Основная мысль рассказа прозрение

Сакен Нурмакович Жунусов(1934-2006) — известный писатель, публицист, драматург, переводчик, лауреат Государственной премии.

Произведения писателя отображают прошлую и настоящую жизнь во всей её сложности и многообразии, повествуют о детских судьбах, о благородстве и чистоте помыслов взрослых. Рассказы Сакена Жунусова не оставляют читателей равнодушными, трогают своей искренностью; его публицистика восхищает оригинальностью и бескомпромиссностью.

Повесть «Прозрение» С. Жунусов

Тема произведения: В повести «Прозрение» (Бабушка, я, знахарь и врач) показано трудное военное время, когда дети наряду со стариками трудились в тылу. Из детство не назовёшь счастливым, но ребята не падали духом: находили время для забав и развлечений, игр и шуток, оптимистично смотрели на жизнь, с нетерпением ждали Победу.

В произведении показана нелегкая судьба мальчика Болтая. На фронт уходит его отец и больше от него нет никаких вестей. В сознании мальчика часто возникает образ отца-героя, «идущего навстречу свинцовому ливню». Болтай мечтает оказаться рядом с отцом и совершить подвиг во имя Победы. Отец так и не вернулся с фронта. Мать Болтая Карлыгайн, сильно промокнув под проливным холодным дождём при перегоне овец, заболевает воспалением лёгких и вскоре умирает. Мальчик остаётся сиротой. Кроме бабушки и сестрёнки, у никого нет.

У Болтая проблемы со здоровьем: после укуса слепня у него ухудшается зрение. Ни бабушка, ни мулла Шамшуали, ни знахарь не могут помочь ему избавиться от болезни глаз. В финале произведения герою делают операцию, к нему возвращается зрение. А самое главное — он побеждает внутренний страх: «И я прошёл через это испытание, которого так боялся!» Конец повести оптимистичен: закончилась война, «всюду началась работа», в ауле появилась новая школа. Впереди — мирная жизнь.

Произведение вошло в сборник «Первый вагон».

Идея произведения: Когда человеку плохо — со временем меняются его взгляды и мнения, происходит его нравственное прозрение.

ИЗУЧЕНИЕ ТЕМЫ ДЕТСТВА В КОНТЕКСТЕ ОБНОВЛЕННОГО СОДЕРЖАНИЯ ОБРАЗОВАНИЯ:
ПРОИЗВЕДЕНИЯ САКЕНА ЖУНУСОВА

Статья посвящена обновлённому содержанию образования в Республике Казахстан. Рассматриваются произведения Сакена Жунусова, включенные в раздел «Дети и взрослые» учебника для 8 класса по русской литературе. Авторы описывают возможный путь изучения повести «Прозрение» («Бабушка, я, знахарь и врач»), предлагают вопросы и задания, нацеленные на понимание, анализ и оценку художественного текста, способствующие духовному воспитанию учащихся и формированию читательской грамотности. Описаны методы и приёмы изучения повести Сакена Жунусова в школе, которые соответствуют требованиям типовой учебной программы по предмету «Русская литература» для 5-9 классов уровня основного среднего образования по обновлённому содержанию (с русским языком обучения).

Ключевые слова: детская литература, обновлённая программа, Сакен Жунусов, нравственное воспитание

