Пхьа сочинение на ингушском языке

                                                               
Урок № 4.

Тема :  Мальсагов
К. З. » Пхьа » .

Лоарх1ам :!омадаьр
кердадаккхар,ч1оаг1дар; г1алг1ай исторе чухь ц1ихеза 1илманхо-лингвист хиларал
совг1а,поэт а,таржамхо  а,просветитель а,г1алг1ай драматурги Жанра лард еллар
а,багахбувцам а,мотт а,лит-ра а эггара хьалха  тахка волавеннар а Мальсагов
К.З. хилар дешархошта гучадаккхар;нравственни кхетам балар ;шаьра дешара говзал
кхеяр .

Гойтара г1ирс : 
Мальсагов К.З. сурт,цунах йола кепайоазон материал.

                                         
Ц1ихеза вола 1илманхо,педагог,просветитель,

                                         
г1алг1ай советски драматурги хьакхелла а лард елла

                                         
а вола Мальсагов К.З. вай дерригача халкъа

                                         
везаро  а дагавоаг1аш хиларо а вайга оалийт :

                                         
« Дицлургдац цун г1улакхаш !Халкъа ц1аккха а бицлац

                                  
        цу тайпара  бола ший къонгаш !»

                                                                                                        
Мальсагов Абу

                                                                
Урока никъ :

I. Кийчо ю ха .

II.Ц1аг1ара болх  тахкар :

1). Багахбувцамах ховр дувцийт
дешархошка.

2). Фаьлгаш,цар чулоацам

3) Вахарах-леларах дола фаьлгаш
дувцар  ( « Хьаькъали ирази », « Маькара нускал », «Йо1о баь хоам», и. кх. Д1. 
)

III. Урока темацара
болх :

1) Хьехархочун дош:бераш вай тахан
вувцарга ва г!алг!ай къаман ц!ихезача во1ах!

  
Мальсагов Кураза Зоврбик ваьв  1894 ш. 3 июне Темирхан-Шуре ( Буйнакске
).Благовещенск яхача городе ЮШ йистеяьккхар цо.   1918 ш. август
бета,Владикавказа т1аг1ерташ болча к1айбарашта ду-хьал латаш,шозза топ кхийтта
човнаш хилар цунна.  1920 ш. Къилбаседа Кавказе Советий 1аьдал ч1оаг1денначул
т1ехьаг1а халкъа дешара органашка болх беш хилар из.   1923 ш.,октябрь бета
ер-ригача Горски республика Халкъан Комиссарал хержар Зоврбик;г1алг1ай обдаста халкъан
дешара отдела заведующи хилар цунах 1924 ш.,къамий областаш хинначул
т1ехьаг1а.   1925 ш. ВКП(б) членал д1айицар из.   1926 ш. Ленинградски
университета кавказско-иберийскии 1арбийи метташ тохкача факультете деша вахар
.   1930 ш. из университет йисте а яьккха,цу шера денз ше валлалца(14 мае 1935
ш. ) Нохч-Г1алг1ай 1илма-тохкама института директор хилар Зоврбик.Директор
воллашехь тайп-тайпара 1алаьмате лоарх1аме балхашта юкъе дакъа лоацаш а хиннав
из : РСФСРа къамий тайпаш тохкача 1илман Академии комиссии; СССРа Закавказски
1илман Академии штатни болхло;Къилбаседа Кавказа педагогически института 
доцент;мохк тахкара(краеведение ) центральни бюро член – корреспондент;г1алг1ай
литературни юкъарлон председатель.Латински кепайоазув ларде а лаьца,1923 ш.,къаман
ший мета йоазув хургдолаш,алфавита проект оттаю цо. Из проект т1аэц цу хана
хиннача Горски республика халкъа просвещене комиссариата.

   Къаман
ший мета йоазув а дешар а арадаларца,паччахьа 1аьдала то1адаь,баьде
даьлла,г1алг1ай къам тамашийна сиха дег1адоаг1а культурни а просветительни а
балхашца.Латински алапий кепайоа-

Зон т1а
арадувла долалу г1алг1ай «Сердало»яха газета,цун хьалхара номер араяьлар 1923
ш. 1-ча мае,газета керттера редактор Мальсагов К.З. вар.Кадраш ца хилча
цхьаккха болх лелалургбоацилга ховш,сиха уж кадраш кийчъяйт цо,школашта эшаш
дола учебникаш арахецийт,ерригача хьалхарча классашка дешар наьна мета доаккх
цо. Цу хана эттача хьалах ший автобиографе т1а язду Кураза Зоврбика : » Болхлой
ца хиларах,сай язде дийзар са тайп-тайпара учебникаш а пособеш а.Иштта от-

тадир аз
кхийначарна а берашта а дола буквараш,арифметика задачник,массехк дешара книжка
».

   Ший
вахара лоаццача хана цо яздаь арахийцад вайнаьха метах,йоазонах,лит-ра
хьакъехьа дуккха теоретически балхаш :»Нохчий йоазув»,»Нохчашкахьарча культурни
балхах », « Классни элементах лаьца», « Нохчий халкъа стих» . Боккха лоарх1ам
бола лард еллар цар нохчий а г1алг1ай а метташ, халкъа багахбувцам,культура
тахкара,цар 1илманца хьисап дара.ё    Нохч-Г1алг1ай 1илма-тохкама института «Известе»
т1а болх бе Союзни республикашкара исторе,метта,лит-ра 1илманхой чуозаш хиннав
из,цудухьа лоаццача хана институто арахийцар 5 том 1илман»Извести»,
2-терминологически сборник,массехк лит-рни сборникаши журналаши.    Г1алг1ай
лит-ра юкъе эггара хьалха г1ал-г1ай метала драм. произведени язъяьр а Мальсагов
К.З. ва. 1923 ш. араяьлар цун «Йо1 йодаяр « яха 13 суртах латта пьеса.Цу т1ара
д1адоладелар  г1алг1ай драматурги дег1аяр .

   1935 ш.,
14 мае валар хилар Мальсагов Зоврбика.Цу хана 40 шу маара даьннадацар
цун.Бакъда,цу

40 шера
цунна караг1даьлар наггахьарча сага б1аьшера а караг1даргдоаца г1улакхаш…

2) « Пхьа » яхача пьесах лаьца дувц
хьехархочо .

3)  Из пьеса ролах 1оешийт
дешархошка .

4) Хаттараши т1адуллараши :

— Мишта гойтад Мальсагов К.З.
паччахьа хана ахархой къе-миска баьхалга ?

— Мишта хиннаб Мусий боахам ?

—  Малаш хиннаб цу хана юрта доалдеш
хиннараш ?

—  Мишта сурт оттадеш ювц автора
паччахьа суд ?

—  Фу сурт да Мусса Сибарег1ара
ц1авеча цунна хьалхашка эттар ?

