойду дьонун кемускээн уьун айаннарга турунар. Аллараа дойду абааьыларын кытта охсуьан кыайыы-ерегей кетелленен кэлэр. Олонхо бутуутугэр орто дойду дьоно бары бэйэлэрин дьоллорун булан, ыал буолан уруу тэрийэллэр. Бу буолар олонхо оло5у ойуулуур кестуутэ. Хас биирдии киьи орто дойдуга олох олоро кэлэр. Онон кини ханнык ба5арар ыарахаттары туораан олох олоруохтаах диэн уерэтэр сурун идеята.

            — Олонхо5о туох туьунан кэпсэнэр эбитий? (О5олор олонхо5о ус дойду, айыы дьонун уонна абааьылар тустарынан кэпсэнэрин этэллэр)

            — О5олоор, олонхо туох сурун идеялаах эбитий? (О5олор олох олоруу диэн этэллэр).

            — Билигин мин кэпсээбиппин чинэтэ таарыйа олонхо туьунан  онорбут медиабытын керуехпут. Бу медиа сана дьылга анаан оноьуллубут. Ону  наьаа соьуйбакка керергутугэр ынырабын. Манна олонхо ис хоьоонун кердерер хартыыналар, онно сеп тубэьэр музыка уонна олонхоьут кэпсээнэ баар. Музыканы танан онорон биэрдэ биьиги биир дойдулаахпыт Гаврил Свинобоев, музыка учууталынаан Надежда Николаевна Свинобоевалыын, олонхону аа5ар Чараннаа5ы культура киинин улэьитэ Александр Николаевич Бурцев, сценарийын о5олорум олонхо туьунан ейдебулу ыллыннар диэн араас олонхоттон талан мин суруйдум уонна маны барытын танан медиа онордо Иван Иванович Окоемов.

            — Чэ, бары  былыргы дьыл быдан мындаатыгар, урукку кэм одун уор5атыгар айанныа5ын.

             2. Интерактивнай дуоска5а медиабытн холбоон керебут.

            — Дьэ эрэ о5олоор, олонхо туьунан сурун ейдебулу мин кэпсээммиттэн уонна медиа кереннут ыллыгыт. Билигин хараххытыгар онорон керун эрэ былыргы саха бала5анын иьин.

            (О5олор  харахтарын симэн учуутал этэрин ейдеругэр онорон кереллер)

            — Кемулуек оьох умайа турар. Оьох иннигэр о5олуун-кырдьа5астыын бары мустан олонхоьуту истэллэр. Былыр уот суох кэмигэр кинилэр аралдьыйаллара эрэ ити. Ол иьин олонхоьут кэллэ5инэ кинилэргэ уеруу.

            3. — Чэ, эрэ харахпытын астыбыт. Билигин мин эьиэхэ олонхо уерэтэр-иитэр еруттэрин кэпсиэ5им. Олонхону, саха норуота уйэлэргэ уьаарыллыбыт еркен ейунэн айыллыбыт оло5ун философиятын, ейун-санаатын, сиэрин-майгытын, дьонно дьайар суду кыа5ын ейдеен, ыччаты иитиигэ-уерэтиигэ туьаныахтаахпыт. Олонхо норуот ейун-санаатын чыпчаала буоларынан норуоту иитэр кууьэ ураты куустээх.

                                        (Дуоска5а суруйабын, о5олор тэтэрээккэ суруналлар)

            Мантан антах олонхо иитэр-уерэтэр кууьун ырытан керуе5ун. Миигин кытта тэннэ тэтэрээккэ улэлээн иьэбит.

            1. Олонхо5о киьи теруе5уттэн уьун оло5о уустаан-ураннаан ойууланар. Бухатыыр айыллан, алгыстанан Орто туруу буран дойдуга олохтоноот, оло5ун оностубутунан, дьиэ-уот тэриммитинэн барар. Хас биирдии туттуута, хамсаныыта алгыьы, тулалыыр эйгэ5э, айыл5а5а утуе сыьыаны, сугуруйууну кытта ситимнээх. Олонхо геройдарын эргиччи айыылар, от-мас иччилэрэ араначчылыыллар. Ол да иьин «Саха-айыл5а о5ото» диэн этиллэр. Айыл5аны кытта биир тыыннаах, ейдеьер, ейеьер аналлаах. Ону олонхо геройдара тутуьаллар. Айыы киьитэ «аьыныгас санаалаах, кемускэх сурэхтээх», онтон ситимнэнэн айыл5аны кытта биир тыыннаах буолан хорсун сурэхтээх, сытыы, мындыр ейдеех, утуе-кэрэ майгылаах буолар. Бу буолар норуот ыччатын иитэр сурун тутаах терутэ. Айыл5алыын биир тыыннаах киьи атын дьону-сэргэни ейдуур, ытыктыыр, аьынар, кемускэс. Саха айыл5а о5ото буоларын быьыытынан кини хайдах эбитий?

            О5олор: Аьыныгас (тэтэрээккэ суруйаллар)

            2. Уерэх туьунан ейдебул олонхо5о баар. Олонхо бухатыыра хайаатар да угус уерэ5и ааьан «ус биис угэьигэр уетуллубут», «а5ыс уон а5ыс албаьы, то5ус уон то5ус кубул5аты» баьылаабыт буолар. Туох да бу Орто дойдуга сырата сылбата, дьулуура, дьаныара, улэтэ суох ситиьиллибэтэ, уерэ5и, ньыманы, сатабылы ылыныы, баьылааьын киьи оло5ор быьаарар суолталаа5а олонхо5о кэрэьэлэнэр. Сатабыла, дьо5ура, билиитэ-керуутэ суох киьи оло5о табыллыбакка огдолуйар аналлаа5а кестер. Манна туох диэн суруйабыт?

            О5олор: Уерэ5и ылыныы, дьулуурдаах, дьаныардаах буолуу (тэтэрээккэ суруйаллар)

            3. Олонхо5о бухатыыр Орто дойдуга урдук аналлаах, ыйаахтаах туьэриллэр. Уол о5о барахсан омук тирэ5э, оло5ун тутаа5а буолара кестер. Кини сыала «кун дьонун кемускуур, айыы дьонун араначчылыыр» Бу урдук аналтан тереебут дойдуга, норуокка бэриниилээх, кинилэр тустарыгар елеллерун утуйарга холуурга тиийэ хоодуот буолуу хоьуйуллар. Ханнык да ыксаллаах тугэннэ бухатыыр ейдеехтук-тейдеехтук сыьыаннаьан, иннин-кэннин кэтэнэн керен онорор. Анардас кулумэх куус алдьархайы эрэ ааннатыан себе, ей-сурэх кууьэ оло5у онорорго, араначчылыырга быьаарар суолталаа5а ейденер. Манна туох диэн суруйабыт?

            О5олор: Анардас кууьунэн эрэ буолбакка ейгунэн эмиэ туьаныахтааххын.

            4. Олонхо5о ураты суолталаахтык дьахтар ойууланар. Манан кини норуот оло5ор терут буолара этиллэр. Угус олонхо теруетэ дьахтар. Абааьы уола дьахтары уоран барыыта-бутун норуот оло5ун уйгутун, кэскилин, дьолун туьугар охсуьууга кубулуйар. Бухатыырдар айыы дьахтарын араначчылаары, кун дьахтарын кемускээри  уустук киирсиилэргэ, дуолан охсуьууларга буьаллар-хаталлар, кыайон-хотон тахсаллар. Дьахтар олох сал5аныыта, утуе кэрэ, ыраас санаа символа. Дьахтары идеал оностуу норуот утуе-мааны майгытын, кыыска, ийэ5э сылаас сыьыаннаа5ын кердерер. Дьахтар норуоту салгыыр, омук омугунан хаалар кутун-сурун тутар, кенул, дьоллоох оло5ун бэлиэтэ буолар улуу ейдебуллээ5ин норуот олонхотугар ойуулуур. Бу мындыр санаа саха олонхотун тустуурэ кэрэхсэбиллээх. Манна туох туьунан этилиннэ?

            О5олор: Кыыска, дьахтарга убаастабыл, кинилэри араначчылааьын.         

            5. Олонхо ыал тэриллиитинэн-олох сурун укулаата ууруллуутунан, уруу олохтонуутунан тумуктэнэр. Дуолан охсуьуулар, ытык киирсиилэр-барыта ыал буолуу, олох оностуу туьугар оноьуллаллара бэйэтэ суунэ иитэр суолталаах. Саха ыал буолууга бастын суолтаны биэрэрэ-оло5у биирдиилээн дьон-сэргэ дьолунан керере дирин философскай истээх. Олонхо иитэр-уерэтэр сыала ткохха сытар эбитий?

            О5олор: Ыал буолуу, норуот инники кэскилэ.

            6. Олонхо5о сиэр-туом тиьигэ ырылхайдык кестер. Геройдар олохторун бэлиэ туьумэхтэрэ хайаатар да алгыьынан арчыланар. Алгыс норуот иитэр-такайар суду куустээх ньымата буолар. Ол курдук хас биирдии саха киьитэ куех окко ункурус гынаатын кытта Иэйиэхсит илгэлээх, Айыыьыт арчылаах алгыьынан керсуллэр. Олонхо5о туттуллар сиэр туом?

            О5олор: Ебугэ сиэрин-туомун тутуьуу, алгыьы уерэтии.

            7. Тереебут ийэ тылы таптыырга олонхо тыла тиэрдэр. Тыл кэрэтэ, кууьэ, имэнэ оло5у уус-ураннык дьуьуйэр. Кунду баай- ей-санаа баайа- тыыннаах тылга. Саха аптаах-алыптаах тыла –олонхо5о. Олонхъолуун алтыспыт норуот талааннаахтара, айар улэьиттэрэ улэлэрэ тахсыылаах, ейдере-санаалара тобулла5ас буолар. Олонхо туохха тапталы иитэр эбитий?

            О5олор: Тылга. Тыл баар буолла5ын норуот баар.

            Дьэ биьиги олонхо иитэр-уерэтэр еруттэрин бу курдук наардаатыбыт. Олонхону о5ону-ыччаты иитиигэ туьаннахха дьин сайа5ас ейдеех-санаалаах, сахабын дэнэр киьини иитэн таьаарыахха сеп диэн эрэниэ5ин.

            Бугунну уруок сыалын ситистибит. Олонхо саха норуотун бар5а баайа буоларын итэ5эйдибит. Кини иитэр-уерэтэр еруттэрин кэпсэтистибит. Олонхобут суду улахан суолталаах буолан аан дойду шедевринэн биллэрилиннэ. Онон хас биирдии саха о5ото киэн туттуохтаах, олонхону уерэтиэхтээх.

            111. Тумук чаас:

                              1.  Дьиэ5э улэ:  Олонхо иитэр-уерэтэр еруттэрин кэпсииргэ бэлэмнэнэн кэл.

            — Керсуеххэ диэри.

Обновлено: 10.01.2023

• Для учеников 1-11 классов и дошкольников
• Бесплатные сертификаты учителям и участникам

Уэьээ Булуутээ5и Ю.Н. Прокопьев аатынан орто оскуола

Олонхо ус дойдута

Улэни толордо Уэьээ Булуутээ5и Ю.Н.

Прокопьев аатынан орто оскуола 5

Салайааччы: Николаева М.Д.

Актуальна һа

Саха норуота былыр суруга суох этэ. Ол эрээри, норуот бэйэтин олорон ааспыт оло5ун, үөрүүтүн-хомолтотун , ба5арар ба5атын, басты н чулуу дьоннорун тустарынан уус-уран тылынан хо һ уйан, ойуулаан к өрдөрөргө дьулуһара.

Норуот үгүс үйэлэр усталарыгар аата-ахсаана биллибэт элбэх ырыалары-тойуктары, таабырыннары, чабыр5ахтары, олонхолору остуоруйалары айбыта.