Учебный предмет «Русская литература» занимает важное место в системе образования Казахстана. Наряду с другими дисциплинами общественно-гуманитарного цикла, литература в яркой и образной форме раскрывает проблему человека и его места в мире. Обновлённая программа по «Русской литературе» призвана открыть перед учащимися новые возможности самовыражения, выявить специфику литературы в сопоставлении с другими видами искусства: живописью, театром, кино, телевидением. В рамках обновления содержания среднего образования школьники, анализируя на уроках литературы психологические ситуации, постигая переживания героя, учатся понимать окружающих людей, разбираться в себе.
Цель программы – способствовать формированию духовных ценностей через восприятие и анализ художественных произведений, через постижение произведений русской, казахской и мировой классики, содержащей в себе опыт духовного развития разных эпох, способствовать становлению внутреннего мира учащегося, приобщению его к общечеловеческим и национальным ценностям [1].
Согласно типовой учебной программе в перечень произведений для изучения в школе включены произведения Сакена Жунусова, посвященные теме детства.
Сакен Нурмакович Жунусов – народный писатель Казахстана, известный драматург, публицист, переводчик. Он был человеком разносторонним и проявлял свой талант в разных областях искусства: владел ораторским мастерством, играл на домбре, прекрасно исполнял казахские и русские песни, отрывки из арий на итальянском языке, любил рисовать. За это представители казахской интеллигенции, начиная с Габита Мусрепова, стали называть Сакена Нурмаковича Сакен сері. Своей творческой деятельностью Сакен Жунусов внес огромный вклад в развитие казахской литературы. Он оставил после себя богатое художественное наследие.
Произведения писателя (романы «Дом в степи», «Ахан-серэ», «Заманай и Аманай», пьесы «Сильнее смерти», «Трагедия Ажар», «Раненые цветы», «Девушка поневоле», «Кроссворд», «Пленники», «Вожди и их тени», «Пролитая кровь», рассказы «Последняя байга Кулагера», «Последний полёт орла Караторгай», «Печаль поэта» и другие) отображают историческое прошлое во всей его сложности и многообразии, повествуют о нелёгких людских судьбах. Рассказы, повести, романы Сакена Жунусова не оставляют читателей равнодушными, трогают своей искренностью.
На вступительном уроке о биографии Сакена Жунусова, его творческом пути учитель даёт учащимся задания, которые активизируют интерес к писателю и его духовному наследию. Предлагается прочитать цикл статей «К 80-летию народного писателя Казахстана Сакена Жунусова» (газета «Акмолинская правда» от 31.01.2014 г.) и рассказать одноклассникам об интересных фактах из жизни Сакена Нурмаковича, а также составить психологический портрет писателя, опираясь на воспоминания его друга Турсынбека Маликова, опубликованные в газете «Акмолинская правда» от 09.02.2013 г.
Учащиеся совместно с учителем рассуждают о том, можно ли высказывание писателя: «Мне нравятся личности, обладающие нравственным величием» отнести к нему самому и почему творческая интеллигенция называла Сакена Жунусова Сакен сері.
«В начале творческого пути адресатами художника слова были дети» [2, 5], которым он посвятил повесть «Бабушка, я, знахарь и врач», рассказы «Немой ботинок», «Кирпич», «Первый вагон», «Велосипед», «Урок вежливости» и другие, вошедшие в сборник «Первый вагон».
«Я как писатель, – подчёркивал Сакен Жунусов, – с самого начала хотел писать о детстве – этой замечательной, неповторимой поре в жизни человека. Обычно детство кажется беззаботным, одним из самых счастливых периодов. Но если заглянуть глубже, повнимательней в существо проблемы, то в трудные времена детство занимает свое особое место. Когда в 1941 году я окончил первый класс, началась война. С того момента мои сверстники вместо отдыха в пионерском лагере пахали колхозное поле, собирали колоски, укоротив и ушив, одевали одежду старших братьев, ушедших на фронт. С восходом солнца мы просыпались, слушая военные сводки информбюро, от которых по коже пробегал мороз, и также засыпали поздно ночью. А сколько детей осталось без отцов, без старших братьев. Это была война! Я поставил перед собой цель – довести до грядущих поколений, какую неизлечимую рану наносит нежной детской душе эта трагедия» [3].
В повести «Прозрение» («Бабушка, я, знахарь и врач») показано трудное военное время, когда дети, наряду со стариками, трудились в тылу. Их детство не назовешь счастливым, но ребята не падали духом: находили время для забав и развлечений, игр и шуток, оптимистично смотрели на жизнь, с нетерпением ждали победу.
На начальном этапе изучения произведения учащимся предлагаются вопросы и задания, направленные на выявление первичного восприятия текста: Поделитесь своими впечатлениями о прочитанной повести с одноклассниками. Кто из героев запомнился? Почему? Выразите свое отношение к героям. Кто вызвал ваше сочувствие, а кто – осуждение? Понимание художественного произведения выясняется с помощью ответов школьников на вопросы: Какую работу выполняли дети в тяжёлые военные годы? Как они помогали взрослым? Как старики относятся к тому, что детям приходится работать наравне со взрослыми? Что они говорят об этом? Кого винят? Выполнение задания по созданию иллюстрации демонстрирует понимание прочитанного учениками в их художественнообразном воплощении. Постижение литературного произведения через собственное иллюстрирование – результат творческой переработки и интерпретации текста.
Изучение особенностей сюжета и композиции произведения начинается с задания, в котором необходимо, пользуясь текстом повести, расположить цитаты в правильной хронологической последовательности. Обращение к тексту художественного произведения на уроке будет способствовать умению ориентироваться в нём, находить нужную информацию, правильно выстраивать сюжетную линию. Организовав выполнение задания в паре, учитель может предложить школьникам выполнить взаимопроверку, что соответствует требованиям обновлённого содержания образования. Размышляя над смыслом двойного названия повести, учащиеся придут к выводу о закономерности оптимистичного финала произведения: испытывая невзгоды, преодолевая трудности, герой обретает зрение.
В повести показаны события в их хронологической последовательности. Повествование начинается с 1941 года и заканчивается 1945 годом – годом Победы в Великой отечественной войне.
В произведении показана нелёгкая судьба мальчика Болтая. На фронт уходит отец, и от него нет никаких вестей. В сознании мальчика часто возникает образ отца-героя, «идущего навстречу свинцовому ливню». Болтай мечтает оказаться рядом с отцом и совершить подвиг во имя Победы. Отец так и не вернулся с фронта. Мать Болтая Карлыгайн, сильно промокнув под проливным холодным дождём при перегоне овец, заболевает воспалением лёгких и вскоре умирает. Мальчик остаётся сиротой. Кроме бабушки и сестрёнки у него никого нет.