—  Мишта гойтад автора пхьений
г1улакхех а къоалах а дийнна зенаш ,г1улакхаш ?…

IV Урока корта бар :.

V. Ц1аг1а : биографии ха,
деша,юхахьадувца ,  О. 56 – 69 .

Поиск по сайту

Обновлено: 10.01.2023

• Для учеников 1-11 классов и дошкольников
• Бесплатные сертификаты учителям и участникам

Тема : Йо1 йодаяр .

Лоарх1ам : из пьеса хьалхара драм. произведении хилар а,бокъонца керда нах кхувш боаг1илга

а,кагирхой оамалаш хувцалуш латталга гойтар;Калимата сурт-сибат,лакхача говзал-

ца дилла,кердача наькъ т1а яьнна йодача г1алг1ай кхалсага сурт хилар гойтар;нрав

ственни кхетам балар;шаьра,къоастадеш дешара навыкаш кхеяр .

Гойтара г1ирс : Мальсагов К. З . сурт,цунах йола кепайоазон материал .

Авторо дика хьагойт вайнаьха мехкарий сакхетам

Дика эргабаьнналга,хувцабенналга.

« Керда никъ ба,кхалсаг,хьона хьалхашка улар.

Мальсагов Абу

Урока никъ :

I . Кийчо ю ха .

II .Ц1аг1ара болх тахкар :

1).Мальсагов К.З. биографии ювцийт дешархочунга.

3) Хаттараш дар дешархошка :

— Мишта гойтад Мальсагов К.З. паччахьа хана ахархой къе-миска баьхалга ?

— Мишта хиннаб Мусий боахам ?

— Малаш хиннаб цу хана юрта доалдеш хиннараш ?

— Мишта сурт оттадеш ювц автора паччахьа суд ?

— Фу сурт да Мусса Сибарег1ара ц1авеча цунна хьалхашка эттар ?

— Мишта гойтад автора пхьений г1улакхех а къоалах а дийнна зенаш ,г1улакхаш .

III . Урока темацара болх :

1) Хьехархочун дош

Пьеса керттера уйла я – т1ехьадиса,зуламе дола къаьна 1аьдалаш къаман вахарера ц1ендаь д1а-даха нха т1ахьехар.Цу зуламерча г1улакхех ца 1да мехкарий удабер,мехкарех урдош дахар.Цу во-ча,халача 1аьдало,ца воалаш,къоалаг1а ваха везача оттавора е кхыдола наха зе а даь урдона ахча лаха дезача оттавора саг йоалае езаш вола саг.Из иштта долга гучадоал пьеса керттерча турпалхочо Мухтара деча къамаьлага ладийг1ача.

Пьеса башха чоалхане яц.Бакъда,ший чулоацамга диллача,цо луш болча хьехамга диллача,из ч1оа-г1а пайдане хиннай къаьстта цу замах.

— Х1анз вай шуца,ролаш д1ай-хьай а йийкъа ешаргья из пьеса.Х1аране ший роль 1алаьмате шаьреи, нийсеи,къоастадеши еша еза. ( О, 46 – 54 )

3) Хаттараши т1адуллараши :

— Ц1ераш яха керттерча турпалхой

— Малаг1а я пьеса керттера тема ?

— Х1аьта, керттера уйла ?

— Фу саг вар Мухтар ?

— Дешашца а сурташца а Калимата сурт дилла .

— Осман,цун сабари хьаькъали.

— Мишта пайда боал Османа хьехамах ?

— Белгалбе керттерча турпалхой мотт .

3 ) Драматически произведене жанрех кхетам балар ( белгалъяха еза царех керттераяраш:драма,коме

IV Урока корта бар :.

Родился 3 июня 1894 года в городе Темир-Хан-Шуре (ныне город Буйнакск Дагестанской АССР) в семье военного.

Среднюю школу окончил в городе Благовещенске.

В 1918 году участвовал в августовских боях с наступавшими на Владикавказ белогвардейцами, был дважды ранен. С 1920 года работал в органах народного просвещения, в октябре 1923 года был избран членом ревкома и назначен народным комиссаром просвещения Горской республики.

Спустя несколько лет алфавит 3. К. Мальсагова был применен и при создании чеченской письменности.

После разделения Горской республики в 1924 году на отдельные национальные автономные области заведовал Ингушским областным отделом народного образования, организовал издание необходимых учебников, сам написал буквари для взрослых и детей, составил задачник по арифметике и несколько книг для чтения. В эти же годы завершил работу над изданной в 1925 году на русском языке первой научной грамматикой ингушского языка. Она же со значительными дополнениями, с приложениями ингушско-русского словаря, кстати, первым опытом в этой области, появилась в 1926 году и на ингушском языке.

В 1926-1930 годах 3. К. Мальсагов учился в Ленинграде на факультете языкознания и материальной культуры Ленинградского государственного университета, специализируясь по иберийско-кавказской лингвистике и арабскому языку.

После успешного завершения учебы в университете и по день смерти (14 мая 1935 года) был директором сначала Ингушского, а затем и Чечено-Ингушского научно-исследовательского института истории, языка и литературы, одновременно состоял членом комиссии Академии наук СССР по изучению племенного состава РСФСР, членом-корреспондентом Центрального бюро краеведения, доцентом Северокавказского педагогического института.

Хорошо зная быт и нравы своего народа, в основу пьесы автор положил жизненный и типичный конфликт большой общественной значимости, выражающийся в столкновении понятий старого и нового поколения во взглядах на право девушки-горянки выбирать себе спутника жизни.

Пьеса эта, несложная по форме, была социальной по содержанию и вызывала у людей желание упорней бороться за перестройку быта и нравов своего народа. Она много раз ставилась самодеятельными театральными коллективами и бывшей ингушской театральной студией.

Знаменательно, что в первой же ингушской пьесе ее автор правильно уловил и запечатлел тенденцию закономерного исторического процесса ломки старых общественных отношений и создал образ рядовой ингушской девушки Калимат, которая, осознав свои человеческие права, борется и побеждает, чем и показывает путь остальным.

Новое произведение — психологическая драма в четырех действиях, направленная против другого тяжкого наследия прошлого — кровной мести.

Переоценить значение пьес 3. К. Мальсагова для национальной драматургии и литературы в целом, конечно, очень трудно. Надо отметить, что они были первыми произведениями в этом сложном и трудном жанре. Кроме того, отразили прогрессивные идеи и стремления своего времени, изобразили типические явления и характеры, правдиво показали чаяния и мечты народных масс. Пьесы заложили основы для развития национальной драматургии и в то же время явились той благодатной основой, на которой учились и учатся все новые и новые поколения ингушских литераторов.

Со дня организации Ингушского литературного общества (август 1924 года) и по день смерти, за исключением периода учебы в Ленинграде, 3. К. Мальсагов был его бессменным председателем и вел большую работу по воспитанию нового поколения литераторов.

Член КПСС с 1920 года.