Норуот улуу дьоннорунан, чулуу талааннаахтарынан айыллыбыт айымньылар, дьон-норуот оло 5ун, өйүн-санаатын таба кэтээн, диринник көрдөрөн, норуот кытаанах дьүүлүн тулуйан, үйэлэр усталарыгар сүтэн симэлийэн хаалбакка, норуотунан чочуллан, тупсарыллан биһиги күннэрбитигэр диэри тиийэн кэлбиттэр.

Норуот айымньыта ураты күүстээх, санаа көтө5үүлээх. Төһө да ыарахан олохтоох буоллар, айымньыларыгар санаа түһүүтэ, мунчаарыы көстүбэт. Хата, кэрэ кэскил, үтүө санаа өрөгөйдүүрүгэр эрэл көстөр.

Өбүгэлэрбит – ураанхай сахалар, кыһын устата тон-чэн кырыалаах бала5антан быкпакка чункуйан олордохторуна, улуу олонхоһут ааны аһан киирдэ5инэ, дьиэ иһэ сырдаабыкка дылы буолара. Көмүлүөк оһохторун тигинэччи оттон, олонхоһутарын үс түүннээх күнк мэлдьи олонхолотон, күннэрин-дьылларын барыыллара эбит.

Оло н хо- сырдык уонна хара н а к үү стэр к ү рэстэ һ иилэрин, дьоллоох-соргулаах олох т ү стэнэрин ту һ унан уус-уран айымньы. Бу- саха норуотун тылынан поэтическэй пааматынньыга, оло5ун энциклопедията.

Оло н хо Аан дойдуга билиннэ уонна сыаналанна. Онон саха ки һ итэ бары оло н хону билиэхтээх, то5о диэтэххэ, оло н хо5о норуот тылын баайа, би һ иги ө бугэлэрбит олоххо аналлара, сы һ ыаннара уонна оло5у билиилэрэ барыта мунньулла сылдьар.

Оло нхоно үс дойду баар. Үөһээ, орто уонна аллараа.

Олонхо ус дойдута

Үөһ ээ дойду — Сырдык ыраас киэ н куйаар , Үрдүкү айыылар, танаралар дойдулара.

Олохтоохторо: Ү ру н Аар тойон, Адьыны Сиэр хотун, Кун Дь өһө г ө й айыы, К ү р үө Дь өһө г ө й хотун, Айыы Умсур уда 5ан уонна да атыттар олороллор.

Бу та н аралар Орто дойду дьонун ара н аччылыыллар, олохторун олохтууллар уонна дьыл5аларын т ү ст үү ллэр.

Орто дойду : Ула 5 ата көстүбэт,

у н уоргута биллибэт,

А 5 ыс иилээх –са 5 алаах.

Айгыр –силик бэйэлээх

Олохтоохторо: Бухатыырдар (Ньургун Боотур, Ү р үн Уолан), Куолар (холобур: Туйаарыма Куо, Айталыын Куо ), тойоттор, хотуттар, дьон-сэргэ, ча5ардар уонна да атыттар.

Олонхо бухатыырын тас к өрүнүн, күүһүн-уо5ун туһунан уустаан-ураннаан маннык көрдөрөллөр.

Үс былас үөрбэйэр өттүктээх,

Биэс былас биэкэйэр биилэрдээх,

Алта былас аманаат дара 5 ар сарыннаах,

Баай тиитим бастын дүлүнүн

балтаччы ууран барыллаабыт курдук

Барылы ньыгыл быччыннаах эбит.

Ньургун Боотур туһунан ДЬулусханнаах дьулуо манан халлаан

Дьураатыгар тура төрүөбүт

Дьулусхан Субуйа сүүрүк

Дьураа хара аттаах

Дьулуруйар Ньургун Боотур дэнэр.

Эбэтэр Үрүн Уолан бухатыыр туһунан

Үс үүт күрүөнү үрдүнэн көстөр

Үрүмэччи манан аттаах

Үрүн Уолан бухатыыр.

Оло н хо бухатыырын анала — айыы дьонун к ө мускээ һ ин, абаа һ ы бухатыырын кыайыы – хотуу. Бухатыыр с ү р ү н хаачыстыбатынан кини иннигэр туруоруммут сыалын- соругун сити һ эр к үү стээх санаалаа5а буолар.

Оло н хо5о мааны дь үһүннээ5и аарыма кырдьа5астарым, аатырбыт олонхоһуттарым маннык тылларынан ойуулаан-дьүһүннээн, киэргэтэн көрдөрөллөр.

Та н ас бүтэй талба-нарын тамана көстөр,

Эт бүтэй эттэр эриэккэс унуо5а көстөр,

То5ус былас суһуохтаах тунал5аннаах ньуурдаах

Туйаарыма Куо диэн

Үс дойду үрдүнэн үгэс буоллун диэн

Үһүйэн кэбиспиттэр эбит.

Кини кэрэ дь үһү ннээх уонна эйэ5эс майгылаах. Бу уобарас саха норуотун кэскилин, уту ө майгытын, кэрэ5э тардыЬыытын к ө рд ө р ө р.

Аллараа дойду : хара н а, ыы –дьаар сыттаах.

Олохтоохторо: абаа һ ылар, абаа һ ы бухатыыра, абаа һ ы кыы һ а. Кинилэр бы һ ыылара-та һ аалара санааларын курдук олус ку һ а 5ан.

Атара кутуруктаах. арбыйа тиистээх Арсан Дуолай абаа һы,

Илиэһэй бииһин ууһун ийэтэ буолбут Ала буурай абааһы,

Уорааннаах тыыннаах, уора5айдаах санаалаах

Уот уһутаакы бухатыыр,

Сараһын сирэй , сарыы таналай

Илиэһэй кыыһа Имэн татай,

Адьарай кыыһа алып сэгэйээн

Кыыс о5о Кыскыйдаан Куо. дэнэр.

Абаа һ ылар орто дойду оло5ун аймыыр, алдьатар, былдьыыр, урусхаллыыр аналлаахтар.

Оло нхо5о сүрүн миэстэни ылар айыы бухатыырын аллаах ата.

АТ — айыы бухатыырын басты н до5оро.

Айыы бухатыырын айана-сырыыта, кини элбэх кирбиилэри туораа һ ына, ө луугэ-алдьархайга тубэЬиитэ, к ү нэ хараарыыта, кэлиитэ-барыыта барыта кини аллаах атыттан, миинэр ми н этиттэн, басты н до5оруттан тутулуктаах.

Бухатыыр ата кини Тардыстар тала һ ата, К ө лунэр к ө л ө т ө ,

Миинэр ми н этэ .

Кини ханнык ба5арар ыарахан мэ һ эйдэри атын к ө м ө тунэн туоруур. Улуу бухатыыр ата бэйэтигэр с ө р ү с ө п тубэ һ эр, чулууттан чулуу буолар: к ү т ү р к үү стээх –уохтаах, ө рк ө н ө йд өө х, иччитигэр бэриниилээх, ус дойдуга учугэйдик биллэр. Ха һ ан да5аны ата иччитин иэдээ нн э со5отохтуу хаалларбат. Наадалаах кэмигэр ут үө субэ һ ит буолар, ки һ илии кэпсиир, сахалыы са н арар буолар. Ол курдук, холобур, Ү румэччи Ма н ан аттаах Ү р үн Уолан бухатыырга:

Эппит тылбын эккэр и н эр, Са н арбыт са н абын санаа5ар хатаа….

А5ыс уон а5ыс аа һ ар былыт албастаах адьарай кыргыттара

Ү с айыы кыргыттара буолан кубулунан

Ү с ө тт ү г ү ттэн айах тутуохтара.

Айах туппут астарын а һ ыыр эрэ буолаайа 5 ый,

Ала һ а бараан дьиэлэрин аанын а һ аайа 5 ый.

Айыы бухатыырдара аналлах аттарынан айанныыр, ус дойдуну ө р ө –та н нары сыыйар буоллахтарына, абаа һ ы бухатыырдара ү кс ү н уоттаах Мо5ойдору к ө л ө гыналлар.

Оло ҥ хо5о орто туруу аан дойду ө йд ө булэ.

Олонхо аан дойдуну , айыл5аны ойуулаа һ ынтан са5аланар. Ол курдук, “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олонхо5о:

Ара 5ас айыы далбардаах ала5аркаан-тэтэгэркээн

Аан Ийэ дайды диэн ананан айыллан,

Ойон тахсар күннээх, охтон баранар мастаах,

уолан баранар уулаах,

Уостан сүтэр уйгулаах

Орто туруу бараан дойду диэн оноһуллубута эбитэ үһү.

Манна этиллэринэн , айыл5а баай , кэрэ. Ол эрэн, уйгута уостуон, ма һ а охтон ,уута уолан бараныан с ө п. Ол аата , айыл5аны ки һ и бэйэтэ харыстыахтаах. алдьатыа суохтаах.

Маны та һынан, би һ игини тулалыыр эйгэ5э КУН биир с ү р ү н миэстэни ылар. К ү н сири сылытар, сырдатар, к ү н баар буолан от-мас тыллар, кун ки һ иэхэ энергия биэрэр.

Ону таһынан, олонхо 5 о биир улахан суолта маска бэриллэр. Ол курдук, а5ыс лабаалаах Аал Луук мас диэн баар. Аал Луук мас олонхо5о киһи айма5ы аһатар кэхтибэт үүнүү, сайдыы бэлиэтэ буолар.

Оло н хо 5 о саха ытык маһа хаты н буолар. Саха дьоно бу маска сүгүрүйүүтэ көстөр. Хатыннар үүнэн туралларын көрөн, Айыылар үтүө сир бу баар эбит диэннэр, бу сиргэ Орто дойду оло5о буоллун диэн анаабыттар эбит.

Биһиги били нн и олохпутугар Мас суолтатата улахан. Мас баар буолан ойуур-тыа баар, ойуурга отон арааһа, көтөр-сүүрэр үгүс.Мас баар буолан биһиги олорор дьиэлээхпит, миэбэллээхпит, кинигэ, тэтэрээт баар.

Саха сиригэр үүнэр мастан ордук хатын мас киһи оло5ор туһата элбэх:

Олус кэрэ көстүүлээх,тулалыыр эйгэни киэргэтэр, салгыны чэбдигирдэр.

Туос, мас иһит, киэргэл о н ороллор.

Уксус, фурфурол диэн химическэй веществолары ылаллар. Фурфуролтан пластмасс, араас эмп фурациллин , лаах, кырааска о.д.а.оҥоролор.

Хатын уутугар элбэх глюкоза, фруктоза, минеральнай туус уо.д.а. битэмииннэр бааллар.

Сэбирдэхтэрэ араас ыарыыларга туһалыыллар.

Онон сахалар олонхо5о хатын маска сүгүрүйүүлэрэ мээнэ буолбатах эбит.

Билинни биһиги олохпутугар уонна олонхо5о өссө биир тутаах суолталаах УУ буолар..Олонхо5о үрэхтэр, күөллэр, муоралар, бай5аллар ахтыллаллар. Ол курдук, Одун бай5ал, Сүн бай5ал, Балкыырдаах бай5ал, Уот кудулу бай5ал уо.д.а.

Бухатыыр өлбот мэнэ уутун истэ5инэ тиллэн кэлэр, күүһүгэр күүс эбиллэр. Аал Луук мас силиһиттэн хаһан да тонмот күөл үөскүүр. Бу күөл уутун истэхтэринэ, кырдьа5астар эдэрдэригэр түһэллэр, мөлтөх күүһүрэр, ыарыһах үтүөрэр эбит. Бу күөлү бар дьон бары олус харыстыыллар, ытыктыыллар.

Ханнык ба5арар олонхо5о сырдык уонна х арана күүстэр охсуһуулара ойууланар.

Абааһылар, адьарайдар сүрүн бэлиэлэрэ – буур5а, холорук, этин, уот-баһаар буолар.