У Болтая проблемы со здоровьем: после укуса слепня у него ухудшается зрение. Ни бабушка, ни мулла Шамшуали, ни знахарь не могут помочь ему избавиться от болезни глаз. В финале произведения герою делают операцию, к нему возвращается зрение. А самое главное – он побеждает свой внутренний страх: «И я прошёл через это испытание, которого так боялся!» [4, 416]. Конец повести оптимистичен: закончилась война, «всюду началась работа», в ауле появилась новая школа. Впереди – мирная жизнь.
Важным этапом в изучении литературного произведения является анализ способов, с помощью которых автор раскрывает образ главного героя. Выяснив, каким школьники представляют героя, следует перейти к анализу художественных средств и приёмов, с помощью которых автор создает детский образ. В повести «Прозрение» отсутствует портретное описание мальчика. Сакен Жунусов раскрывает характер Болтая через призму его восприятия и через отношение его к миру природы, окружающим, родным и близким людям, друзьям-сверстникам.
Герой повести Болтай отличается склонностью к самоанализу: часто задумывается о своём поведении, о своих поступках. Сокровенные мысли мальчика находят своё выражение в его внутренних монологах. Выполнение задания на установление соответствия между событиями, происходящими в жизни героя, и его размышлениями, содержащими оценку этих событий, позволит выявить основные черты характера персонажа: умение смотреть правде в глаза, признавать свои ошибки, испытывать угрызения совести, глубоко анализировать поведение и поступки других, бороться со своим внутренним страхом, чувствовать свою ответственность за всё, что происходит вокруг.
Все невзгоды, которые выпали на долю Болтая, не способны искоренить в нём чувство совестливости. Мальчик чувствует себя неловко, когда на тое в честь Ырыскельды мальчишки очень быстро расхватывают мясо. Сам герой ведёт себя застенчиво: «…мне было очень стыдно и за них, и за себя перед старшими. И я всё больше прятался за их спины» [4, 341]. Находясь во время сенокоса из-за болезни дома, он переживает за товарищей: «…мне было стыдно перед моими друзьями, которые изнывали от жары и валятся от усталости на сенокосе. Чувство было такое, будто я специально повредил ноги, чтобы не работать вместе с ними» [4, 355]. Винит себя мальчик и за то, что не отдал матери пальто перед дождём: «И почему я только не отдал ей тогда…бабушкино пальто!… Никогда не прощу себе этого! До конца своих дней буду казнить себя за это!..» [4, 363]. Он чувствует ответственность за всё, что происходит вокруг него.
Приём составления кластера с ключевым словом мечта «глазами» мальчика позволит стимулировать мыслительную деятельность учащихся на уроке. Перевоплотившись, школьники посмотрят на мечтания героя его взглядом. Анализируя мысли Болтая, учащиеся смогут глубоко проникнуться внутренним миром мальчика.
Сакен Жунусов в повести «Прозрение» («Бабушка, я, знахарь и врач») показывает, что сердце и душа мальчика Болтая не ожесточились. Несмотря на тяготы, которые выпали на его долю (отец не вернулся с фронта, умерла мать, его постигла глазная болезнь), он мечтает о том, как найдёт отца и спасёт его, как станет хорошо видеть, он живёт с надеждой на лучшее.
Герой повести отличается оптимистичным взглядом на мир. Несмотря на трудные военные годы, находит время для забав и развлечений. «После тяжёлого рабочего дня, когда гудят от усталости руки и ноги, когда кажется – нет уже больше сил, стоит только добраться до дома и что-нибудь поесть, как непонятная сила влечёт тебя на улицу, откуда уже доносятся голоса твоих друзей» [4, 333].
Болтай не таит обиды на друзей, которые пытаются его высмеять за болезненность, нерасторопность и мечтательность, он лишь старается «не попадаться никому на глаза».
Через написание письменных иллюстраций к эпизодам, в которых изображены картины природы, учащиеся продемонстрируют не только свои творческие способности, но и умение мальчика видеть и чувствовать её красоту и величие, ощущать от соприкосновения с ней чувство восхищения и настоящего счастья. Восприятие природы героем характеризует его как личность, которая может видеть и ценить прекрасное.
Болтай – герой, который способен видеть и чувствовать красоту природы: «Хороши у нас летние ночи!» [4, 332]. «Что может быть лучше запаха свежего клевера, смешанного с запахами полевых цветов, ягод и горькой полыни!» [4, 354]. Во время сенокоса, лежа на душистом сене, вдыхая аромат лугов, герой чувствует себя по-настоящему счастливым.
Анализируя поведение и поступки героев, Болтай испытывает по отношению к ним разные эмоции. Положительную оценку мальчик даёт бабушке, матери, Ырыскельды, врачу Сергею Ивановичу, отрицательную – Шамшуали, знахарю. На выявление чувств мальчика к разным персонажам повести направлено задание таблицы, в которой на основе цитат о героях необходимо определить чувства Болтая. Учащиеся приходят к выводу о том, что восприятие мальчика отличается чистотой, искренностью, отсутствием лицемерия.
Изучая литературное произведение, нельзя оставлять без внимания его язык и стиль. Система заданий, нацеленных на выявление языковых особенностей произведения. демонстрирует слияние авторского голоса с детским, богатство пословично-поговорочного фонда, специфику перевода текста повести.
Дать оценку произведению, главному герою, историческому времени, в котором разворачиваются события повести, выразить своё субъективное отношение по поводу прочитанного текста художественной литературы предлагается учащимся через творческое письмо: написание письма Болтаю от своего имени, эссе на тему «Детство, опалённое войной».
В сборник «Первый вагон», кроме повести «Прозрение» («Бабушка, я, знахарь и врач») вошли короткие рассказы «Немой ботинок», «Кирпич», «Первый вагон», «Велосипед», «Урок вежливости», «Футболка», «Себялюбивый цыплёнок», «Осторожно – фото» и другие, написанные С. Жунусовым для детей младшего школьного возраста. К заключительному уроку о творчестве Сакена Жунусова учащимся предлагается прочитать данные рассказы и подготовить рекламный проспект, посвящённый одному из них, Цель задания – заинтересовать выбранным произведением одноклассников.
Произведения Сакена Нурмаковича о детях и для детей актуальны и способствуют обогащению внутреннего мира учащихся, приобщению к общечеловеческим и национальным ценностям.
Уроки, система вопросов и заданий по изучению произведений Сакена Жунусова нацелены на формирование навыков первичного осмысления текста произведения, выявление особенностей его сюжета и композиции, способов и приёмов создания и раскрытия образа главного героя, умения видеть мир глазами героя, выявление эмоционально-чувственного состояния персонажа, специфики языка произведения, умение давать оценку героям, событиям, произведению в целом. Описанные в статье методы и приёмы направлены на выявление основной идеи произведения, позиции автора от «понимания и ответов на вопросы» через «анализ и интерпретацию» к «оценке и сравнительному анализу», что соответствует требованиям обновлённого содержания образования.