Произведения 3. К. Мальсагова

на ингушском языке

на русском языке

• Избранное. Перевод с ингушского Ф. Г. Оздоевой. Вступительная статья В. Б. Корзуна. Грозный, Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1966.

О творчестве 3. К. Мальсагова

на ингушском языке

на русском языке

Основные вехи короткой, но весьма интенсивной жизни этого уникального человека, о котором пойдет речь в этом материале, убедительнее всех слов говорят о том, что ему ничто человеческое и разумное не было чуждо. Даже простой перечень всех его многочисленных и разнообразных увлечений, интересов и практических способностей занял бы не один лист, но всё это органично сумела вместить в себя неимоверно яркая, но очень короткая жизнь этого человека, оборвавшаяся в самом расцвете творческих сил.

Заурбек Куразович Мальсагов. Один из первых ингушей, который навсегда остался в памяти народа, как человек большого дарования. Неутомимый борец за все прогрессивное и доброе, выдающийся деятель культуры, гуманист и просветитель Заурбек Куразович занимает особое место в научной и культурной жизни вайнахов.

Не будет преувеличением сказать, что он — один из первых пропагандистов человеческой морали, аккумулирующей общечеловеческие ценности и человеколюбия, первопроходец и создатель фундаментальных работ по лингвистике, имеющих непреходящее значение и представляющих ценность не только для ингушей и чеченцев, но и для других национальностей Северного Кавказа.

Сегодня на научном небосклоне ингушского этноса, возвещая наш народ, на передовых позициях стоит большой просветительский, интеллектуальный и духовно-нравственный труд этого видного ингушского ученого-энциклопедиста, 85-летие со дня смерти которого общественность Ингушетии отметила в этом году 14 мая.

Родился Заурбек Куразович Мальсагов 3 июня 1894 г. в уездном дагестанском городке Темир-Хан-Шуре (ныне г. Буйнакск) в семье ингушского полковника царской армии, известной своими культурными и прогрессивными традициями. В то время отец Заурбека служил в городе Благовещенске Амурской области, и поэтому среднее образование мальчик получил по месту службы своего отца Кураза Мальсагова — в дальневосточном русском городе, а азы высшего образования постигал в Петрограде — колыбели русской революции.

Активную деятельность гражданина, патриота и ученого Заурбек Мальсагов начал в годы гражданской войны и Октябрьской социалистической революции, когда принял непосредственное участие в известных августовских боях с белогвардейцами в 1918 году, наступавшими на г. Владикавказ, в подавлении контрреволюционного осетино — бичераховского мятежа и крупных сражениях против деникинцев в селе Долаково. В этих боях Заурбек Мальсагов был дважды ранен и некоторое время находился в полевых госпиталях на излечении.

После Октябрьской революции вместе с ингушскими красными партизанами под руководством Кирова, Орджоникидзе, Албогачиева, Ахриева, Дудаева, Зязикова, Яндиева и других он активно участвует в операциях по разгрому белогвардейцев, контрреволюционеров и врагов новой жизни.

С установлением советской власти на Северном Кавказе 3.К. Мальсагов всецело отдается работе на ниве просвещения, принимая активное участие в ликвидации безграмотности среди населения горских республик.

В 1920 году став членом РКП(б), З. Мальсагов начал разрабатывать новый план работы, благодаря которому можно было бы достичь высоких показателей в системе образования. Но его личный просвещенческий дебют был ознаменован разработкой первого ингушского алфавита на основе латиницы, проект которого лишь с незначительными изменениями был одобрен Наркомпросом Горской республики.

Таким образом, можно считать, что Ингушетия первой в России стала обладательницей алфавита на латинской основе. Это было исключительно прогрессивным шагом в развитии не только ингушской национальной культуры и просвещения, но и прогрессивной России, так как приближало грамотность мусульман к мировой цивилизации.

Дело в том, что унификация чеченского и ингушского алфавитов в будущем, по мнению ученого — патриота и мыслителя, должна была привести к общей и единой культурно-просветительской и образовательной деятельности вайнахов, строящих свою государственность.

Ингушский ученый З. Мальсагов дал подробный анализ этой единой культурно-просветительской деятельности, перечислив по степени важности все моменты этой работы в издательской, школьной и краеведческой сферах. Поэтому особое значение З. К. Мальсагов придавал роли газет, журналов, альманахов, изданию словарей и т. д.

В этом же году Заурбека Куразовича избирают членом ревкома и назначают народным комиссаром просвещения Горской республики, куда входила Кабарда, Чечня, Карачай, Осетия и Ингушетия.

Занимая эту высокую должность, Заурбек Куразович поступает в Ленинградский государственный университет на факультет языкознания и материальной культуры, специализируясь по иберийско-кавказской лингвистике и арабскому языку.

Будучи учеником академиков Н. Я. Марра, И. Ю. Крачковского, соратником и другом академика А. Н. Генко, Заурбек Куразович Мальсагов являл собой уникальный тип ученого-энциклопедиста, соединившего в своей исследовательской методологии знания не одной, а нескольких родственных наук, изучающих историю и культуру человечества. Достаточно сказать, что только после смерти ученого в его архиве были обнаружены переводы произведений М. Ю. Лермонтова, которые свидетельствуют о его способностях и в этой области. Заурбек Мальсагов блестяще перевел на ингушский язык несколько шедевров русского классика.

После него остались и дневники, которые Заурбек Куразович вел, будучи в экспедициях по Грузии и Закавказью. И они тоже требуют своей расшифровки. И вообще надо сказать, что нам еще многое предстоит открыть и освоить в литературном наследии великого гуманиста, ученого и просветителя Заурбека Мальсагова.

В 1924 году, когда Горская республика была подвержена непредусмотрительному разделу на отдельные национальные области, Заурбека Мальсагова назначают заведующим Ингушским областным отделом народного образования. Именно эти годы связаны с бурной общественной деятельностью будущего ученого: он ведет большую научную, культурно-просветительскую, изыскательскую работу.

Также в это время на базе областного отдела инициативной группой во главе с Заурбеком Куразовичем было создано Ингушское литературное общество, руководителем которого большинством голосов стал главный инициатор этого движения.

С первых же дней своего назначения на пост заведующего областным отделом народного образования, Мальсагов организовал издание учебников, сам написал буквари для взрослых и детей, составил задачник по арифметике и несколько книг для чтения.

Первые известные нам и дошедшие до наших дней записи ингушского фольклора производились во второй половине Х1Х — начале ХХ вв. на русском языке Чахом Ахриевым, Магомедом Далгатом, Валерианом Светловым, Владимиром Козьминым и другими.

Затем сбором и записями ингушского фольклора начал заниматься и Фома Горепекин, выдающийся ученый исследователь истории и этнографии народов северного Кавказа. Как говорят историки, наивысшим достижением Ф. И. Горепекина было заявленное им сенсационное открытие о существовании у ингушей письменности предположительно еще до нашей эры. После такого сенсационного заявления жизнь ученого осложнилась, и по указанию И. В. Сталина Ф. И. Горепекин был арестован и зверски замучен в подвалах НКВД. Бесценные труды ученого были изъяты, многие из которых исчезли бесследно.