Түмүктээн эттэххэ, биһиги билигин ийэ айыл5абытын харыстаан, тулалыыр эйгэни кытта кэлим буолан, үтүөнү үксэтэн, кэрэни кэрэхсээн олоруохтаахпыт. Оччо5уна эрэ бу орто туруу дойдубут маһа охтон бараныа, уута уолан бүтүө , уйгута уостан сүтүө суо5а.

Мин санаабар, олонхо үс дойдутун туһунан ырыта санаан көрөр буоллахха,билинни биһиги олохпутугар маннык дьүөрэлиэххэ сөп буолуо:

Үөһээ дойду диэн дьон-сэргэ тардыстар сырдык ырата, ба5а санаата.Инники олох сайдыытын үүнэр са5ахтара.

Орто дойду диэн дьон – сэргэ били нн и оло 5 о-дьаһа 5 а.

Аллараа дойду диэн ыарыы-сүтүү, дьан-дьаһах, араас куһа5ан дьайыылар

. Саха норуотугар сүдү айымньыны Дьулуруйар Ньургун Боотур олонхону суруйан хаалларбыт . Платон Алексеевич Ойуунускайга оло н хону үйэтиппит

Олоҥхо – норуот тылынан уус-уран айымньытын чыпчаала. Киһи олоҥхону аахтаҕына, кэрэтик саҥарарга, олоҥхо тылын өйдөөтөҕүнэ, мындырдаан толкуйдуурга, ис хоһоонун биллэҕинэ, сөптөөхтүк дьаһанан олорорго үөрэнэр. Олоҥхо – норуот тылынан уус-уран айымньытын чыпчаала. Киһи олоҥхону аахтаҕына, кэрэтик саҥарарга, олоҥхо тылын өйдөөтөҕүнэ, мындырдаан толкуйдуурга, ис хоһоонун биллэҕинэ, сөптөөхтүк дьаһанан олорорго үөрэнэр.

Сыала-соруга:

уерэнээччилэргэ олоҥхо туһунан билиһиннэрии;

олоҥхону өйдүүллэригэр, ылыналларыгар олук ууруу;

олоҥхо туһунан билиилэрин кэҥэтии.

Туттуллар технология: Куолаан үөрэтии технологията, уерэнээччигэ туһаайыллыбыт үөрэх.

Уруок тэриллэрэ: ноутбук, проектор, экран

Үтүө күнүнэн!

Мин аатым Саргы Семеновна, бүгүн эһиэхэ олоҥхо нэдиэлэтин чэрчитинэн, аьа5ас уруок ыытыагым, эһиэхэ кэпсэтиһэн ырытарга табыгастаах буоллун диэн бөлөҕүнэн олортоотум, сөбүлэһэгит? Темабын билиһиннэрэрбин көҥүллээн — “Олоҥхо дойдутугар айан”. (слайд барар)

Бастатан туран, эһигиттэн ыйытыахпын баҕарабын, олоҥхо- диэн тугуй, ким төһө билэрий, истибитэй, эбэтэр бэйэтэ олоҥхону толорор уерэнээччи билигин биһиги ортобутугар баар дуу? (сэһэргэһии)

Олоҥхо – норуот тылынан уус-уран айымньытын чыпчаала. Киһи олоҥхону аахтаҕына, кэрэтик саҥарарга, олоҥхо тылын өйдөөтөҕүнэ, мындырдаан толкуйдуурга, ис хоһоонун биллэҕинэ, сөптөөхтүк дьаһанан олорорго үөрэнэр. Онон бу улуу айымньы киһиэхэ бары өттүнэн үчүгэйи оҥорор.

2005 сыллаахха сэтинньи 25 күнүгэр ЮНЕСКО олоҥхону киһи аймах чулуу айымньытынан билиммитэ. Онон саха олоҥхото аартык аайы аата ааттанар, тоҕой аайы сураҕа иһиллэр буолла.

Саха олоҥхотун XIX үйэттэн саҕалаан, нуучча үөрэхтээх дьоно – айанньыттар Линденау, Мидендорф, О.Н. Бетлингк, сыылынайдар И.А. Худяков, Э.К.Пекарскай, С.В.Виташевскай, В.А. Серошевскай, В.М. Ионов о.д.а. сурукка-бичиккэ киллэрэн барбыттар. Революция кэнниттэн үөрэхтээх сахалар А.Е.Кулаковскай, С.А.Новгородов, П.А. Ойуунускай олоҥхоҕо улахан болҕомтолорун уурбуттар. Олоҥхону научнай чинчийиинэн Сэһэн Боло, А.А.Саввин, Г.У.Эргис, И.В.Пухов, Г.М.Васильев, Н.В.Емельянов дьарыктаммыттар. Олоҥхону араас өттүттэн чинчийиигэ билигин А.С.Попова, П.Н.Дмитриев, В.В.Илларионов үлэлэрэ биллэр.

Сүрүн чааһа

(слайд барар)

Олоҥхолоон оҕонньор барахсан

Оллоонноон олорон эрэ

Олоҥхо номоҕо оҥостон,

Урааҥхай саха барахсан

Нохтолоох тойон сүрэҕэ долгуйан

“Ноо!” – диирэ эбитэ үһү.

Эһиги эбээлэргит, эһээлэргит дьоҥҥутугар, эһиэхэ даҕаны кэпсииллэрэ эбитэ буолуо, былыр уһун күннэрдээх хараҥа кыһыны хайдах балаҕан иһигэр аһаралларын. Билиҥҥи курдук лаампа уота суоҕар, көмүлүөк оһох тула олорон чугастан, ыраахтан ыҥырыллан кэлбит олоҥхоһуту сарсыарда халлаан сырдыар диэри истэллэрэ эбитэ үһү. Олоҥхоһут көмүлүөк оһох иннигэр талах олох маска оллоонноон олорон эрэ олоҥхотун саҕалыыр эбит. Ол кэмҥэ олонхолуур киһини хас биирдии дьиэҕэ олуһун кэтэһэллэр этэ диэн кэпсииллэр. Бэл кыра оҕолор ытыылларын тохтотон чуумпуран истэллэрэ, онтон орто саастаах оҕолор үтүктэн көрөллөрө эбитэ үһү.

Олонхоһут суруйааччылары ааттаталаан: (Платон Алексеевич Ойуунускай, Семен Степанович Яковлев — Эрилик Эристиин, Владимир Михайлович Новиков — Күннүк Уурастыырап, Сергей Степанович Васильев- Бороҕоонускай о.д.а.)

(слайданан көрдөрүү)

Олоҥхоһут олоҥхону саҕалыыр эбит аан дойду айыллыытыттан.

Аан дойду айыллыыта

Кэрэ быйаҥ кэскиллээх

Кэтит аан ийэ дойду

Одун байҕал олбохтоох,

Охтон баранар мастаах,

Уолан бүтэр уулаах

Аан ийэ дойду айыллыбыт.

Олоҥхо үс дойдута. Бу ханнык дойдуларый? (ааҕан тайтарыы)

Былыыр — былыр үөскээбит күлэр күөх салгыннаах, үрүҥ илгэ үктэллээх, үкэр куйаас тыыннаах күндүл күнүс дойду (үөһээ дойду)

Үс саха үөскээбит, түөрт саха төрөөбүт, ойон тахсар күннээх, охтон баранар мастаах, уолан бүтэр уулаах алаҕаркаан-тэтэгэркээн дойду (орто дойду)

Силлиэ түспүт, холорук ытыллыбыт, барбатах балык миинин курдук борук-сорук дойду (аллараа дойду)

Олоҥхо үс сүрүн сюжеттан турар:

Завязка сюжета — төрүтэ, олоҥхо туохтан саҕаламмыта.

Кульминация — ол эбэтэр олоҥхо сүрүн геройа утарылаһааччытын кытта күөн көрсүүтэ.

Развязка – тумук. Сүрүн геройбут кыайыыта-хотуута, сиргэ ил-эйэ олохсуйуута.

Аал –Луук мас

Аан ийэ дойдуларын

Аал – Луук мас барахсан

Сөлөгөй чөҥөрө чүөмпэлээх.

Билигин эһиэхэ олоҥхо текстарын түҥэтиэм. Итилэри ааҕан бараҥҥыт, олонхо ханнык сюжета суруллубутун бөлөҕүнэн сүбэлэһэн баран этиэххит.

(текстары ааҕаллар, ырыталлар)

Новиков Владимир Михайлович — Күннүк Уурастыырап

“Тойон Дьаҕарыма бухатыыр” олоҥхотуттан быһа тардыылары аахтыгыт, дорҕоонноохтук аахпыт, санааҕытын үллэстибит о5олорго барыгытыгар махтал!

Олонхо сүрүн идеята тугуй? ( Орто дойдуга олохтоох айыы аймаҕын туһугар туруулаһан охсуһуу, кинини араҥаччылыырга ыҥырыы)

—Олонхолор үксүгэр хайдах ааттаналларый? ( сүрүн геройдар ааттарынан, олоҥхолор испииһэктэрин көрдөрүү)

Олоҥхоҕо киһи аймахха баар түөрт сүрүн сыаннас баар:

1. Сиэр- майгы сыаннастара

2. Мал-сал сыаннастара

4. Кэрэ, уран сыаннастара

Түмүк (рефлекция)

Бүгүҥҥү “Олоҥхо дойдутугар айан” уруогу төһө ылынныгытый, сэҥээрдигит, сөбүлээтигит дуу? Биирдиилээн санааларгытын этэргитин истэбин. Ис иһигэр киирэн кэпсэтиһэн, ырытан истэххэ маарыынны санааларгыт уларыйан таҕыстылар дуу?

Олоҥхо – улуу айымньы. Саха норуотун олорбут олоҕо. Охсуспут охсуһуута, кини өйө-санаата – сырдыкка тардыспыт санааларын баҕата, үчүгэйгэ баҕарбыт үрдүк идеялара – бука барыта олоҥхоҕо түмүллэллэр. Ол иһин, саха олоҥхото сүүһүнэн ахсааннаах үгүс дьыллар халыҥ хаардарыгар саптаран, хараҥа күөннэригэр күлүктэнэн, умнуллан сүппэтэҕэ.

Билигин кини, көҥүлүн булбут дьоллоох норуот саамай сыаналаах айымньытын быһыытынан, өрөгөйдөөх советскай үйэ социалистическай культуратын толоонугар, аҕыс салаалаах Аал-Луук мас курдук барҕара сайдар, силигилии чэлгийэр кэмэ кэллэ. Ол бэрт кэскиллээх, сүүнэ үөрүүлээх, үтүө дьыала буолар.

Норуот күүһэ – өйүгэр, өйүн күүһэ – тылыгар диэн этэллэр. Тыл бары бастыҥа, сүмэтэ фольклорга, олоҥхоҕо баар диэн тылларынан уруокпун түмүктүүбүн. Болҕомтоҕут иһин барҕа махтал!

Олоҥхо – норуот тылынан уус-уран айымньытын чыпчаала. Бухатыырдар охсуһууларын көрдөрөр героическай эпос. Саха олоҕу анаарыыта, историята, философията, өркөн өйө.

Олоҥхо уратыта – бөдөҥ айымньы, 30 тыһыынчаттан тахса строкалаах буолар. Фольклор бары жанрдара түмүллүбүт. Биир киһи өйүттэн айан ааҕар буолан, “Биир киһи театра” дииллэр. Баай хомоҕой, ойуулуур-дьүһүннүүр тыллаах.

Олоҥхо кистэлэҥэ – өлбөт-сүппэт сырдык тыыннаах идиэйэтигэр, кэрэхсэбиллээх киэбигэр, уран уус тылыгар.

Олоҥхо тутула: киириитэ (аан дойду айыллыыта, бухатыыр төрдө-ууһа, сирэ-дойдута, сэбэ-сэбиргэлэ, таҥаһа-саба), төрүөтэ (абааһы аймаҕа саба түһэр, кыыһы уорар), сайдыыта (бухатыыр сырыыта-айана), чыпчаала( өлөр-тиллэр охсуһуу мөккүөрэ), сөллүүтэ (бухатыыр кыайан, Айыы дьонун быыһаан, орто дойдуга кэлэр), түмүгэ (кинини уруйдаан, Айыы дьоно ыһыах ыһар).