Список литературы:
1. Типовая учебная программа по предмету «Русская литература» для 5-9 классов уровня основного среднего образования по обновлённому содержанию (с русским языком обучения) // Электронный ресурс: http://nao.kz/
2. Жапанова М. Предисловие // Жунусов Сакен. Дом в степи. Роман; повесть; рассказы / Сакен Жунусов. Перевод с казахского. Астана: Аударма, 2011. – С.5-6.
3. Қазақ совет балалар әдебиетi/библиографиялық анықтама. 1945-1964/ – Алматы: Қазақстан, 1965.
4. Жунусов С. Прозрение // Жунусов Сакен. Дом в степи. Роман; повесть; рассказы / Сакен Жунусов. Перевод с казахского. Астана: Аударма, 2011. – С. 326-424.

О.А. Анищенко, Г.З. Шашкина, В.В. Шмельцер
БАЛАЛЫҚ МАҢЫЗДЫ МАЗМҰНДАҒЫ ОҚЫТУ ЖОҒАРЫ БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫ:
САҚАН ЖҮНІСОВТЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ
Мақалада Қазақстан Республикасында білім берудің жаңартылған мазмұны туралы. Орыс әдебиетінде 8-сынып оқушыларына арналған «Балалар мен ересектер» секциясына енгізілген Сәкен Жүнісовтің еңбектері қаралды. Авторлар көркем мәтінді түсінуге, талдауға және бағалауға, оқушылардың рухани тәрбиесіне және әдеби сауаттылықты қалыптастыруға ықпал ететін сұрақтар мен тапсырмаларды ұсынатын «Ағартушылық» («әжеме, мен, әдемі доктор және доктор») әңгімесін зерттеудің ықтимал әдісін сипаттайды. Сәкен Жүнісовтың мектептегі тарихын зерттеудің әдістері мен әдістері сипатталған, олар базалық білім берудің «Орыс әдебиеті» пәні бойынша негізгі орта білім деңгейінің 5-9 сыныптарына жаңартылған мазмұнмен (орыс тілінде оқытумен) сәйкес келеді.
О.Anichshenko, G.Shashkina, V.Shmeltser
STUDY OF THE THEME OF CHILDHOOD IN THE CONTEXT UPDATED EDUCATION CONTENT:
WORKS OF SAKAN ZHUNUSOV
The article is devoted to the renewed content of education in the Republic of Kazakhstan. Saken Zhunusov’s works included in the section «Children and Adults» of a textbook for the 8th grade in Russian literature are considered. The authors describe a possible way of studying the story «Enlightenment» («Grandmother, I, Witch Doctor and Doctor»), offer questions and assignments aimed at understanding, analyzing and evaluating the artistic text, contributing to the spiritual education of students and the formation of literary literacy. Methods for studying the story of Saken Zhunusov at school are described. They correspond to the requirements of the standard curriculum on the subject «Russian literature» for grades 5-9 of the basic secondary education level with updated content (with the Russian language of instruction).

ӘӨЖ 004:001.8
С.Б. Бегалиева
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
Алматы қаласы, Қазақстан Sbegalieva@mail.ru

БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ МАМАННЫҢ АҚПАРАТТЫҚ-КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ
ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Бұл мақалада болашақ педагог мамандардың кәсіби құзіретттілік мәселелері мен ақпараттық-коммуникациялық құзіреттілігін қалыптастыру мүмкіндіктері қарастырылған.
Кілт сөздер: болашақ маман, ақпараттық-коммуникациялық құзіреттілік.