Дело в том, что интерес Ф. И. Горепекина к истории маленького ингушского народа, его далеко идущие выводы о происхождении этого народа не были интересны тогдашним властям — ни местным, ни центральным. Его работа в этом направлении никем не финансировалась, все свои исследования по этому направлению он проводил за свой счет и в свободное от основной работы время. Это вынуждало Фому Ивановича искать поддержку за рубежами России, и он пересылал свои рукописи в Лондонскую Королевскую Академию, где они в количестве шести тысяч писаных страниц хранятся и поныне.

Как отмечает известный ингушский историк и исследователь Б. Газиков, самым главным делом его жизни было глубокое и всестороннее исследование истории ингушского народа. Его интерес к тому был настолько велик, что он в совершенстве овладел ингушским языком.

Перенимая достойный опыт своего предшественника, ингушский фольклор на языке оригинала стали записывать Тембот Беков, Абдул-Гамид Аушев, Дзарахмет Измайлов, Хажбикар Муталиев, Хамзат Осмиев, Дошлуко Мальсагов.

После открытия в 1926 году во Владикавказе Ингушского научно-исследовательского института краеведения работа по записи и изучению ингушского фольклора активизировалась. В течение десяти лет (с 1920 по 1930 г) было опубликовано несколько фольклорных сборников на ингушском и русском языках.

В период депортации ингушского народа не могло быть и речи о записи, публикации и изучении ингушского фольклора. Но сразу после возвращения на Кавказ этот пробел в значительной степени восполнили Ибрагим Дахкильгов, Абу Мальсагов, Ахмет Мальсагов, Башир Костоев, Лидия Цечоева, Абукар Танкиев и другие энтузиасты. Кстати, эти молодые люди были в то время еще только студентами. Большим успехом ингушской фольклористики стало монографическое изучение отдельных жанров фольклора.

Таким образом, мы видим, что главнейшие пласты плодотворной творческой деятельности З. К. Мальсагова, прежде всего, это его фундаментальные научные исследования в кавказоведении, в общем, и в развитии вайнахской лингвистики в частности.

Последние пять лет своей жизни Заурбек Куразович Мальсагов являлся директором Ингушского, а затем Чечено-Ингушского научно-исследовательского института истории, языка и литературы, членом комиссии Академии наук СССР по изучению племенного состава РСФСР, членом-корреспондентом центрального бюро краеведения, а также доцентом Горского педагогического института в г. Владикавказе. В этой должности он привлек лучшие интеллектуальные силы своего времени к проблемам изучения быта, антропологии, истории, археологии Ингушетии.

Достаточно сказать, что с начала 20-х годов в республике работали такие научные корифеи, как Л. Семенов, Н. Яковлев, И. Щеблыкин и другие, оставившие фундаментальные исследования по различным направлениям. Координатором и активным участником всех серьезных научных проектов этого времени был Заурбек Куразович Мальсагов. Потомкам еще предстоит оценить эту сторону поистине титанической деятельности Мальсагова.

Не менее важной в подвижнической творческой жизни Заурбека Куразовича Мальсагова была его культурно-просветительская деятельность, которой он отдавал много сил и знаний. В начале 20-х годов начинается активная литературная деятельность Заурбека Мальсагова, связанная во многом с развитием ингушского театра, возникновением первой театральной труппы с участием великого русского писателя Михаила Булгакова.

Хорошо зная быт и нравы своего народа, в основу пьесы автор положил жизненный и типичный конфликт большой общественной значимости, выражающийся в столкновении понятий старого и нового поколения во взглядах на право девушки-горянки выбирать себе спутника жизни.

Пьеса эта, несложная по форме, была социальной по содержанию и вызывала у людей желание упорней бороться за перестройку быта и нравов своего народа. Она много раз ставилась самодеятельными театральными коллективами и бывшей ингушской театральной студией.

Надо отметить, что пьесы Заурбека Мальсагова были первыми произведениями в этом сложном и трудном жанре. Они отразили прогрессивные идеи людей и правдиво показали чаяния и мечты народных масс. Поэтому первые пробные произведения ученого, развенчивающие и осуждающие такие позорные явления в горской жизни, как похищение девушек и кровная месть, в те годы были как нельзя актуальны.

Ингушская интеллигенция во главе с З. К. Мальсаговым, А. Г. Гойговым и другими сумела создать в это время в г. Владикавказе своеобразную культурную ауру, облегчившую жизнь многим перенести невыносимые тяготы тогдашнего бытия. Сочиняя пьесы и другие литературные произведения, общаясь с творческими личностями, духовно страждущие люди имели возможность расти и набираться сил в духе культуры и духовности.

Несомненно, Заурбек Мальсагов был великим тружеником-интеллигентом, познававшим и открывавшим мир каждое мгновение, которое ему даровала судьба, как будто зная, что жизнь отмерена недолгая. Но он был не только грамотным просветителем, но и хорошим другом, надежным и заботливым семьянином. В дружной семье вместе с женой Тамарой Тонтовной Укуровой они воспитали настоящего патриота — сына Адиль-Гирея, который не стал отсиживаться за родителями и пошел добровольно воевать, когда над Родиной нависла угроза. С отличием окончив среднюю школу в г. Орджоникидзе, достойный сын достойных родителей готовил себя в дипломаты, в совершенстве знал два иностранных языка. Но когда началась Великая Отечественная война, Адиль-Гирей не стал раздумывать. Храбро сражался. Под Сталинградом был ранен, после госпиталя снова возвратился на передовую и геройски погиб на Курско-Орловской дуге в 1943 году в свои неполные девятнадцать лет.

В память о выдающихся достижениях наших славных соотечественниках, сотрудники Национальной библиотеки Ингушетии проводят большое количество мероприятий, посвященных жизни и деятельности представителей целой плеяды просветителей, ученых и писателей ингушского народа.

Заведующая национально-краеведческим отделом НБРИ Зарема Евлоева, выступившая на этом мероприятии в качестве организатора и ведущей, рассказала об основных вехах жизни и научной деятельности Заурбека Мальсагова и отметила необходимость сохранения наследия выдающегося ингушского просветителя, ученого-энциклопедиста, писателя и революционера, как одного из достойнейших сыновей ингушского народа.

Иштта хетачарна дика хьокхам хургба аьнна хет сона вай в1ашаг1кхетарах.