Олоҥхо уобарастара – Айыы бухатыырдара (Ньургун Боотур, Эрчимэн Бэргэн, Үрүҥ Уолан уо.д.а), абааһы бухатыырдара (Уот Уһутаакы, Тимир Ыйыста Хара уо.д.а.), мифологическай уобарастар (Аан Алахчын, Үрүҥ Аар Тойон, Дьылҕа Тойон уо.д.а.), дьахталлар уобарастара (Айыы Умсуур удаҕан, Айталы Куо, Кыыс Ньургун уо.д.а).

Олоҥхо суолтата – киһи кыаҕын, күүһүн, өйүн, үтүөтүн, чулуутун уруйдуур. Киһи туһунан гимн. Киһини харыстыырга, сыаналыырга, үрдүктүк тутарга, норуот үгэстэрин тутуһарга, сахалыы сиэргэ-майгыга үөрэтэр.

Биллэр олоҥхолор – П.А. Ойуунускай “Дьулуруйар Ньургун Боотур”, П.Ядрихинскай “Дьырыбына Дьырылыатта”, И.Г.Теплоухов “Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур”, “Кыыс Дэбилийэ бухатыыр”, Күннүк Уурастыырап “Нуоҕалдьын Кугас аттаах тойон Дьаҕарыма”, “Эрэйдээх Буруйдаах Эр Соҕотох”, “Күн Эрили”, Сергей Васильев “Эрчимэн Бэргэн”, “Үөдэн Хардааччы”.

“Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхону Таатта Туора Күөлүттэн төрүттээх, аатырбыт Оруоһуттар уоллара Оросин Константин Григорьевич олоҥхолообутун П.А. Ойуунускай чочуйан, эбэн-сабан, киэргэтэн, сурукка киллэрэр. Владимир Державин нууччалыы тылбаастаан, “Ньургун Боотур Стремительный” диэн аатынан 1975 сыллаахха 50 000 эксэмпилээринэн атыыга тахсар.

Олоҥхону 9 грампластинка тухары ыллаан-туойан, кэпсээн-ипсээн толорбут киһинэн Саха АССР норуодунай артыыһа Гаврил Колесов буолар. Кэлин 90-с сылларга ону компакт-диискэҕэ көһөрөн үйэтиппиттэрэ.

2005 с. ЮНЕСКО быһаарыытынан олоҥхобут киһи аймах чулуу айымньытын ааты ылбыта, ураты харыстанар сыаннас буолбута.

Олоҥхо театра 2008 сыл кулун тутар 15 күнүгэр тэриллибитэ.

Олоҥхо опернай испэктээк быһыытынан сыанаҕа 1940 сыллаахха турбута. Марк Жирков уонна Генрих Литинскэй муусукатын суруйаннар. 1957 сыллаахха Москваҕа Саха сирин литературатын уонна искусствотын күннэрин чэрчитинэн “Ньургун Боотур” опера Станиславскай уонна Немирович-Данченко аатынан музыкальнай театр сыанатыгар турбута. Ону ССКП Киин Кэмитиэтин бастакы сэкирэтээрэ Никита Хрущев кытта кэлэн көрбүтэ. Билигин да бу операны оонньууллар, киэҥ биһирэбили ылар.

“Ньургун Боотур” олоҥхону кытай Куньцюй театра 2015 с. туруорбута.

Олоҥхо института диэн научнай-чинчийэр тэрилтэ ХИФУ иһинэн 2010 сыллаахха ректор Е.И. Михайлова бирикээһинэн аһыллыбыта.

Олоҥхону оҕолортон аан бастаан толорон, Мира Самырова 1993 сыллаахха Париж сыанатыгар ааҕар чиэскэ тиксибитэ.

“Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхону эпос жанрыттан проза көрүҥэр Елена Слепцова-Куорсуннаах көһөрөн суруйбута.

Олоҥхону ойууга дьүһүйбүт, хас эмэ хартыынаны бу тиэмэҕэ суруйбут норуодунай худуоһунньук Тимофей Степанов.

Олоҥхо күнэ 2006 сылтан, оччотооҕу Президент В.А. Штыров ыйааҕынан, сэтинньи 25 күнүгэр бэлиэтэнэр.

Олоҥхо ыһыаҕа бастаан Сунтаарга 2006 сыллаахха ыытыллыбыта. Онтон 2008 с. — Тааттаҕа , 2009 с. — Уус Алдаҥҥа, 2010 с. – Горнайга, 2011 с. – Миирнэйгэ, 2012 с. – Ньурбаҕа, 2013 с. – Мэҥэ Хаҥаласка, 2014 с. – Хаҥаласка, 2015 с. – Чурапчыга, 2016 с. – Дьааҥыга, 2017 с. – Бүлүүгэ, 2018 с. – Алдаҥҥа.

Олоҥхобут араас омук тылынан тахсарыгар үлэ күүскэ бара турар.

— Олонхо-саха духовнай баайа , норуот к?нд? кылаата буоларын ?йд?т.

— Кэпсиир, толкуйдуур дьо5уру сайыннарыы.

— Баай тыллаах-?ст??х, дири? силистээх-мутуктаах омук о5ото буолабын диэн киэн туттарга иитии.

Уруок тиибэ:

Уруокка туттуллар педагогическай ньымалар:

— К?л??с тыл ньымата.

— Тус о5о5о ту?аайыылаах ??рэх (личностно-ориентированное обучение)

— Сайыннарыылаах ??рэх (развивающее обучение)

Уруокка туттуллар матырыйааллар:

— С.Васильев, К?нн?к Уурастыырап, П.Ойуунускай портреттара.

-Саха художниктарын ?лэлэрэ.

Уруок хаамыыта:

1. Уруок сыалын тематын били?иннэрии.
2. К?л??с тыл.

1. Хатылаа?ын. О5о кыа5ын к?р?н дьиэ5э кэпсииргэ бэлэмнэнэр соруда5ы эрдэ ?ллэрии.

— олонхо ойуулуур-дь. нн??р ньымалара.

— олонхо с?р?н этэр санаата.

4. Дьиэ5э ?лэ. Кэрчиктэринэн бэриллибити толоруу. О5о тус кыа5ын к?р?н, тылын-. н, кээмэйин к?р?н эрдэ ?йт?н аа5арга ?ллэрии.

5. Т?м?к. Олонхо суолтата.

Т?м?к. Оло?хо- саха норуотун у?улуччулаах айымньыта! То5о?

??рэнээччи бэйэтэ толкуйдаан та?ааран эппиэттиир т?р??т?н салайыы, чи?этии.

-Олус улахан кээмэйдээх айымньы.

-Саха ки?итэ баай фантазиялаах.

-Аан дойдуну уратытык анаарар дири? философскай ?йд??х.

— ?йг? тутар дьо5урдаах

— Баай тыллаах-?ст??х, культуралаах.

— Кэрэни кэрэхсиир, ?т??5э дьулу?ар дуу?алаах.

Урок якутской литературы в 6 классе

Уруок сыала:

— Олоҥхону үѳрэтии түмүктэрин кѳрдѳрүү.

— Олонхо-саха духовнай баайа , норуот күндү кылаата буоларын ѳйдѳтүү.

— Кэпсиир, толкуйдуур дьо5уру сайыннарыы.

— Баай тыллаах-ѳстѳѳх, дириҥ силистээх-мутуктаах омук о5ото буолабын диэн киэн туттарга иитии.

Уруок тиибэ:

Уруокка туттуллар педагогическай ньымалар:

— Күлүүс тыл ньымата.

— Тус о5о5о туһаайыылаах үѳрэх (личностно-ориентированное обучение)

— Сайыннарыылаах үѳрэх (развивающее обучение)

Уруокка туттуллар матырыйааллар:

— С.Васильев, Күннүк Уурастыырап, П.Ойуунускай портреттара.

-Саха художниктарын үлэлэрэ.

Уруок хаамыыта:

Уруок сыалын тематын билиһиннэрии.

Хатылааһын. О5о кыа5ын кѳрѳн дьиэ5э кэпсииргэ бэлэмнэнэр соруда5ы эрдэ үллэрии.

— олонхо ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалара.

— олонхо сүрүн этэр санаата.

4. Дьиэ5э үлэ. Кэрчиктэринэн бэриллибити толоруу. О5о тус кыа5ын кѳрѳн, тылын-ѳһүн, кээмэйин кѳрѳн эрдэ ѳйтѳн аа5арга үллэрии.

5. Түмүк. Олонхо суолтата.

Түмүк . Олоҥхо- саха норуотун уһулуччулаах айымньыта! То5о?

Үѳрэнээччи бэйэтэ толкуйдаан таһааран эппиэттиир тѳрүѳтүн салайыы, чиҥэтии.

-Олус улахан кээмэйдээх айымньы.

-Саха киһитэ баай фантазиялаах.

-Аан дойдуну уратытык анаарар дириҥ философскай ѳйдѳѳх.

— Ѳйгѳ тутар дьо5урдаах

— Баай тыллаах-ѳстѳѳх, культуралаах.

— Кэрэни кэрэхсиир, үтүѳ5э дьулуһар дууһалаах.

Читайте также:

  

• Сочинение с суффиксами ыва ива ова ева

  

• Сочинение если бы не было войны

  

• Сочинение интерпретация стихотворения пушкина

  

• Напишите сочинение миниатюру о понравившемся вам пейзаже

  

• Сочинение памятник александру невскому в нижнем новгороде

Үөһээ Бүлүүтээ5и М.Т.Егоров аатынан 2№­х орто оскуола
«Олонхо » научнай –практическай конференция
Василий Каратаев “Оҕо Тулаайах” олоҥхотугар 
бухатыыр атын суолтатын ырытыы
                                                                                              