Бүгінгі үздіксіз әрі қарқынды өзгеріп отыратын әлемде функционалды сауаттылық – адамның әлеуметтік, мәдени, саяси және экономикалық өмірге белсенді қатысуы үшін негіз болып қаланып қоймай, «өмір барысында білім алуға» ықпал ететін маңызды әрі басты фактор болып табылады.
TIMSS, PIRLS халықаралық бағдарламалары үш бағытта бағаланатыны баршаға аян – оқыту мен жазудың сауаттылығы, математикалық сауаттылық және жаратылыстану сауаттылығы. Соған байланысты, білім сабақ барысында ақпараттық технологиялар мен оқыту тәсілдерін тиімді қолданумен байланысты. Бұл мұғалімдерден үнемі шығармашылық ізденісте, жаңашылдыққа оқу, «өмір бойы білім алу» ұстанымы бойынша жұмыс жасауды талап етеді. Мұнда мұғалімлерде таңдау үшін еркіндік берілген. Мұндай тәсіл мұғалімдерге ақпараттық және коммуникативті технологиялардың ғажайып әлемін ашып көрсетеді. Үздіксіз білім алып, АКТ қолданудың дағдыларын жүзеге асыра отырып, педагогикалық кадрлар жаңа инновациялық технологияларға есік ашады.
«Біліктілік» және «құзыреттілік» сөздерінің мағынасын жақсырақ түсіну үшін сөздіктердің көмегіне жүгінелік. Мұнда «біліктілік –білімді игеру, адамның белгілі бір саладан хабардар болуы», сонымен қатар, «белгілі бір әрекеттер, кәсіби міндеттер т.б. орындаудағы біліктілігі, мәртебесі мен құқығының болуы» деген анықтама берілген. Сөздіктерде берілген анықтамаларда біліктілікке берілген мұндай сипаттама кез келген адамға емес, өзінің кәсіби ортасында мәртебеге ие маманға ғана қатысты екендігі айқын. Яғни, сауаттылыққа қарағанда, мұнда еңбек нарығындағы кәсіби және әлеуметтік бейімделу міндеті емес, кәсіби іс-әрекеттің жоғары деңгейі туралы сөз болып отыр. «Құзыреттілік» (латын тіліндегі competentis – қабілетті сөзінен шыққан) – белгілі бір пән немесе оқыту барысында қалыптасқан білім, дағды және шеберліктердің жиынтығы, сонымен қатар белгілі бір нақты әрекетті орындауға деген қабілет деген мағына береді. Басқаша айтқанда, бұл – құзыреттіліктердің белгілі бір саласы мен жауапкершіліктің белгілі бір аясы. Терминдерден шатаспас үшін, біліктілік – шкала атауы, ал құзыреттілік – шкаладағы деңгейлер деп белгілеу керек.
А.К. Маркова кәсіби құзіреттіліктің түрлерін жан-жақты сипаттап, өзінің еңбектерінде құзіреттіліктің түрлерін былай зерделейді.
1. Арнайы, немесе әрекеттік кәсіби құзыреттілік әрекетті жоғарғы кәсіби деңгейде меңгеруді сипаттайды. Ол тек арнайы білім ғана емес, сонымен бірге оны тәжірибеде қолдана алуды білдіреді.
2. Әлеуметтік кәсіби құзыреттілік кәсіби қоғамдастықта қабылданған кәсіби қарымқатынас тәсілдері мен бірігіп кәсіби өзара әрекеттестікті қолдану жолдарын меңгеруді сипаттайды.
3.Тұлғалық кәсіби құзыреттілік өзін өзі дамыту мен өз ойын білдіру әдістерін, кәсіби деформацияға қарсыласу құралдарын меңгеруді сипаттайды. Бұнда маманның өзі кәсіби әрекетін жоспарлау, өздігінен шешімдер қабылдау, проблеманы көре алу қабілеті де кіреді.
4. Жеке кәсіби құзыреттілік өзін өзі реттеу, кәсіби өсуге дайындық, кәсіби қартаюға қарсы тұру, тұрақты кәсіби уәждемесінің тәсілдерін меңгеруді сипаттайды [1].
Философияда (Д.Дьюи, К.Г. Юнг, П. Сорокин) кәсіби құзіреттілік деп қоршаған ортаға бейімделудің құралы ретінде қарастырады, өйткені кәсіп адамды өзінің кейпіне қарай жаратады, оның қызығушылықтарын, сенімдерін, талғамдарын, талпыныстарын, тілекқалауларын анықтайды; бірдей кәсіби іс-әрекетпен айналысатын тұлғалардың ұқсас жалпы қызығушылықтарын қалыптастырады деп өздерінің ойларын анықтаса, әлеуметтанушылар (Г. Спенсер, Э.Дюркгейм, М.Вебер) кәсіби құзіреттілікті кәсіби борыш, кәсіби парыз, адамның әлеуметтік мәртебесі оның өмір салты, кәсібі, білімінің бірлігі ретінде қалыптастырады деп түсіндіреді. Психологтар (Е.А. Климов, В.Д. Шадриков, К.К. Платонов) құзіреттілікті күнделікті өмірдің нақты жағдайларында пайда болған мәселелер мен проблемаларды тиімді шешуге көмек беретін арнайы қабілеттілік деп өз көзқарастарын нақтылайды, ал кәсіби құзіреттілікті белгілі бір кәсіптегі нақтыланған стандартты ұстану қабілеттілігі деп түсіндіреді.
Қазіргі білім беру стандартында жоғары білім беру үдерісіндегі білім алушылардың ақпараттық сауаттылығына жетекші рөл беріліп жатқаны анық. «Ақпараттық және коммуникативті технологиялар» ұғымының терминологиясын қарастырып өтелік. Мысалы, бұл ұғымдыАмерикалық Ғылым және білім беру мекемелерінің қауымдастықтары (АСRL) ақпараттық құзіреттілікті ақпараттарды анықтауда индивидуумға қажет қабілеттердің жиынтығы, яғни түрлі ақпараттарды тиімді қолдану мен бағалау, оларды таңдау қабілеттілігі деп анықтайды.
Ғалым И.В.Роберттің пікірінше ақпараттық технология деп ақпаратты жинау, өңдеу, сақтау, таратудағы техникалық құралдар мен әдістердің жиынтығы, яғни әлеуметтік және техникалық басқару мүмкіндігін жетілдіру және адамдардың білімін кеңейтуде ақпаратты ұсыну деп көрсетеді [2].
Ш.У.Унгарбаеваның пікірінше ақпараттық-коммуникациялық технологиялар деп қазіргі оқыту технологиясын интерактивті бағдарламалық-әдістемелік қамтамасыз ететін компьютерлік техника, телекоммуникациялық байланыс құралдары мен әдістерінің жиынтығы [3].
С.А. Зайцеваның ойынша АКТ – бастауыш сынып оқушыларының біліктілігі мұғалімнің ақпараттық және коммуникативті технологияларды төменгі мектеп жасындағы балаларды оқыту, тәрбиелеу мен дамыту барысында көппәндік және полифункционалды пропедевтикалық педагогикалық әрекет жағдайында тиімді қолдануға дайындығы мен қабілетінің уәждемелігімен сипатталады.
Болашақ педагог мамандардың ақпараттық-коммуникациялық құзіреттілігін қалыптастыруына бағытталған бірқатар тапсырмалар мен жатығулардың жүйесін ұсынып отырмыз.
Тәжірибелік жұмыс тапсырмалар мен жаттығулар:
Тапсырма 1.Төменде берілген пікірлерді талдаңыз, педагогикалық кәсіпке қандай ерекше талаптар қойылған. Өзіңіздің бастапқы пікіріңізді төмендегі сөздермен сәйкестендіріңіз (өз таңдауңызға қарай):
«Бұл мәселе туралы мен бұрын ойланғаным жоқ, бірақ бүгін …»;
«Менің ойымша бұл мәселеде ең маңыздысы болып …»;
«Менің пікірімше педагог кәсібіндегі ең маңызды құбылыс бұл …»
«Бұл мәселеде мені толғандарытан дүние …»;
«Педагог кәсібі арналған …»;
«Барлық пікірлермен таныса отырып, мен ойландым …»
«Қарастырылып жатқан мәселе, маған көмек берді …» және т.б.