Наьна мотт!Мел деза дешаш да уж х1ара сага. Ма дукха х1ама чулоац цу шин дешо. Цунца дувзаденна да вай вахар: вай хьаькъал, кхетам, вай культура. Наьна меттаца дувзаденна да вай эхь- эздел, г1улакх, сийрдача кхоаненга сатувсар.Мотт вай къаман эггара йоаккхаг1а йола ганз я. Из дег1аихаб баг1ахбувцамца, мах баь варгвоацаш хоза а, б1аьхий а, боккха лорх1ам болаш а ба г1алг1ай мотт. Тахан доккха баркал а оалаш дагабоха беза вайна вай метта хьалхара йоазув кхеллараш: Мальсагов Кураза Зоврбик, вай меттала эггара хьалха йоазув даьраш Беков Дордаг1а Тембот, Озиев Илеза Ахьмад, Озиев Исма1алий Салман. Мах баь варгвоцаш , ч1оаг1а лоарх1аме болх ба цар баьр. Ди бийса ца къувсаш вай йоазон мотт дег1аболабеш, из наха 1омабеш яьккхай цар шоай йоаккха ха.

Халкъа мукъам хоз.

II Мероприяти дешархоша д1ахо д1ахьо.

I Ведущи

Священных слов, заветных, дорогих,

Не так уж много среди слов других.

Так и язык единственно – земным

Стал для тебя с рождения – родным.

Ничто на свете не сравнится

С тем языком, что мог пробиться

В твоих устах, с рожденья лет,

Что для тебя, как божий свет.

II Ведущи

Вай дегаш детталу г1алг1ай мотт бувцаш,

Вай дегаш детталу г1алг1ай мохк безаш.

Тха бочал, фарал, илли – Г1алг1айче,

Иразе, беркате яхийла хьо.

Сийлахьа Г1алг1айче – эздела Даьхе,

Ноаноша хьийста беркате мохк.

Турпала Г1алг1айче – денала Даьхе,

Вай даьша лорабаь къонахий мохк.

I Ведущи

Где б ни был ты, заслышав речь родную

Ты тут же вспоминаешь твердь земную,

Где ты родился, жил и рос,

То есть Отчизна, близкая до слез.

Любой язык сам по себе велик,

Но всех роднее, знай, родной язык.

Родная речь, язык и слово,

Они и есть твоя основа.

II Ведущи

Майрала доага дог – х1аране кер чу,

Эздела г1алаш – х1арне дег чу,

Адамлен мерза са– дошо Г1алг1айче,

Къонахий Даьхе – кура Г1алг1айче.

Вай маьша дахалда г1алг1ай мотт бувцаш,

Вай г1оза дахалда яхь лелош,

Иразе яхийла нана Г1алг1айче,

Кортмукъа яхийла нана Г1алг1айче.

I Ведущи.

Дукха метташ да укх дуненен чу, къаман викалашка хьажжа доккхий а да уж, масала китайций мотт е инглисий мотт, х1аьта г1алг1ай мотт з1амига ба яхалга дац из, г1алг1ай мотт г1алг1аш бувц. Фу хургда т1аккха вай а из ца бувций? Мотт д1абаргба.Кхыча къаман наха вай мотт лора а бергбац е из 1ома а бергбац, бокъалдар аьлча вай воаш из лоарх1аш ца хилча лоарх1аб а бац.

II Ведущи

Дунен метташта юкъе къаьнаг1чарех ба вай мотт.Бале а йоазув 1921 шера мара даьннадац, цудухьа вай мета дукха эшам хиннаб цох.Эггара хьалхара вай метта йоазув даьрех ба Мальсагов Кураза Зоврбик, Беков Тембот, Озиев Салман, Осмиев Хьамзат кыбараш а, цар хьийга къа зехьа доаде йиш яц вай. Мотт эшаш ба – из вай сакхетам, къаман са , ганз я. Дош даша мо, меттахьа дуж г1алг1ай меттала. Лерг хьеста цун ясмален оаз хезача мишта 1елургвар из 1ома ца беш. К1оарга тахка х1ара деша ма1ан, хье ма хиллара хьо байзача, мала вусаргвар хьо беза ца луш?

Мальсагов К.З. вахарах а цо леладаьча балхех а хоам бу дешархочо.

I Ведущи.

II Ведущи

I Ведущи

Г1алг1ай поэташа шоай стихашца хестабаьб вай мотт, х1анз са новкъосташа ешаргья шоана вай метта хетаяь байташ.

IV Дешархоша стихаш еш.

1 Наьна мотт.

Дега гарга ба хьо сона,

Са хьамсара г1алг1ай мотт,

Деша говзал сона енна,

Бицлургбоаца г1алг1ай мотт.

Эггара хьалха сай наьнага

Со хьо бувцаш йистхиннав,

Бера хана 1а нахага

Со харца ца ле 1омаваьв.

Наха хьаг1е хилва аьннаp

1а со новкъа ваьккхавац,

Ийрча,чамза хилда аьнна,

Сона иллеш деннадац.

Нагахь арг1а йоацар дувце,

Меттаза, чамза из хургбар.

Наха дика оалаш беце,

Симал къахьаг1а хетаргбар.

Къаьда, хьаьнала из бецаре,

Вай мотт хьана эшаргбар?

Меттахь оалаш уж децаре,

Дешаш сенна дезаргдар?

Дега гарга ба хьо сона,

Са хьамсара наьна мотт,

Деша говзал сона енна,

Бицлургбоаца г1алг1ай мотт.

2 Г1алг1ай мотт

Г1алг1ай мотт, со кхеваь мотт,

Са даь, наьна дошо мотт,

Зизай хозал, баьций мутт

Денна 1а са дег чу лутт.

Хьона аз сай корта бетт

Со хьа к1оаргал йовза г1ертт…

Х1анаб хьо,аз хьога хетт

Малх мо лепаш,сийрда, ц1ена?

Х1ара дош хьа дегах лет,

Сица, ц1ийца хоттаденна.

Хьо, ца ховчоа къе ба мотт,

Дала безбаь г1алг1ай мотт.

Хьона деннад сибат, куц,

Замо шаьрбаьб,хьекхаш гам.

Хьо ца хилча сена дувц,

Бовргбар дуненцара чам.

Цудухь беза лелабаьб,

Цудухь безаш хьалкхебаьб

Даьш шоай дезал, Даймохк лорош,

Ноаноша шоай ага теркош,

Ахархочо гота йоаккхаш,

Йо1о говза маха боаккхаш,

Мухажарий оаг1ув лувцаш,

Бус оаламаш, фаьлгаш дувцаш,

Маьлха з1анарашца бувцаш,

Нажарга т1а аьшк мо тувсаш,

Г1алг1ай мотт, са халкъа мотт,

Дала безбаь байта мотт.

Аз г1алг1ай мотт лебу.

Аз г1алг1ай мотт лебу

Са къамо из шаьра бувцандаь.

Г1алг1аша цунца беркат кхеду…

Шоай вахар цунах доаландаь

Ширача замалахь денз,

Мел хинна дика – во.

Кар- кара эцаш, багахбувцамца…

Г1алг1аша эздий, камаьрша бийца,

Бухсоццаш беркате г1алг1ай мотт,

Хьа сийле яхаргья массаза.