Толордо: Григорьева Иванесса 
9а кылаас үөрэнээччитэ
Салайда: Лазарева Ч.А., 
саха тылын учуутала
Верхневилюйск ­ 2016.                                                               
ИҺИНЭЭҔИТЭ:
Аан тыл ………………………………………………..………………………………………3
КИИРИИТЭ ……………………………………………………………………………………4
Сахаҕа сылгы суолтата………………………………………………………………………………..5
1 Олоҥхо бухатыырын ата…………………………………………………………………………………….6
“Оҕо Тулаайах” олоҥхоҕо ат уобараһа …………………………………………… …………7
ТҮМҮК ………………………………………………………………………………………….9
Туһаныллыбыт литература …………………………………………………  ………………..10
ААН ТЫЛ
Биһиги   сахабыт   олоҥхото   ураты   үрдүк   таһымнаах.   Ол   курдук   П.А.   Ойуунускай
суруйбут «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхотун аан бастаан нууччалыы тылбаастаабыт,
аан дойду норуоттарын эпостарын тылбаастааһыҥҥа бүтүн олоҕун анаабыт В. Державин: «Бу
сахалар   «Дьулуруйар   Ньургун   Боотур»   улуу   олоҥхолорун   тылбаастааһыммар   аатырар
2 «Иллиаданы»,   «Одиссеяны»,   киргизтэр   «Манастарын»   тылбаастааһыным   баара­суоҕа   онно
бэлэмнэнии эрэ курдук этэ», ­ диэн билинэн суруйбута элбэҕи этэр. Саха олоҥхото киэҥ­
куоҥ киэлилээх, уус­уран тыл саамай эгэлгэтинэн, сүмэтинэн, илбиһинэн, хоһуллар сүдү,
дириҥ философскай, мифологическай ис хоһоонноох. П.А. Ойуунускай олоҥхо туһунан бу
курдук   суруйбута:   «Үүрүүттэн   үүрүүгэ,   өлөр­өлбөт   икки   ардыгар   сылдьыбыт   кыра   саха
норуотун   улуу   талааннаахтара,   күүстээх   тыллаахтара,   айар   илбистээхтэрэ,   норуот
олоҥхоһуттара хараҥа ыар олоххо сырдык ыйдаҥаны уматан норуоттарын өрөкүппүттэрэ,
самныбыт   санааларын   саталаабыттара.   Саха   элбэх   үйэлээх,   элбэх   омук   санааларын,
олохторун олонхолорун түммүт бэрт баай, бэрт күүстээх олоҥхо… Ырыаҕа, олоҥхоҕо саамай
сыаналааҕа диэн — тылын күүһэ, дьүһүнүн күүһэ, этиитин күүһэ. Остуоруйаһыт, үөрэхтээх
ырыаттан,   олоҥхоттон   сиэттэрэн   урукку   ааспыт   олохторун   үөрэтэллэр.   Хайа   да   омук
сайдарыгар, үрдээн үүнэн тахсарыгар, ханнык даҕаны кирилиэһин маҥнайгы үктэлэ буолара
— норуот ырыата, норуот олоҥхото…» 
Олоҥхо   саха   норуотун   уус­уран   айымньытын   саамай   үрдүк   чыпчаала,   арахсыспат
акылаата, саха духуобунай культуратын искусствотын тутааҕа, көҥүлгэ дьулуһуута буолар.
Маннык   дириҥ   философскай,   мифологическай,   киэҥ   далааһыннаах   уус­уран   тыллаах,
поэтическай   уобарастарынан   олус   баай   айымньы.   Кини   саха   норуотун   сүрүн   духуобунай
баайа­дуола.   Олоҥхо   биһиги,   сахалар,   бары   киэн   туттуубут,   үрдүккэ   угуйар   уҕараабат,
умуллубат сулуспут. 
Мин   олоҥхо   биир   сүрүн   геройун,     бухатыыр   көтөр   кынатын,   сүүрэр   атаҕын,   үтүө
сүбэһитин, көмүскүүр аанньалын – ат барахсаны – ырытарга холоннум.
КИИРИИТЭ
3 Чинчийии тоҕоостооҕо. Сылгы сахаларга таҥара кэриэтэ буолар. Сылгы барахсан туһатын,
наадалааҕын   киһи   ааҕан   сиппэт.   Олоҥхо   ата   бухатыыры   кытта   тэҥҥэ   турар   биир   тутаах
уобарас буолар. Дэлэҕэ бухатыыр атын аатын кытта тэҥҥэ ааттаныа дуо. 
Үлэ сыала. Олоҥхо атын  ырытыы
Үлэ соруга. Сыалбын ситиһэрбэр маннык соруктары туруоруннум:
­ Саха сылгытын туһунан матырыйаал булуу, ааҕыы, үөрэтии;
­ Василий Каратаев “Оҕо Тулаайах” олоҥхотун ааҕыы, бэлиэтэнии;
­ Түмүк санааҕа кэлии.
Чинчийии барыма (объега). Василий Каратаев “Оҕо Тулаайах” олоҥхото
Чинчийии предметэ. Василий Каратаев “Оҕо Тулаайах”олоҥхотун ата
Чинчийии ньымата. Ырытыы
Чинчийии көдьүүһэ. Бу үлэм тус интэриэстээх дьоҥҥо, оскуолаҕа олоҥхону, сылгы туһунан
үөрэтиигэ көмө  матырыйаал быһыытынан туһаныахха сөп.
4 Сахаҕа  сылгы  суолтата
Саха   олоҕор   сылгы   түҥ  былыр   төһөлөөх   суолталаммыта   итэҕэлгэ,   араас   сиэргэ­
туомҥа,   үгэстэргэ,   о.д.а.   элбэхтик   көстөр.   Айыыны     иччини   аһатыы,   сиэртибилээһиннэр
сылгы   сүөһүнэн  
  толуллаллар.Сир­дойду   иччитигэр   бэлэх   биэрии,   аал   уот   иннигэр
алҕааһыннар   сылгы   сиэлинэн   оонньуулар.   Ыһыах,   сыбаайба   иһиттэрин,түһүлгэни,чэчири
сылгы   сиэлинэн   киэргэтэллэр.Сылгы   иһитэ,   чороон,   остуол   атахтарын   ат   туйаҕыныы
быһыылаан,сэргэни   ат   бастаан   оҥороллор.   Дьиэ   тутталларыгар   сүрүн   баҕаналарын   сылгы
хаанынан,   кымыһынан   оҕунуохтууллара,   өһүө   уонна   баҕана   икки   ардыгар   сиэли
кыбыталлара.Ойуун кыырарыгар уот иннигэр маҥан сылгы тириитин тэлгэтэллэрэ .
Саха сылгыта ураты үтүө хаачыстыбалардаах боруода буолара өрдөө5үттэн биллэр.
Өссө   биһиги   соҕурууҥҥу   өбүгэлэрбит   курыканнар   сэрииһит   аттарынан   аатыраллара.
Курыканнар аттарын кытайдар биһирииллэрэ. Тайзцун император бу аттарга сыалай поэманы
анаан турардааҕын кытай историографията бигэргэтэр: “курыканнар үчүгэй аты иитэллэр.
Аттарын төбөтө бөрбөлүүккэ майгылыыр. Былчыҥнара уонна уҥуохтара кытаанахтар уонна
бөдөҥнөр. Атын аттардааҕар уҥуохтарынан намыһахтар. Күн устата сүүһүнэн көстөөх сири
сүүрэллэр”   (бэйэ   тылбааһа).   Саха   омуга   сылгыны   былыр­былыргыттан   ытыгылыырын
туоһулаан, государственнай гербэтигэр Шишкиннээҕи таас хайаҕа ойууламмыт аттаах киһини
киллэрбит эбит.
      Сылгыга сыһыаннаан оттор, сибэккилэр, туттар тэриллэр, көтөрдөр ааттаналлар ­»кулун
кутуруга»,   «кулун   туйа5а»,   «биэ   эмиийэ»,   «чороон   от»,»ат   дул5а»,   «сылгы   чыычаа5а»,   «ат
тимир»,   «ат   тараах»,   о.д.а.   Былыргы   үҥкүүлэр,   оонньуулар   эмиэ   сылгыга   сыһыаннаахтар
­»кулун куллуруһуу», «анньа­бөрдө», «чохчоохой», «дьиэрэҥкэй», «ат буола оонньуу», «мас
аттаах   оонньуу»   о.д.а.   Күннээ5и   саҥарар   тылбытыгар   сылгы   дьиибэтик   өтөн   киирбит.
Көлөнөн эбэтэр сатыы ханна эрэ бардахха (айаннаатахха) ­ «аттанна» диибит, икки илиинэн
тайана түһүү­»ат буолуу», кими эмэ көрдөө, эккирэтэн бул­»сылгылаа», туохтан да тутулуга
суох   буолуу­»кулун   босхо   сылдьыы»,   кими   эрэ   үөрэт,   сыһыт­»айааһаа»;   улахан
мунньах­»атыыр мунньах»; хатыы тимир­»атыыр тимир»; сүдү ойуун­»атыыр ойуун»; улахан
алдьархай­»атыыр    алдьархай»…  Ити  тэҥэ норуот ырыатыгар­тойугар,  олоҥхотугар сылгы
уус­уран   киэргэтии,   уобарастааһын   быһыытынан   олус   киэҥник   туттулларын   киһи   аа5ан
сиппэт. Киһи чулуутун, күүһүн­уо5ун, кэрэтин акка холууллар ­ «ат бө5ө», «ат курдук ааттаах
киһи»,»киһи  ата киһи»… Дьахталлар ­ биэлэр, о5олор­кулунчуктар ­ «хаар  биэтин  курдук
ханайбыт,   сылгы   биэтин   курдук   сыспайбыт   хотун   дьахтар»,   «куллустуур   кулун   уолаттар,
дьыллыстыыр кытыт кыргыттар», «уол о5о ат кулун»…
5 Олоҥхо бухатыырын ата.
                     Олоҥхоҕо “Арҕаһыттан тэһииннээх Айыы Дьөһөгөй аймахтара”, “Күн Дьөһөгөй
улуустара” (П.А.Ойуунускай олоҥхотугар)диэн тоҕо этиллэрэ буолуой? “Сылгы уола Дыырай
бухатыыр” диэн олоҥхо баара биллэр. Саха бухатыыра тоҕо сылгы   уола буолан хаалла?
Биитэр   кэлиҥҥи   соҕус   үөскээбит   үһүйээннэртэн   ахтыаҕыҥ.   Кээрэкээн   ойуунтан   соҕотох
Дьохсоҕон диэн уол төрөөбүтүттэн иккис уола төбөтүттэн кутуругун төрдүгэр диэри сылгы
курдук сиэллээх буолбут, ол иһин бу уолу Сиэллээх диэн ааттаабыттар. Итинтэн Дьохсоҕон,
Сиэллээх диэн нэһилиэктэр үөскээбиттэр диэн буолар. Оттон Чакыр нэһилиэгин төрүттэрэ
Ат Күһэҥэй,Тый Күһэҥэй диэннэр эбиттэрэ үһү. Былыргы сахалар бэйэлэрин сылгыны кытта
биир төрүттээх, уруулуу гына сананаллара ити аҕыйах чахчылартан да көстөр.
Олоҥхо  бухатыыра,  айыылар  эрэ   аты көлө  оностоллор,  аллараа  адьарай  аймахтара
хаһан да ат көлөммөттөр. Олоҥхоҕо ат киһи эрэллээх до5оро, көмүскэлэ, сүбэһитэ, киһи
курдук саҥарар тыллаах, өйдөөх дууһалаах ырааһа.   Олоҥхоҕо, көннөрү олоххо даҕаны ат
ааттаах­суоллаах, кэпсээҥҥэ сылдьар дьикти сырыылардаах.       Улуу бухатыыр ата даҕаны
бэйэтигэр   сөрү­   сөп   түбэһэр,   чулууттан     чулуу   буолар:   күтүр   күүстээх­   уохтаах,өркөн
өйдөөх,эҥин   дьикти   уратылаах,бэртээхэй   бэриниилээх.   Оччоҕо   эрэ   иччитин   дьиҥ­чахчы
улуутутар кыахтаах.
          П.Ойуунускай бухатыыр ата маннык хоһуйуллар диэн холобурдаабыт: 
«үс  былас өрөкүйэ көтөр үөрбэ а5аан кө5үллээх; 
сэттэ былас эриллэ­бурулла оонньообут эһэгэй­дугуй, хара, тиһиилээх сиэллээх; 
то5ус булас уйул5аннаах холорук, уот оночо уһун кутуруктаах; 
то5ус булас тор5о тэһииннээх, күн күлүгэ көнтөстөөх, холун тиийбэт хоннуолаах; көнтөс
быстыа5ынан күлүмэх күүстээх; 
тэһиин быстыа5ынан чиччигинэс иниирдээх; 
халлаан хадьаната ыҥыырдаах, кустук курдук курбуу­дьирбии холуннаах;
 ырыалаах­тойуктаах иппэ­дьиппэ инэһэлээх; 
оһо былыт чаппараахтаах, кыһыл былыт кычымнаах;
  түөрт хаардаах бугулу түөрүтэ анньан кээспит курдук, түөрт түөрэм таас туйахтаах,
ааттаах ат».  Ат да ат!   Дьулусхан субуйа суурук итинтэн атын буолуон хайдах да сатаммат.
Ба5ар, отутунан да буолбатар, уонунан ордуон сөп.
6 Ат өҥө­ дьүһүнэ ,быһыыта –таһаата халбаҥнаабат бэлиэ быһыытынан куруук этиллэр:
«Үс үүт күрүөнү үрдүнэн көтөр үрүмэччи маҥан аттаах Үрүҥ Уолан», «Халарык дьаҕыл
аттаах Уохтаах оҕо Орой дохсун», о.д.а.
Үгүс олоҥхоҕо  аттар  аптаах буолаллар:
­ Кыһалҕа тирээтэҕинэ иччилэригэр киһилии саҥаран сүбэ­ама биэрэллэр. Сорох түгэҥҥэ
иччилэринээҕэр мындыр буолаллар;
­ Бухатыырдар абааһы аймаҕыттан кэргэттэрин, балтыларын­аҕастарын быыһаан баран таас
гына кубулутан баран аттарын кулгааҕар уган кистииллэр, дойдуларыгар тиэрдэллэригэр
сорудахтыыллар.   Сороҕор   кулгаахтарыттан   хотой   оҕотун   таһаартараллар.   Бу   хотой
оҕотун сахсыйан биэрдэхтэринэ улахан хайа эмискэ үүнэн тахсар.  Бу хайа хаспаҕар өлбөт
мэҥэ уута баар буолар эбит. 
­ Бухатыыр ата көннөрү сиринэн эрэ сүүрбэт эбит, кыната да суох буоллар Пегас курдук
халлаанынан көтөр кыахтаах. 
Олоҥхо   ­   олоҥхо   аайы   аттар   араастык   хоһуйуллаллар.   Сорох   бухатыырдар   аттарын   аата
уһуна суох, 1­3 эрэ строкаттан турар буолар. Оттон саамай улахан олоҥхобут “Дьулуруйар
Ньургун Боотур” саамай күүстээх бухатыыра Ньургун Боотур атын аата 4 строкаттан турар: 
Дьулусханнаах дьулуо маҥан халлаан
Дьураатыгар тура төрүөбүт
Дьулусхан субуйа сүүрүк
Дьураа хара аттаах
Дьулуруйар Ньургун Боотур.
Ньургун Боотур ата ийэтиттэн төрүүрүгэр сиргэ тура түспүтэ элбэҕи этэр. Кырдьык,   бигэ
тирэхтээх, күүстээх ат дэҥҥэ бу курдук тура төрүүллэр эбит.
7 Василий Каратаев “Оҕо Тулаайах” олоҥхотун ата
Тоҕо чопчу бу олоҥхону таллыбыт диир буоллахха, манна ат уобараһа бухатыырга
көмөлөһөр  сүрүн күүс буолар. 
“О5о Тулаайах” олоҥхоҕо аата да этэрин курдук хантан кэлбитэ, кимтэн айыллыбыта
биллибэт   бухатыырга   холоонноох   уол   оҕото   баар   буолан   хаалар.   Уон   биэс   сааһын
туолуутугар   кыталык   кыырайа   көтөн   кэлэн   Үөһээҥҥи   айыылар   алгыстарын   уонна   ат
бэлэхтэрин   тиэрдэр.   Бу   ат   хара   солко   былаат   буолан   сылдьарын   “ньылбы   ойутан   ылан,
хоруутуу­хоруутуу үстэ далбаатыырын кытта  Улгумдьу кугас” ат буола түһэр. Үөһээҥҥи
Айыылар бу тулаайах оҕону көрдүн­иһиттин, сүбэһит­амаһыт буоллун диэн анаан ыыппыт
сылгылара эбит. 
Ат барахсан ананан кэлбит иччитигэр бу курдук этэр­тыынар: “Анньаһа­һаа! Тоҕус
уонун   туолуталаан   тоҥхолдьуччу   кырдьыахпар   дылы,   тойонуга   арҕаһыгым   доҕоруга,
тускулардаах   бэйэлэргэр   дорообуйа   буоллун!   Сэттэ   уоммун   туолуталаан   сэргэ   баҕас
үрдүтүгэр   охтоохтуохпар   дылы   баҕас   сэргэлэрим   иччилэрэ   буолаахтыаҕым!”   Бу   курдук
бухатыырга үйэ­саас тухары сулууспалыыр аналлааҕын киһилии кэпсиир, кырдьыар диэри
бэриниилээх буолоухтааҕын андаҕайарга дылы. 
Иннин­кэннин   быһаарыммакка   муна­тэнэ   сылдьар   бухатыыр   буолуох   эдэр   уоланы
Улгумдьу кугас ат таҥаһын­сабын бэрийэр. Ууска илдьэн сэрии сэбин, куйаҕы оҥорторор. Ол
кэннэ кэнэҕэһин кэнэҕэс мин тылбын истэр буолаар, болҕойботоххуна бэйэҕин буруйданаар
диэн элэ­была тылын этинэр.
Улгумдьу кугас ат эппит тылын ончу толороро олоҥхоҕо кэпсэнэр. Ол курдук иччитэ
хас да сыл устата өлөн баран тиллибитигэр, эмиэ тугун­хайдаҕын быһаарыммакка, булкулла­
тэккиллэ сырыттаҕына эмиэ ата тиийэн кэлэн, иннин­кэннин кэрдэн биэрэр: ойоҕун   хайа
абааһы  уоран­талаан  ылан    ойох  оҥостубутун,  ханна  саһан  сытарын  барытын ыйар  уонна
тиэрдэн биэрэр.   Кэлбит сирдэригэр үс бастаах абааһы бухатыыра Оҕо Тулаайаҕы кэтии­
маныы сылдьар. Бухатыырдааҕар буолуох тоҕо эрэ бу Улгумдьу кугас аттан сэрэхэдийэрин
этэр. Ат   иччитэ   Оҕо Тулаайах   бу сырыыга хотторуулаах тахсыахтааҕын сэрэйэн көрөн
эмиэ өлбөт­сүппэт сүбэ биэрэр:
“Чэйиий, нойоон,
8 Сүбэлээхтиир сүбэлэрбин
Иститэлээн турууй эрэ.
Эттиир баҕас сутуруккун
Энниир диэтэх киһикэни
Киһи гыммат
Киһи буолуо.
Онон баҕас
Хаҥас кулгаахпыттан
Хара көмүс былааттаргын
Ылыталаан биэрдэхпинэ
Күүдээхтиирэ кутуйаҕа буолуталаан,
Ордуутугар киирээхтээҥҥин
Сыгынньахтанан сытар кэмин
Кэтээн сытан
Охтуур саанан ытан көрөөр,
Ону баҕас сыыстаххына
Бэйэҕиттэн хоргутаарый!”
Бу кэннэ бүтэһиктээх, быһаарыылаах охсуһуу буолуохтааҕын билэр буолан, этэрин
этэн,   сүбэлээн,   кытаанахтык   сэрэтэн   баран   быраһаайдаһар.   Аны   да   ыҥырдаххына   баар
буолуом диэн баран барар. 
Бу   олоҥхоҕо,   көстөрүн   курдук,   Улгумдьу   кугас   ат   эдэр,   төрөппүттэрэ   суох   Оҕо
Тулаайах бухатыырга ийэ­аҕа оруолун толорон, алҕаан, сүбэлээн­амалаан биэрэн кыайыыны
ситиһэригэр   көмөлөһөр.   Маннык   бэриниилээх   аттаах   эрэ   буолан   Оҕо   Тулаайах   аналын
толорор, кыайан, дьонугар­сэргэтигэр дьолу­соргуну  аҕалар. 
9 ТҮМҮК
Үлэбитигэр саха сылгытын, олоҥхо атын туһунан булбут матырыйаалбытыттан түмэн
киллэрдибит.   Василий   Каратаев     “Оҕо   Тулаайах”   олоҥхотун   атын   ырытарга   холоннубут.
Биһиги   өбүгэлэрбит   түҥ   былыргыттан   баччааҥҥа   диэри   аты   ытыктыылларын   олоҥхоттон
биллибит.   Ат   барахсан   баар   буолан   айыы   бухатыырдара   туохтан   да   толлубат,   өрүү
кыайыылаах тахсалларын бу олоҥхоттон көрдүбүт. Биир эрэ олоҥхонон сирдэтэр кыратын
өйдүүбүт.   Ол   иһин   инникитин   хас   да   олоҥхо   атын   ырытан,   үлэбитин   дириҥэтэн   биэрэр
былааннаахпыт. Инникитин да саха сыспай сиэллээҕэ үксүү, тэнийэ туруохтун, саха омук
киэн туттуута буолуохтун!
10 Туһаныллыбыт литература:
1. Винокуров И., Винокурова Н. Бухатыыр биир эпитетэ. // “Чолбон” сурунаал, 2002, №8.
2. Каратаев В. О5о Тулаайах. Дьокуускай, «Бичик», 2008.
3. Копырин Н. Сылгы – саха культуратын дирин силиҺэ. // “Чолбон” сурунаал, 2009, №5.
4. Ойуунускай   П.А.   Якутская   сказка   олонхо,   её   сюжет   и   содержание.   //Талыллыбыт
айымньылар. Иккис том. Якутскай, 1975.
11 12