Әл-Фараби: «Ұстаз… жаратылысынан өзіне айтылғанның бәрін жете түсінген, көрген, естіген және аңғарған нәрселердің бәрін жадында жақсы сақтайтын, ешнәрсені ұмытпайтын… алғыр да аңғарымпаз ақыл иесі…, мейлінше шешен, өнер-білімге құштар, аса қанағатшыл жаны асқақ және ар-намысын ардақтайтын, жақындарына да, жат адамдарына да әділ…, жұрттың бәріне… жақсылық пен ізгілік көрсетіп…қорқыныш пен жасқану дегенді білмейтін батыл, ержүрек болуы керек»
Я.А. Коменский: «Кім ғылымда табысқа жетіп, бірақ жақсы қасиеттерде артта қалған болса, ол табысты емес, керісінше, өте қателеседі»; «адамға сырттан ештеңені қосудың керегі жоқ, бірақ өзінің бойындағы қасиетті дамытып, анықтауы қажет»;
Л.Н.Толстой: «Егер мұғалім өз ісін ғана сүйсе, ол жақсы мұғалім. Егер мұғалім атаанасы сияқты оқушыны сүйсе, онда ол бүкіл кітапттарды оқып шыққан мұғалімнен де артық болады, бірақ өз ісіне де, оқушыға да сүйіспеншілік танытпайды. Егер мұғалім өз ісі мен оқушыға сүйіспеншілігін біріктірсе, онда ол кемел мұғалім»; «мұғалім өз ісіне деген сүйіспеншілікті оқушыға деген сүйіспеншілікпен ұштастыра алғанда ғана шын мәніндегі мұғалім болмақ».
В.А.Сухомлинский: «Мұғалімнің балаға махаббаты бұл баланың мұғалімге махаббаты ұғымына салынатын нәрсе, меніңше, бір адамның басқа адамның рухани байлығына таңырқауы, сүйсінуі…»; «мұғалімдік мамандық – бұл адамтану, адамның күрделі және қызықты, шым-шытырығы мол рухани жан дүниесіне үңіле білу. Педагогикалық шеберлік
пен педагогикалық өнер – ол даналықты жүректен ұға білу болып табылады»
Ы.Алтынсарин «Маған жақсы мұғалім бәрінен де қымбат, өйткені мұғалім – мектептің жүрегі»; «егер балалар бірдемені түсінбейтін болса, онда оқытушы оларды кінәлауға тиісті емес, оларға түсіндіре алмай отырған өзін кінәлауғатиіс»
А.Байтұрсынов: «Мектептің жаны – мұғалім. Мұғалім қандай болса, мектеп сондай болмақшы. Яғни, мұғалім білімді болса, ол мектептен балалар көбірек білім алып шықпақшы. Солай болған соң, ең әуелі мектепке керегі – білімді, педагогика, методикадан хабардар, жақсы оқыта білетін мұғалім».
Тапсырма 2.
Л.Н.Толстой атындағы Тула мемлекеттік педагогикалық университетінің педагогика кафедрасында А.А.Орлованың жетекшілігімен ғылыми әдебиеттерге жасалған талдау мен зерттеу нәтижелеріне сүйенсек, гуманистік бейімділікті ұстанған мұғалімдер маңызды кәсіби құндылықтар (құнды-мақсаттар) ретінде мыналарды ұсынады:
 мұғалім еңбегінің әлеуметтік маңызы (балаларға қажетті адам болу);
 мемлекет пен қоғамның болашағына ықпал ету мүмкіндігі (оқушыларда сыныптастарына, әлем халықтарына деген адамгершілік тәрбиені дамыту, өзінің өмірі, денсаулығы, елі мен туған табиғатына т.б. жауапкершілікпен қарауға үйрету);
 балалармен, ұжыммен, мүдделі тұлғалар мен ерекше адамдармен қарым-қатынас;
 мұғалім еңбегінің шығармашылық сипаты, педагогикалық іс-әрекетінің көпфункционалдылығы мен әрқилылығы;
 кәсіби еркіндік, тәуелсіздіктің жоғары дәрежесі, өзінің идеялары, ой-түсініктері, жоспарларын жүзеге асыру мүмкіндігі, өз бетімен зерттеу жұмысының басымдықтары;
 өздігімен жетілу және кәсәбі өсу мүмкіндіктері (Орлов А.А. Профессиональное мышление учителя как ценность. – Тула, 2006. – С. 75–76).
Педагогтардың кәсіби құндылықтарын зерттеу нәтижелерімен келісесіз бе? Осы ұсынылған тізімді ары қарай жалғастыра аласыз ба? Өзіңіздің болашақ педагог ретіндегі құндылықтарыңызды сипаттайтын педагогикалық эссе жазыңыз. Жұмысты жазу барысында бағыт сілтеуші ретінде тапсырмада келтірілген материалды алыңыз.
Тапсырма 3.«Білім беру жағдайында тұлғаның даму факторлары мен жалпы заңдылықтары» тақырыбында ынтымақтастық (технология сотрудничества) технологиясымен сабақ дайындаңыз. И.И. Казимирская және А.В. Торохова ынтымақтастық технологиясы арқылы жұмыс жасаудың төмендегідей қадамдық алгоритмін ұсынады.
Қадам 1.Мақсат қою. (сабақ мақсаттары қою, топтық жұмыстың мақсаттарын қою, әр студенттің мақсатын қою)
Қадам 2. Ынтымақтастық технологиясымен жалпы танысу:
• жұмыстың ұйымдастыру ерекшеліктері;
• топтағы өзара әрекеттесу;
• рөлдерді бөлу, жауапкершіліктерін анықтау;
• топтағы қарым-қатынас
• топтағы жұмыстардың аяқталуы;
• топта жүргізілген жұмыстардың жалпы нәтижелері;
• ынтымақтастық технологиясымен өткізілген сабақ жұмысының жалпы нәтижелері.
Қадам 3.Топтарды анықтау (6-7 адамнан)
— Тұқым қуалаушылық
— Орта
— Тәрбие
— Тұлғаның белсенділігі мен іс-әрекеті
Қадам 4. Рөлдерді бөлу.
— Аналитикалық топ (барлық қатысушылар) — «Ғалым» (айғақтар, мысалдар, дәлелдемелер) — «Аналитик» (қорытындылар, жалпыламалар).
— «Редактор» (сөз мәтіні)
— Суретші-көркемдеуші (тірек-схемалар, көлемді модельдер т.б.) — Топ жетекшісі (рөлдер мен міндеттерді бөлу, жқмысты тексеру).
Қадам 5. Тапсырмаларды орындау бойынша нұсқама.
1. Топтың әр мүшесінің міндеттерін айқындап, рөлдерді бөлеміз.
2. Конспект, оқу материалдары мен басқа да дереккөздерді зерттейміз.
3. Негізгі ойды анықтаймыз (талқылау).
4. Рөлдерге сәйкес іс-әрекеттерді жасаймыз, тапсырмаларды орындаймыз (талқылау мен өзара жәрдем көрсету)
5. Бірлескен жұмыстың нәтижелерін рәсімдейміз.
6. Сөз сөйлейтіндердің реттілігін ойластырамыз (сөз сөйлейтіндердің саны, материал көлемі, материалды қорғау формасы).
7. Жүргізілген жұмыстың нәтижелерін көрсетеміз.
8. Жұмыс нәтижелерін талқылаймыз, қорытынды шығарамыз.
Қадам 6. Болжамды нәтижелерді анықтау.
1. Тақырыптың жалпы түсінігі;
2. Әрбір студенттің материалды терең меңгеруі;
3. Сөз сөйлейтіндердің мәтіндері (мысалдары мен дәйектемелері болу керек)
4. Тірек-схемасы, көлемді модель және т.б.;
5. Топтағы және сабақ барысындағы туындаған коммуникативтік ситуацияның жағымды ахуалы, атмосферасы;
6. Топ ішіндегі топшалардың шығып сөз сөйлегені, барлық қатысушылардың материалды ұғынуы;
7. Жасалған жұмыстың бағасы, коммуникативтік ситуациялары, белгілері. Қадам 7. Алынған нәтижелердің ұжымдық талқылануы.
Негізгі сұрақ: Талқыланып және қарастырылып жатқан фактор неліктен тұлғаның дамуындағы ең негізгі факторлардың бірі болып табылады?
Қадам 8.Жұмыс нәтижелерінің бағалануы, критерийлерді пайдалана отырып баға қою.
Қадам 9. Рефлексия
Бүгінгі сабақ маған көмектесті…
Сабақтағы ең күрделі болған мәселе…
Ынтымақтастық технологиясы мүмкіндік туғызды…
Сабақтың соңында мен мына нәрсені айтар едім…
Сабақтағы біздің жұмысымызды былай бағалауға болатын еді… Маған ұнағаны…
Тапсырма 4.
Профессор А.В.Хуторской екі өзара сәйкес білім беру парадигмаларының негізінде жатқан қарама-қайшы екі көзқарасты немесе құндылықты бейімділіктерді ұсынады: дәстүрлі және тұлғалық-бағдарлық.