Г1алг1ай мотт хьоца да,

Са къаман вахаре мел хиннар…

Сий, беркат, эздел, денал, сабар.

Г1алг1аша шун т1а хьаьша везвеча,

Эздий бувца, хьамсара г1алг1ай мотт …

II Ведущи

Г1алг1ай къам, еррига Г1алг1айче тахан къаман культурай ганз дийнъеча, уж юха меттаоттаеча г1улакха бала болаш хила деза .Из да 1алаьмате лоарх1аме,кхоачашде хала, чоалхане дош. Вай даьша, мела халонаш шоашта т1акхаьча яле а, шоай мотт лакхерча дарже лоттабаьб, г1алг1ай мотт бувцаш хезача сапарг1та доалаш, дега дикахетар хулаш хиннад.

I Ведущи

Цхьаккха х1ама гонахьа доацаш, мехках баьха кхойтта шу доаккхаш шоай мотт, культура дег1айоалаеш къахьийгад вай даьша. Цу кхойтта шера царна дагадаьллар дар сихаг1а Г1алг1ай мехка ц1оабоаг1аргбола оамал лахар, нана Даьхе б1аргагор из дар цар массаза а дага кхаьбар .Малаг1а да цун бахьан, даьшта иштта езаш хиннай Даьхе, х1аьта вай заманхошта езаций из? Цар яхь хиннай, вай еций яхь?Царна бийзаб шоай мотт, вайна безаций г1алг1ай мотт?

II Ведущи

I Ведущи

Шоана фу хетт укх хьалах мотт х1аччий балар да ер, е вай х1аччий далар да? Х1анз вай хьожаргда мишта хов шоана г1алг1ай мотт.

1 Дукхаг1а кицаш хьана хов хьожаргда вай.

2 Малаг1а ловцаш хов шоана?

3 Ц1ераш яхал г1алг1ай поэтийи йоазонхойи.

4 Масса алапех латт г1алг1ай алфавит?

5 Малаг1а газет да эггара хьалха кепадетташ арадаьннар, малаг1ча шера

Массане а цхьана ховли довзалеш дашх.

VI Дешархоша д1ахо стихаш еш.

Г1алгай мотт.

Ло1ам болаш къаьста е ло1ам боацаш,

Халкъах,мехках дог лазачоа

Дегаг1оз хул, кхы йоккхаг1а йоацаш,

Наьна меттала аьнна дош хезача.

Бувцаш хьо хезача, сона духьалъувтт

Дега бухье дувша кхийна сурташ:

1урра лоаме сийрдайоаха малх,

Тийна лоама к1ала яда юрташ,

Уйла мара кхоачаргйоацаш гаьна

Со вале а, даим сох дог лазаш

Сона дега й1овхал тела нана.

Наьнал, Даьхел, халкъал кхы дезаг1а

Шийх саг лерх1аш волчун фу хургда?

Сона деза, деза корта беттал,

Эггара хьалха сай мотт керча ди.

Хьо ма барра бувца ховчоа

Б1аьхий ба хьо, наьна мотт,

Хьо ма барра бувца ловчоа

Т1ехьле я хьо, наьна мотт.

Ший халкъ Даьхе езаш волчун

Дозал да хьо, наьна мотт,

Ма барра хьо бувца хайча

Ма ираз дар са, наьна мотт.

II Ведущи

Унахочун мел дукха дарбаш даьдар аьнна, х1ама хилац цун лазара бокъонцадола бахьан гуча ца доаккхе. Иштта да метта хьал а, вай мел дувцар пайда бац х1аране ше бувца мотт ц1енбеш, нийсбеш ца бувце, из бувцарах пайда а хургбац.

I Ведущи

Вай мехка массадолча х1аман доаг1а, лард, овла, духье, г1алг1ай паччахьалкхен са – г1алг1ай мотт хила беза. Мотт боаца паччахьалкхе — паччахьалкхе яц, колони я, мотт боаца къам – ираз дайна, кортамукъале йоаца къам да. Х1аьта тахан вай паччахьалкхе я . Вай паччахьалкхен мотт г1алг1ай мотт ба. Г1алг1ай конституции т1а а белгалдаьд эрсий мотти г1алг1ай мотти г1алг1ай паччахьалкхен метташ да аьнна. Новкъостий, тахан ванна хьалхашка латта кертера декхар да вай мохк, мотт, паччахьалкхе лораяр, цунца лораю вай кортамукъале.

VII Хьехархочун дош.

Читайте также:

  

• Язык это то благодаря чему с помощью чего мы выражаем себя и вещи сочинение рассуждение

  

• О чем мечтает современный человек итоговое сочинение

  

• Кто виноват в бедах русского человека сочинение

  

• Согласны ли вы с тем что современный человек утрачивает связь с природой итоговое сочинение

  

• Моя лучшая подруга сочинение на английском

ГIалгIай меттале/На ингушском языке/Ingush language

23 тарахь Тушоли бутт, 2010 шу

ГIалгIайче

Вай мохк ба ГIалгIайче. Укх мехка дуне хьакхеллача денз бах гIалгIай. ГIалгIай мехка доазув да къулбехье Гуржий мехкаца, малхбоалехьа – Нохчий мехкаца, малхбузехьа – ХIирий мехкаца, гIинбухье-малхбузехьа – ГIаьбартой мехкаца.
ГIалгIай лоамашка хIанз а латташ я къаьна вIовнаш, гIалаш, элгацаш, маьлхара кашамаш, ердаш, селиньгаш. Тахан нах бахаш массехк юрт

*w*ww.inglingv*o.ru (c)

мара яц лоамашка: ЖIайрах, Iарамхи (МохтIе), Эзми, Лаьжг, ОлгатIе, Бейни, КашетIе, Хьули. Цхьацца-шишша дезал бах Аьгакхала, Лейми, БаьлгIане, Кхаьхке, Ний, Фуртовге, Бийшта, ЛаьлагIа, Хаьне, Хьарпе, Мецхале, кхыча юрташка Шаьрача яда городаш, йоккхий юрташ. Таханарча дийнахьа ГIалгIай мехка я пхиъ шахьар (район): Наьсарен шахьар, ЖIайрахьа шахьар, Шолжа шахьар, МагIалбика шахьар, Пригородни

*www.i*nglingvo.ru (*c)

(ГIалми) шахьар. (Таханарча денна из шахьар бокъо йоацаш ХIирий мехка доалахьа я, бокъонага диллача ГIалгIай мехка юкъейоагIаш хилаезаш яле а). ГIалгIай мехка пхиъ город я: Магас, Буро, Наьсаре, МагIалбик, Илдарха-ГIала (Карабулак). Мехка керттера город Магас я. ЙоккхагIйола город Буро я. (Таханарча денна Буро а ХIирий мехка доалахьа я, хIаьта а

*www*.*inglingvo.ru (c)