“Олоҥхо – саха норуотун энциклопедията, бары күндүтэ мустубут музейа. Саха фольклорун бары жанрдарын синтеһэ, киһи билэр бары поэтическай ньыматын сиэркилэтэ” (Суорун Омоллоон).

 Олоҥхо – норуот тылынан уус-уран айымньытын чыпчаала. Бухатыырдар охсуһууларын көрдөрөр героическай эпос. Саха олоҕу анаарыыта, историята, философията, өркөн өйө.

Олоҥхо уратыта – бөдөҥ айымньы, 30 тыһыынчаттан тахса строкалаах буолар. Фольклор бары жанрдара түмүллүбүт. Биир киһи өйүттэн айан ааҕар буолан, “Биир киһи театра” дииллэр. Баай хомоҕой, ойуулуур-дьүһүннүүр тыллаах.

Олоҥхо кистэлэҥэ – өлбөт-сүппэт сырдык тыыннаах идиэйэтигэр, кэрэхсэбиллээх киэбигэр, уран уус тылыгар.

Олоҥхо тутула: киириитэ (аан дойду айыллыыта, бухатыыр төрдө-ууһа, сирэ-дойдута, сэбэ-сэбиргэлэ, таҥаһа-саба), төрүөтэ (абааһы аймаҕа саба түһэр, кыыһы уорар), сайдыыта (бухатыыр сырыыта-айана), чыпчаала( өлөр-тиллэр охсуһуу мөккүөрэ), сөллүүтэ (бухатыыр кыайан, Айыы дьонун быыһаан, орто дойдуга кэлэр), түмүгэ  (кинини уруйдаан, Айыы дьоно ыһыах ыһар).

Олоҥхо уобарастара – Айыы бухатыырдара (Ньургун Боотур, Эрчимэн Бэргэн, Үрүҥ Уолан уо.д.а), абааһы бухатыырдара (Уот Уһутаакы, Тимир Ыйыста Хара уо.д.а.), мифологическай уобарастар (Аан Алахчын, Үрүҥ Аар Тойон, Дьылҕа Тойон уо.д.а.), дьахталлар уобарастара (Айыы Умсуур удаҕан, Айталы Куо, Кыыс Ньургун уо.д.а).

Олоҥхо суолтата – киһи кыаҕын, күүһүн, өйүн, үтүөтүн, чулуутун уруйдуур. Киһи туһунан гимн. Киһини харыстыырга, сыаналыырга, үрдүктүк тутарга, норуот үгэстэрин тутуһарга, сахалыы сиэргэ-майгыга үөрэтэр.

Биллэр олоҥхолор – П.А. Ойуунускай “Дьулуруйар Ньургун Боотур”, П.Ядрихинскай “Дьырыбына Дьырылыатта”, И.Г.Теплоухов “Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур”, “Кыыс Дэбилийэ бухатыыр”, Күннүк Уурастыырап “Нуоҕалдьын Кугас аттаах тойон Дьаҕарыма”, “Эрэйдээх Буруйдаах Эр Соҕотох”, “Күн Эрили”, Сергей Васильев “Эрчимэн Бэргэн”, “Үөдэн Хардааччы”.

Аатырбыт олоҥхоһуттар – Н.А. Абрамов-Кынат (1861-1941 сс.), М.И. Шараборин-Кумаров (1866-1944 сс.), И.Н. Винокуров-Табаахырап (1852-1939 сс), Д.М. Говоров (1868-1943 сс.), Е.Е. Иванова (1891-1964 сс.), Н.И. Степанов-Ноорой (1897-1975 сс.), С.А. Зверев-Кыыл Уола (1900-1973 сс.), П.П. Ядрихинскай-Бээдьэлэ (1901-1979 сс.), И.М. Бурнашев-Тоҥ Суорун (1908-1945), Т.В. Захаров-Чээбий (1966-1931 сс.) , В.О. Каратаев (1926-1990 сс.), Л.А. Томская-Чайка (1913-2008 сс.)