Адам – дегеніміз балшық секілді. Ол – қалыптастырылушы педагогиканың үлгісі. Бұл жағдайда, адам өзінің бастапқы жаратылысынан («ақ қағаз») алыстап, онымен педагогикалық жұмыс жасауға материал болып саналады. Адам – тұқым, өзіндік генетикалық даму бағдарламасы бар. Бұл жағдайда, білім – адамның білімі, оның әуелгі баста тұқым секілді себілген және қоршаған ортаның ықпалымен жүзеге асырылып отыратын
жеке әлеуетті қасиеттерінің дамуы
А.В.Хуторскойдың адамның педагогикадағы және білім беру үдерісіндегі рөлі туралы ұсынған көзқарастарына талдау жасаңыз. Сіздіңше, қай көзқарас дұрыс? Өзіңіздің білім алу жүйесінде қай көзқарасты қабылдар едіңіз?
Тапсырма 5.Келесі жоспар бойынша өзін-өзі білімдендіруге бағытталған индивидуалды бағдарлама құрастырыңыз:
Қадам 1.Мәселенің сипаттамасы: болашақ педагог ретінде сіз өзіңізде не қалыптастырар едіңіз, қандай өзгерістер ендірер едіңіз?
Қадам 2. Мақсат қою. «Мен қалаймын…» сөйлемін жалғастыру арқылы нақты және анық мақсат құрыңыз.
Қадам 3. Өзіңіздің мүмкіндіктеріңізді бағалаңыз: Сіз қазіргі уақытта өз мақсатыңызға жету қай тұста екеніңізді бағалаңыз, оны мына тұзу сызықта белгілеңіз