гIалгIай город я из, гIалгIашка юхакхоачаргйолаш а я). ЙоккхагIчарех я Наьсаре а. Наьсаре цхьа бIаь ахбIаь эзар совгIа саг вах. Юрташта юкъе йоккхагIъяраш я: Экажкъоньгий-Юрт, ГIажар-Юрт, ТIой-Юрт, Сипсой-ГIала (КIури-Юрт), Эбарг-Юрт, СурхотIе.
Тахарнарча дийнахьа ГIалгIай мехка доккха дакъа ХIирий мехка доалахьа да. Уж я гIалгIай город Бурои, къаьнагIа йола юрташи: Онгушт,

*ww*w.inglingvo.ru (c)*

Шолхи, Ахки-Юрт, Товзан-Юхе, ГIалмисте, Яндакъоньгий-Юрт, Гадаборшкъоньгий-Юрт, ГIалгIай-Юрт, Цхьорой-Юрт, Мочкъий-Юрт, иштта кхыяраш. 1944-гIча шера гIалгIай СибарегIа бахийтача хана денз хIирашка я уж юрташ. Гайна-ганза гIалгIашка юхакхоачаргья уж.
ГIалгIай мехка гIолла чакхдоалаш массехк хий да. Царех доккхагIдараш да Тирк, Шолж, Эса, Фарта, ГIалми, Iарамхи. Кхы дукха зIамига хиш да ГIалгIай мехка гIолла

*www.inglingv*o.ru (*c)

Iодолхаш: ГIулойхи, Лошхойхи, ЖIайрахойхи, Охкархи, Чулхи, Бартхи, Мужхи, Наьсар, Яндар, Ачалкхе, Кен, Топпар-аьли, Эрз-аьли, ишта кхыдараш а. Цу хишка тайп-тайпара чкъаьрий лел: цIеначкъаьра, мож, пхандарг, чабакх, кхыдараш а.
Лоамашка а аренашка а дукха хьунаш я. Цу хьунашка тайп-тайпара гаьнаш я: поп, наж, хьех, корсам, дийхк, дак, миха, муш, турс, Iарждакх,

*www*.in*glingvo.ru (c)

къоахк, пхаьн, кхыяраш а; тайп-тайпара кIотаргаш, баьцовгIаш, зизаш да; тайп-тайпара оакхарий дах: ча, борз, хьагI, сай, лийг, мосар, акха газа, акха хьакха, пард, цIокълом, борцакх, цогал, пхьагал, бIарашдуарг, ширткъа, соалор, иштта кхыдараш а. Хьунашка дукха оалхазараш а да: акхакотам, акхабоабашк, аьрзи, аьрзел, бусIехарг, кер, сарсал, селасат, готахьазильг, дарт, къахьайг, лаьча,

*www.ingl*ingvo.ru (c*)

лекъ, тушолкотам, бекарг, тотакх, маккхал, мецхильг, моаш, хьазильг, иштта кхыдараш а.
Вай мохк – вай цIай цIа да. Вай мохк лорабе беза вай.

ГIалгIай лоаме
ГIалгIай Лоамега кхоачаргболаш мохк бац укх Дунен тIа. Хоза ба ер мохк, беркате ба. Ер Дуне мел латт гIалгIай баьхаб укх мехка. ГIалгIай

*www.inglingvo*.*ru (c)

Лоаме дукха къаьна юрташ я. Уж маца Iойийхкай ховш дац сага. Уж я:
Гийрахье, МагIара Эзми, ЭгIар Эзми, Фуртовг, Берар-гIала, Таькахьасте, МагIачкхала, ЭгIачкхала, Пхьимат, Эбане, Терка-хьаст, Бейни, КашетIе, Духьаргишт, Хьарп, Желашке, ГIуозтIе, Утан-гIала, КIазан-гIала, ТахтартIе, ИжартIе, КIирбитIе, МохтIе, ТалхатIе, ЧхартIе, Мецхал, Фалхан, Хьастмоаке, Гаркх, Лаьжг, МелартIе, Морч, Галихал, Къоашке, ГIалиньге,

*www.ing*lingvo.ru (*c)

Хьамишке, Кхерахье, КиралтIе, Седкъа-Босе, Аьрзи, ОльгатIе, Шоане, МекъалтIе, ПаьлиньгтIе, ТIаьрш, АьгантIе, БаьлгIане, МагIара Хьули, ЭгIара Хьули, ТIаьмашке, МIагIо-джел, Салги, МIагIатIе, ЭлгацтIе, Гув, Хаьни, ЛаьлагIе, ХьункIале, Каьзи, ГIолашпхье, Каштуме, Бийшт, ТIумагI, Каштахене, МагIара Бийсаре, ЭгIара Бийсаре, Наькъасте, ЦIоли, ГIаьппи, Къаьст, Кхарт, Дошхьакъле, Кхаьхк, Гадаборш, МагIара Оаззик, Юкъера Оазиг, ЭгIара Оазиг, КийтIе,

*www.in*glingvo.ru (c)*

Аьгакхала, Къаьна Аьгакхала, ТIери, Бархане, Ког, Лейми, Кели, Хамхи, Хьайрах, Исмейлкъоньгий хьокхаш, ТIаргам, БIархе, Эрш, ЦIорх, ГоретIе, КIал-гIалаш, ГIаналгIалче, БалкойцIеньга, Пхьуй, Кек, Нийлх, Йовли, Тиша Йовли, Паьлиньг, Ний, НийкоатIе, ГаьнтIе, ЦхьартIе, ЦхаралтIе, Цизде, Маьшхе, Меларе, Мускъоньгий-Коа, Бийрг, ВIовнашк, Озде, Тиша Лаьжг, Тиша Бийшт, IантIе, Дакхал, Мухал, ЗIамига Цхьори, Йоккха Цхьори,

*www.in*gling*vo.ru (c)

ГIул, Даккаче, Онгушт, Барт-Босе, Чими, Балта, Редант, Iаьржахи, МагIара Ларс, ЭгIар Ларс, ДIаьха Къухь, МагIар Оалкам, ЭгIар Оалкам, МагIар ДаьттагIе, ЭгIар ДаьттагIе, Мужече, Галашке, Товзан-Юхе, СомйоагIаче, БерхIашке, Белхар, ЦIеча-Ахк, IаькъатIе, Футтунч, Мерже, Ялхаре, Никерхе, Кей, ГелатIе, Охкаре, кхыяраш а.
Лоам гIолла IодоагIа дукха хиш: Тирк, Эса, Фарта, Iарамхи, ГIулойхи, Охкархи,

*www.inglingvo*.ru (c)*

Бартхи, Лошхойхи, Iаьрчхи, ЖIайрахойхи, Эбанхойхи, Чулхи, Хьулахи, кхыдараш а.
Дукха шира памятникаш да лоам чу: вIовнаш, гIалаш, хьокхаш, элгацаш, ердаш, цIелиньгаш, маьлхара кашамаш, гIапаш, кхыдараш а. Уж лораде деза. Вай овлаш да уж. Вай укх мехка даим дахаш хилар чIоагIду цар.