Олоҥхо наука эйгэтигэр бастаан  биллиитэ академик А.Ф. Миддендорф өҥөтүнэн. Кини хотунан, Сибириинэн айанныы сылдьан, 1842–1845 сыллардаахха «Эриэдэй Бэргэн» диэн олоҥхону истибитин туһунан суруйар.  Ол олоҥхону  кэлин төһө өйдүүрүнэн А.Я. Уваровскай толорон биэрэр, ону  академик О.Н. Бетлинг 1851 с. тахсыбыт «О языке якутов» кинигэтигэр бэчээттиир.

“Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхону Таатта Туора Күөлүттэн төрүттээх, аатырбыт Оруоһуттар уоллара Оросин Константин Григорьевич олоҥхолообутун П.А. Ойуунускай чочуйан, эбэн-сабан, киэргэтэн, сурукка киллэрэр. Владимир Державин нууччалыы тылбаастаан, “Ньургун Боотур Стремительный” диэн аатынан 1975 сыллаахха 50 000 эксэмпилээринэн атыыга тахсар.

Олоҥхону 9 грампластинка тухары ыллаан-туойан, кэпсээн-ипсээн толорбут киһинэн Саха АССР норуодунай артыыһа Гаврил Колесов буолар. Кэлин 90-с сылларга ону компакт-диискэҕэ көһөрөн үйэтиппиттэрэ.

2005 с. ЮНЕСКО быһаарыытынан олоҥхобут киһи аймах чулуу айымньытын ааты ылбыта, ураты харыстанар сыаннас буолбута.

Олоҥхо театра 2008 сыл кулун тутар 15 күнүгэр тэриллибитэ.

Олоҥхо опернай испэктээк быһыытынан сыанаҕа 1940 сыллаахха турбута.  Марк Жирков уонна Генрих Литинскэй муусукатын суруйаннар. 1957 сыллаахха Москваҕа Саха сирин литературатын уонна искусствотын күннэрин чэрчитинэн “Ньургун Боотур”  опера Станиславскай уонна Немирович-Данченко аатынан музыкальнай театр сыанатыгар турбута. Ону ССКП Киин Кэмитиэтин бастакы сэкирэтээрэ Никита Хрущев кытта кэлэн көрбүтэ. Билигин да бу операны оонньууллар, киэҥ биһирэбили ылар.

“Ньургун Боотур” олоҥхону кытай Куньцюй театра 2015 с. туруорбута.

Олоҥхо института диэн научнай-чинчийэр тэрилтэ ХИФУ иһинэн 2010 сыллаахха  ректор Е.И. Михайлова  бирикээһинэн аһыллыбыта.

Олоҥхону оҕолортон аан бастаан толорон, Мира Самырова 1993 сыллаахха Париж сыанатыгар ааҕар чиэскэ тиксибитэ.

“Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхону эпос жанрыттан проза көрүҥэр Елена Слепцова-Куорсуннаах көһөрөн суруйбута.

Олоҥхону ойууга дьүһүйбүт, хас эмэ хартыынаны бу тиэмэҕэ суруйбут норуодунай худуоһунньук Тимофей Степанов.

Олоҥхо күнэ 2006 сылтан, оччотооҕу Президент В.А. Штыров ыйааҕынан, сэтинньи 25 күнүгэр бэлиэтэнэр.

Олоҥхо ыһыаҕа бастаан Сунтаарга 2006 сыллаахха ыытыллыбыта. Онтон 2008 с. — Тааттаҕа , 2009 с. — Уус Алдаҥҥа, 2010 с. – Горнайга, 2011 с. – Миирнэйгэ, 2012 с. – Ньурбаҕа, 2013 с. – Мэҥэ Хаҥаласка, 2014 с. – Хаҥаласка, 2015 с. – Чурапчыга, 2016 с. – Дьааҥыга, 2017 с. – Бүлүүгэ, 2018 с. – Алдаҥҥа.

Олоҥхобут араас омук тылынан тахсарыгар үлэ күүскэ бара турар.

Бэлэмнээтэ Анисия Иевлева.

«Олонхо дойдутугар айан» теманан аьа5ас уруок хаамыыта:

Сыала-соруга:

• уерэнээччилэргэ олоҥхо туһунан билиһиннэрии;

• олоҥхону өйдүүллэригэр, ылыналларыгар олук ууруу;

• олоҥхо туһунан билиилэрин кэҥэтии.

Туттуллар технология: Куолаан үөрэтии технологията, уерэнээччигэ туһаайыллыбыт  үөрэх.

Уруок тэриллэрэ: ноутбук, проектор, экран

Уруок бэлиэ тыла: Олоҥхо — саха норуотун энциклопедията, бары күндүтэ мустубут музейа» -Суорун Омоллоон.

Үтүө күнүнэн!

Мин аатым Саргы Семеновна, бүгүн эһиэхэ олоҥхо нэдиэлэтин чэрчитинэн, аьа5ас уруок ыытыагым, эһиэхэ кэпсэтиһэн ырытарга табыгастаах буоллун диэн бөлөҕүнэн олортоотум, сөбүлэһэгит? Темабын билиһиннэрэрбин көҥүллээн — “Олоҥхо дойдутугар айан”. (слайд барар)

Киирии тыл

Бастатан туран, эһигиттэн ыйытыахпын баҕарабын, олоҥхо- диэн тугуй, ким төһө билэрий, истибитэй, эбэтэр бэйэтэ олоҥхону толорор уерэнээччи билигин биһиги ортобутугар баар дуу? (сэһэргэһии)

Олоҥхо – норуот тылынан уус-уран айымньытын чыпчаала. Киһи олоҥхону аахтаҕына, кэрэтик саҥарарга, олоҥхо тылын өйдөөтөҕүнэ, мындырдаан толкуйдуурга, ис хоһоонун биллэҕинэ, сөптөөхтүк дьаһанан олорорго үөрэнэр. Онон бу улуу айымньы киһиэхэ бары өттүнэн үчүгэйи оҥорор.

2005 сыллаахха сэтинньи 25 күнүгэр ЮНЕСКО олоҥхону киһи аймах чулуу айымньытынан билиммитэ. Онон саха олоҥхото аартык аайы аата ааттанар, тоҕой аайы сураҕа иһиллэр буолла.

Саха олоҥхотун XIX үйэттэн саҕалаан, нуучча үөрэхтээх дьоно – айанньыттар Линденау, Мидендорф, О.Н. Бетлингк, сыылынайдар И.А. Худяков, Э.К.Пекарскай, С.В.Виташевскай, В.А. Серошевскай, В.М. Ионов о.д.а. сурукка-бичиккэ киллэрэн барбыттар. Революция кэнниттэн үөрэхтээх сахалар А.Е.Кулаковскай, С.А.Новгородов, П.А. Ойуунускай олоҥхоҕо улахан болҕомтолорун уурбуттар. Олоҥхону научнай чинчийиинэн Сэһэн Боло, А.А.Саввин, Г.У.Эргис, И.В.Пухов, Г.М.Васильев, Н.В.Емельянов дьарыктаммыттар. Олоҥхону араас өттүттэн чинчийиигэ билигин А.С.Попова, П.Н.Дмитриев, В.В.Илларионов үлэлэрэ биллэр.

Сүрүн чааһа

(слайд барар)

Олоҥхолоон оҕонньор барахсан

Оллоонноон олорон эрэ

Олоҥхо номоҕо оҥостон,

Эриэккэстик этэн-тыынан

Эҕилдьитэн киирдэҕинэ,

Урааҥхай саха барахсан

Нохтолоох тойон сүрэҕэ долгуйан

“Ноо!” – диирэ эбитэ үһү…

Эһиги эбээлэргит, эһээлэргит дьоҥҥутугар, эһиэхэ даҕаны кэпсииллэрэ эбитэ буолуо, былыр уһун күннэрдээх хараҥа кыһыны хайдах балаҕан иһигэр аһаралларын. Билиҥҥи курдук лаампа уота суоҕар, көмүлүөк оһох тула олорон чугастан, ыраахтан ыҥырыллан кэлбит олоҥхоһуту сарсыарда халлаан сырдыар диэри истэллэрэ эбитэ үһү. Олоҥхоһут көмүлүөк оһох иннигэр талах олох маска оллоонноон олорон эрэ олоҥхотун саҕалыыр эбит. Ол кэмҥэ олонхолуур киһини хас биирдии дьиэҕэ олуһун кэтэһэллэр этэ диэн кэпсииллэр. Бэл кыра оҕолор ытыылларын тохтотон чуумпуран истэллэрэ, онтон орто саастаах оҕолор үтүктэн көрөллөрө эбитэ үһү.

Олонхоһут суруйааччылары ааттаталаан: (Платон Алексеевич Ойуунускай, Семен Степанович Яковлев — Эрилик Эристиин, Владимир Михайлович Новиков — Күннүк Уурастыырап, Сергей Степанович Васильев- Бороҕоонускай о.д.а.)

(слайданан көрдөрүү)

Олоҥхоһут олоҥхону саҕалыыр эбит аан дойду айыллыытыттан.

Аан дойду айыллыыта

Былыргы үйэҕэ

Ойуу-бичик уорҕалаах,

Киирэр-тахсар күннээх,

Кэрэ быйаҥ кэскиллээх

Кэтит аан ийэ дойду

Сириэдийэн үөскээбит.

Ороһуоллаах уулаах,

Одун байҕал олбохтоох,

Охтон баранар мастаах,

Уолан бүтэр уулаах

Аҕыс иилээх-саҕалаах

Аан ийэ дойду айыллыбыт.

Олоҥхо үс дойдута. Бу ханнык дойдуларый? (ааҕан тайтарыы)

1. Былыыр — былыр үөскээбит күлэр күөх салгыннаах, үрүҥ илгэ үктэллээх, үкэр куйаас тыыннаах күндүл күнүс дойду (үөһээ дойду)

2. Үс саха үөскээбит, түөрт саха төрөөбүт, ойон тахсар күннээх, охтон баранар мастаах, уолан бүтэр уулаах алаҕаркаан-тэтэгэркээн дойду (орто дойду)

3. Силлиэ түспүт, холорук ытыллыбыт, барбатах балык миинин курдук борук-сорук дойду (аллараа дойду)

Олоҥхо үс сүрүн сюжеттан турар:

1. Завязка сюжета — төрүтэ, олоҥхо туохтан саҕаламмыта.

2. Кульминация — ол эбэтэр олоҥхо сүрүн геройа утарылаһааччытын кытта күөн көрсүүтэ.

3. Развязка – тумук. Сүрүн геройбут кыайыыта-хотуута, сиргэ ил-эйэ олохсуйуута.

Аал –Луук мас

Аҕыс иилээх-саҕалаах

Атааннаах-мөҥүөннээх

Аан ийэ дойдуларын

Хаба ортотугар

Аҕыс салаалаах

Аар кудук мас

Үүммүт эбит.

Аал – Луук мас барахсан

Тула өттө тула

Сүөгэй арыыта

Сөлөгөй чөҥөрө чүөмпэлээх.

Билигин эһиэхэ олоҥхо текстарын түҥэтиэм. Итилэри ааҕан бараҥҥыт, олонхо ханнык сюжета суруллубутун бөлөҕүнэн сүбэлэһэн баран этиэххит.

(текстары ааҕаллар, ырыталлар)

Новиков Владимир Михайлович — Күннүк Уурастыырап

“Тойон Дьаҕарыма бухатыыр” олоҥхотуттан быһа тардыылары аахтыгыт, дорҕоонноохтук аахпыт, санааҕытын үллэстибит о5олорго барыгытыгар махтал!