Қадам 4.Мақсатқа жету амалдарын айқындау: мақсатқа жету үшін сіз не жасау керексіз? Баөылау мен бағалауға тиімді болу үшін нақты іс-әрекеттерді анықтаңыз. Әрбір ісәрекетіңізді уақытмен нақтылаңыз.
Қадам 5. Белгіленген ісіңізді жүзеге асыру: жоспарыңыздағы белгілеген тармақтарда бойынша өзін-өзі қадағалау мен өзін-өзі бағалау арқылы нәтижелеріңіздің жүзеге асқанын нақтылаңыз.
Қадам 6.Түзету: өзі-өзіңізбен жұмысыңыздың нәтижелеріне өажетті түзетулерді енгізіңіз. Егер ондай қажеттілік туындаса ғана түзету енгізуге болады. Қадам 7. Рефлексия:
• Өзін-өзі білімдендірудің мақсаты неде?
• Белгілі бір мақсатқа жетуді қалай жоспарлаған едіңіз?
• Неге қол жеткіздіңіз?
• Бұдан да жақсы нәтижелерге қол жеткізуге бола ма?
• Жеткен жетістігіңізбен қанағаттандыңызба?
• Өзін-өзі білімдендіру ұшін қандай мақсаттарды жүзеге асыру керек деп ойлайсыздар?
Қорытындылай келе болашақ мамандардың ақпараттық-коммуникациялық құзіреттілігін қалыптастыру барысында көптеген әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, оларға түрлі тапсырмалар мен жаттығуларды жасата отырып, болашақ маман ретінде олардың біліктіліктері мен іскерліктерін дамыту маңызды болып саналады. Сабақ барысында мына әдістер кеңінен қолданылды: оқытудың проблемалық, хабарламалық, ізденістік (дәріс, әңгімелеу, түсіндіру, пікірталас, педагогикалық этюд, педагогикалық эссе, педагогикалық шығарма, реферат т.б.); репродуктивті (оқу материалын түсіндіру, мазмұндау, берілген үлгі бойынша тапсырмалар орындау, кесте құру); шығармашылық (педагогикалық жағдаяттарды талдау, оларды құрастыру, рөлдік және имитациялық жаттығулар, сабақтың сценарийін, жоспарын түзу, әр түрлі технологиялармен сабақ өткізу, мини-жоба жасау, оны қорғау, экспресс-сауалнама, бақылау күнделігін жүргізу және т.б. ), ақпараттық-коммуникациялық (компьютерлік бағдарламалармен жұмыс жасау, компьютердің стандарттық бағдарламалар арқылы (MS Word, MS Power Point, MS Excel және т.б.) шығармашылық (сөзжұмбақтар, викториналар, ребустар, тестік тапсырмалар ); жаппай, топтық, жұптық, жеке жұмыстар. Жоғарыда аталған әдіс-тәсілдер болашақ маманның жалпы білімдік, әлеуметтік – этикалық, арнайы кәсіби және ақпараттық-коммуникациялық құзіреттіліктерін қалыптастыруға қосатын үлесі зор.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Маркова А.К. Психология профессионализма. – М.: Международный гуманитарный фонд «Знание», 1996. – С. 312.
2 Роберт, И.В. Теория и методика информатизации профессионального образования (психолого-педагогический и технооический аспекты) 2-ое издание, дополненное [Текст]/ И.В. Роберт. –М.: ИИО РАО, 2008. – 274 с.
3 Унгарбаева Ш.У. Жоғары мектептің білім беру үдерісінде ақпараттық және телекоммуникациялық технологияларды пайдалану тиімділігін арттырудың педагогикалық негіздері. 13.00.01. пед.ғыл.канд…дисс. Алматы, 2010.- 126 б.

С.Б. Бегалиева
ФОРМИРОВАНИЕ ИНФОРМАЦИОННО-КОММУНИКАЦИОННОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ У БУДУЩИХ ПЕДАГОГОВ
В этой статье рассмотрены проблемы профессиональной компетенции педагогов и рассморены возможности формирования информационно-коммуникационной компетентности будущего специалиста.

S.B. Begalieva
FORMATION OF INFORMATION AND COMMUNICATION COMPETENCE OF THE FUTURE TEACHERS
This article deals with the problems of the professional competence of teachers and rassmoreny possibility of formation of information-communication competence of the future expert.