Олонхо сүрүн идеята тугуй? ( Орто дойдуга олохтоох айыы аймаҕын туһугар туруулаһан охсуһуу, кинини араҥаччылыырга ыҥырыы)

—Олонхолор үксүгэр хайдах ааттаналларый? ( сүрүн геройдар ааттарынан, олоҥхолор испииһэктэрин көрдөрүү)

Олоҥхоҕо киһи аймахха баар түөрт сүрүн сыаннас баар:

1.      Сиэр- майгы сыаннастара

2.      Мал-сал сыаннастара

3.      Ис утум

4.      Кэрэ, уран сыаннастара

Түмүк (рефлекция)

Бүгүҥҥү “Олоҥхо дойдутугар айан” уруогу төһө ылынныгытый, сэҥээрдигит, сөбүлээтигит дуу? Биирдиилээн санааларгытын этэргитин истэбин. Ис иһигэр киирэн кэпсэтиһэн, ырытан истэххэ маарыынны санааларгыт уларыйан таҕыстылар дуу?

Олоҥхо – улуу айымньы. Саха норуотун олорбут олоҕо. Охсуспут охсуһуута, кини өйө-санаата – сырдыкка тардыспыт санааларын баҕата, үчүгэйгэ баҕарбыт үрдүк идеялара – бука барыта олоҥхоҕо түмүллэллэр. Ол иһин, саха олоҥхото сүүһүнэн ахсааннаах үгүс дьыллар халыҥ хаардарыгар саптаран, хараҥа күөннэригэр күлүктэнэн, умнуллан сүппэтэҕэ.

Билигин кини, көҥүлүн булбут дьоллоох норуот саамай сыаналаах айымньытын быһыытынан, өрөгөйдөөх советскай үйэ социалистическай культуратын толоонугар, аҕыс салаалаах Аал-Луук мас курдук барҕара сайдар, силигилии чэлгийэр кэмэ кэллэ. Ол бэрт кэскиллээх, сүүнэ үөрүүлээх, үтүө дьыала буолар.

Норуот күүһэ – өйүгэр, өйүн күүһэ – тылыгар диэн этэллэр. Тыл бары бастыҥа, сүмэтэ фольклорга, олоҥхоҕо баар диэн тылларынан уруокпун түмүктүүбүн. Болҕомтоҕут иһин барҕа махтал!

Мындыр – туох баҕарар уустук, бириинчик өттүн таба көрөр, таба өйдүүр.

ЮНЕСКО – наука, үөрэх, культура боппуруостарын быһаарар аналлаах Аан дойдутааҕы тэрилтэ.

Аартык – киэҥ, улахан айан суола.

Тоҕой – суол, өрүс токуруйан өҕүллүүтэ, өҕүллэр сир.

Эҕилдьитэн – уу сүүрүгүн курдук тохтообокко саҥаран.

Оллоон кэбистэ – атаҕын үрдүгэр атаҕын уурда.

Уорҕа – тас өттө.

Быйаҥ – өлгөм үүнээйи, ас-үөл, баай-дуол.

Сириэдийэн – олохтоохтук үөскээн, туругуран.

Одун – үөһээ олохтоох, модун, тыйыс.

Илгэ – киһиэхэ күүс киллэрэр үгүс үүнээйиттэн састааптаах күндү убаҕас ас.

Үкэр куйаас – наһаа сыралҕана суох итии, чуумпу күн.

Күндүл – ыраас, сырдык.

Атааннаах-мөҥүөннээх – айдааннаах, иирсээннээх.

Сөлөгөй – үрүҥ ас, үүт ас.

Чөҥөрө чүөмпэ – эмпэрэ кытыылаах олус дириҥ уулаах сир.

_________

Дьэ бу,

Былыргы дьыл киэнин

Быһылааннаах быдан мындаатыгар,

Урукку дьыл киэнин

Алдьархайдаах анараа таһаатыгар,

Нөҥүө дьыл киэнин

Дүбдүргэннээх түбүлээн түмүгэр,

Чиэрэс дьыл киэнин

Дибдиргэннээх тигилээн тимэҕэр,

Тэргэн ый киэнин

Быысаһар ыпсыытыгар,

Үүнэр күн киэнин

Үөскүүр саҥатыгар, —

Сэндэлэс мас эркиннээх,

Сиэкилэ дугуй уу толбонноох,

Сибэкки күөх от кырыстаах,

Сир сибиир ийэ хотун,

Сэттэлээх тииҥ кыыл

Тиҥилэҕин тириитин курдук,

Тэнийэн тэлгэнэн,

Сиэллээх сири иһит

Сиксигин курдук

Ситэн сириэдийэн

Үөскээбитэ эбитэ үһү.

Аҕыс иилээх саҕалаах,

Атааннаах мөҥүөннээх,

Айдырҕаннаах-амырҕаннаах,

Айгырыын силик

Аан ийэ дайды

Аҕыстаах саарба кыыл

Атаҕын тыһын курдук

Аҥнан-бохтон айыллан,

Талахтаах далбар чабычах

Чапчааһынын тараадыйан

Үөскээбитэ эбитэ үһү.

_____________

Тиит мас курдук

Чинэриччи тартаран ылла,

Бэс мас курдук

Хаҥараччы тартаран ылла.

Икки иэнин иҥиирэ

Икки туут хайыһар курдук

Өрө кэдэриччи таттаран таҕыста;

Икки сототун уҥуохтара

Икки атыыр оҕус буулаҕатын курдук

Иһирдьэ-таһырдьа

Матырыччы тардыллан хааллылар.

Хатан куйах

Таҥаһын таҥынна.

Хара балаххай

Хаанын хааннанна,

Хахай модун

Дьүһүнүн дьүһүннэннэ,

Харса суох

Быһыытын быһыыланна,

Хараҕалаах, хааннаах,

Батаһын тайахтанна.

Кырыыс хаан кыттыста,

Өс-саас үксээтэ,

Хара санаа хаҥаата;

Тыа кыыла тыаһырҕаата,

Далай балыга дьаадыйда,

Көтөр кынаттаах күрэннэ;

Күн быата тулунна,

Ый быата быһынна,

Сулус уота тоҕунна;

Өлүү уута тааҥнаата,

Сир чиэппэрэ сиҥиннэ.

Былыт быһаҕаһа хайынна.

___________

Ол дойду киэнэ

Баай тиит мастара бука бары

Бастарыттан таҥнары хаттылар,

Уулаах улуу күөллэрэ бүүс бүтүннүү

Ортолоруттан оҥойо уоллулар;

Дьэс солуур түгэҕин

Тэниччи тарпыт курдук

Чэки курус халлаана

Дьэбин уоһуйан,

Дьэбидис гына тустэ.

Бу курдук

Муҥ быһылаан,

Түптэ түлүөн

Буола турдаҕына,

Аныардаах арҕаа халлаан

Аргыардах алын тардыытыттан

Алаас сыһыы быһаҕаһын саҕа

Ала чуоҕур былыт обургу,

Часкыйбытынан,

Таҥнары сатыылаан тахсан,

Ортотунан быһа ыстанна,

Төбөтүнэн хайа ыстанна.

Ол кэлин кырыытыттан,

Өрүскэ тутуулаах киһи

Өрүсүһэн бугуллаабыт

Хаардаах бугулун саҕа

Өлүү сидьиҥ чэлкэҕэ

Былыттан быһа ыстанан,

Биһиги киһибит иннигэр кэлэн

Биирдэ “пал” гына түстэ.

Онуоха

Биһиги киһибит

Соһуйбут курдук

Ол чэлкэҕи

Ойон тиийэн

Уһун дурба батаһынан

Ортотунан быһа далайан кэбистэ.

Инньэ гынарын кытта,

Табыйар Хара бухатыыр обургу

Илэ бэйэтинэн,

Эт дьүһүнүнэн

Биһиги киһибит иннигэр

Биирдэ бэрис гына түстэ.

Хаһыытаһа-хаһыытаһа

Хапсыбытынан бардылар;

Үөгүлэһэ-үөгүлэһэ

Өттүктэспитинэн бардылар;

Ойбонноох оройдоругар

Уурсубутунан бардылар;

Киргиллээх кэтэхтэригэр

Киирсибитинэн бардылар.

_____________

Онуоха туран,

Анараа киһи,

Атыттан туспэккэ эрэ,

Тойон Дьаҕарыма бухатыыры

Тула сүүрдэ сылдьан,

Туох да кэпсэтиитэ суох

Толбонноох ньууруттан

Тоҥсуйбутунан барда,

Килбиэннээх сирэйиттэн

Кэрпитинэн барда.

Итинниккэ түбэһэн баран,

Биһиги киһибит даҕаны,

Иэс күүтэн,

Иҥнэн-туттан туруох

Бэйэлээх буолуо дуо, —

Харса суох

Хардарсыбытынан барда,

Омуннаах үлүгэрдик

Охсуспутунан барда,

Дьүүлэ суох

Түһэрсибитинэн барда.

______

Тумул арыы тыа

Туллан-быстан түһэн иһэрин курдук

Туорай туоһахталаах

Нуоҕалдьын кугас аттаах

Тойон Дьаҕарыма бухатыыр обургу,

Тойон инититтэн арахсан баран,

Орто туруу дойду

Дьоллоох суолун тобулан,

Аан ийэ дайды

Айылгылаах аартыгын арыйан,

Илин өттүгэр

Эргэнэ хара тыа саҕа

Эҕэрдэ хаан эккиннэнэн,

Ойоҕос өттүгэр

Моҕол ураһа дьиэ саҕа

Соргу дайаан доҕуһуолланан,

Муҥ-быһылаан буолбакка,

Эрэй-буруй эрийбэккэ,

Ыарыы-сүтүү ыксаласпакка,

Дьаҥ-дьаһах таарыйбакка,

Өлүү-үлүгэр үтүрүйбэккэ,

Абааһы-албын атаҕастаабакка,

Алыс үчүгэйдик айаннаан, —

Иитиллибит-тэриллибит

Ийэ сибиир дойдутугар,

Илин атах кэбирэ суох эриэккэс бэттик

Эргийэн-тиийэн кэлбитэ эбитэ үһү.

___________

Дьэ доҕоттоор,

Олоҥхотун олоҥхо,

Омуннааҕын омуннаах,

Бу,

Куртуйах улар

Кутуругун түүтүн курдук

Куударалаах баттахтаах,

Хотой Айыы баай

Тойон оҕонньор аҕалаах,

Эрдэҕэс улар

Түөһүн түүтүн курдук

Эбирдээх иэдэстээх

Эдьээн Айыы баай

Хотун эмээхсин ийэлээх,

Тумул арыы тыа

Туллан быстан түһэн иһэрин курдук

Туорай туоһахталаах

Нуоҕалдьын Кугас аттаах

Тойон Дьаҕарыма бухатыыр обургу,

Тохтор-хордор

Кыайан хороммот

Дохсун кэрэ

Тотун тотон,

Бараатар-хайаатар

Кыайан бараммат

Барҕа баһаам

Баайын байан,

Ыырдар-хайдар

Кыайан ситтэрбэт

Ыраах күтүр

Ыырын ыырданан;

Аат бөҕөтүттэн суодуйан,

Үөһээ дойдуттан

Үргүөһүн үргүйбэккэ,

Аллараа дайдыттан

Аргыаһын аргыйбакка,

Иитэр сүөһүнү күрүөлээн,

Төрөтөр оҕону уйалаан;

Аал уоту оттон,

Алаһа дьиэни тэринэн,

Алтан сэргэни анньан,

Аар баҕаҕы айгыһыннаран,

Араҕас чэчири тиирэн.

Арыы түһүлгэни төрүттээн

Аҕа баһын тосту олорон, —

Үс саханы үөскэтэн,

Түөрт саханы төрөтөн,

Биэс саханы бииһэтэн,

Кириэс ыырай

Кинээһэ буолан,

Сатыы ыырай

Саарыга буолан,

Орто дойду

Тутааҕа буолан.

Олорбута эбитэ үһү.