Къаьнара Магас
Ший столица йоацаш паччахьалкхе хила

*www.in*glingvo.ru (*c)

йиш яц. ГIалгIайчен керттера город я Магас. Шолжал дехьа, Экажкъоньгий-Юртаи, Iаьлий-Юртаи, Мочкъий-Юртаи юкъе улл из.
«Магас» яхальга ширача гIалгIай меттала «Маьлха лаьтта (моттиг)» яхальга да, нагахьа из шахьара цIи яле, «Маьлха шахьар», аьнна, дашха йиш я из дош. Из дош латт кхаь даькъах: «ма» (малха), «го» (маьлха го), «са» (лаьтта,

*www.*inglingvo.ru (c)*

моттиг).
Эггара хьалха Магас тептараш тIа хьоаяьй иттлагIча бIаьшере ваьхача Масуди цIи йолча Iарбечо. Магас илла моттиг белгалъю кхыча Iарбечо, Масуде заманхочо, Ибн Рустас. Цо язду, Аланой мехкагара малхбоалехьа уллача Серир цIи йолча паччахьалкхен доазон тIара (хIанз нохчашкахьа Орга хий доагIачара) кхаь дийнахьа малхбузехьа никъ бича гIаш воагIа саг Магасе

*www.inglingv*o.ru (*c)

кхоачаргва, аьнна.
Магас иллай хIанз Яндаре, ГIаьзе-Ков, СурхотIе, Экажкъоньгий-Юрт, Iаьлий-Юрт, Дошлакъий-Юрт, Наьсар-Корт, БурокIалхе ядача айъеннача метте, малхбоалехьа Эса-чIоже дIатIа а йоалаш. ХIанз укх моттиге Iилманхоша тахка-гучаяьха йовзаш я ткъаь иттнега кхаччал шира гIапаш лаьтта моттигаш, уж гIапаш шоайла вIашагIхотташ тIема чIоагIаленна даьха ораш, дуккха а нах баьха пхьа-моттигаш. Укхазаа кIоаг

*w*ww.inglingvo.*ru (c)

мел баьккхача лаьттаца вIашагIъийна йокъ гучайоал – из я укх моттиге йоккха шахьар цхьан хана яьга хилара белгало.
ХIII-гIча бIаьшере моалоша йохаяьй Магас… 1238-гIа шу чакхдоалаш, Iай, Магаса кIал эттаб Чингисхана виIий воI Менгу-хан хьалха а волаш моалой бIу. Кхаь бетта духьал лаьттаб гIалгIай моалошта, дуне цецдоаккхаш денал гойтад, амма

*www.ingl*ingvo.ru (c)*

моалой сов дукха хиларах дIаяккхай Магас моастагIаша. Из хиннад I239-гIа шу долалуш. «ЦIи мара хIама йисанзар Магасах», – язду моалой бIенаца хиннача йоазонхочо Джувейне. Кхы хоам бу цо, Магас йоаккхаш ши бIаь кховзткъа итт эзар саг вийнав, аьнна. ХIаьта моалошта доккха цIай дар из. Цар чIоагIа доаккхал дора Магас шоаш

*ww*w.inglingvo*.ru (c)

йохаярах. Бату-ханас Моалой-мехка керттера хан волча ший даь-вешийга Угедейга дахьийтача каьхата тIа язду, шоаш сийлахь-йоккха Магас яьккхай, кхы а цхьайтта паччахьалкхеи къами кара а доладаьд, аьнна.

Керда Магас
1992-гIча шера меттаоттаяьй гIалгIай паччахьалкхе. Цхьаккха паччахьалкхе столица йоацаш хила йиш яц. 1924-1934-гIча шерашка гIалгIай паччахьалкхе йолча хана гIалгIай столица

*www.i*ngling*vo.ru (c)

Буро хиннай. ХIаьта 1992-гIча шера ГIалгIай мехка эггара йоккхагIа йола город Наьсаре яр, амма из столица хила ди долаш яцар. ТIаккха, ийла а яь, мехка даьша лаьрхIар керда столица хьалйотта, аьнна.
1994-гIча шера апрель бетта 15-гIча дийнахьа, цу хана Эрсий-мехка президент хиннача Ельцин Бориса амар дир «ГIалгIай мехка керда столица

*w*ww.inglingv*o.ru (c)

хьалйоттийла», аьнна. Цу ден тIара хьадолалу ГIалгIай мехка столица йолча Магаса тархьар.
Керда город Iойилла езаш йола моттиг белгалйир Шолжа йисте, Экажкъоньгий-Юртаи, Iаьлий-Юртаи, Мочкъий-Юртаи юккъе.
Цу шера конкурс а яь, белгалйир кердача города цIи – «Магас». «Магас» яхалга ширача гIалгIай меттала «Маьлха шахьар» яхалга да. Iилманхоша дувцачох из цIи йолаш

*www.ingl*ingvo*.ru (c)

йоккха гIалгIай шахьар хиннай цхьан хана.
1995-гIча шера дIаболабелар Магасе гIишлош хьалъяра болх. Хургьйолча города куц-сибат отташ-отташ хьаэттар.
1998-гIча шера, октябрь бетта 31-гIча дийнахьа Магасе хьалъетта яьлар хьалхара гIишло – президента дворец.
1999-гIча шера, июнь бетта 11-гIча дийнахьа, ГIалгIай мехка столица – Магас хьаеллаш, дукха хьаьший а бийха, доккха цIай

*www.ingl*ingvo.ru (*c)

эттар Магасе.
Дуккхабараш тешаш а бацар керда город хьахургья, аьлча. ХIаьта тахан вайна гуш да город хIара денна тоалуш, хозлуш хьахулаш латтальга. ХIанз санна Магасе болх дIабоде, массехк шу даьлча, Кавказера хозагIйолча городашта юкъера цаI хинна дIаоттаргья вай Магас.

Буро
ХIанз Буро уллача хьалха къаьнара гIалгIай юрташ хиннай:

*www.inglingvo.ru* *(c)

Зовр-Ков (Малсагнаькъан), Темар-Ков (Малсагнаькъан), Тотакх-Ков (Дальгнаькъан), ГIудантнаькъан гIала.
1784-гIча шера эрсий эскаро буро йиллай Зовр-Ков уллача моттиге. ГIалгIаша иштта цIи а тиллай цох – Буро, аьнна. Цу хана эрсий, гIалгIаша новкъостал а деш, болабеннад Гуржехьа бода никъ билла.
Эрсаша хьалъеттача бурона юхе цу хана Iохайшаб, эрсаша хьатIабийха, ХIирий мехкара, лоамара

*ww*w.ing*lingvo.ru (c)

IокIалбаьнна хIирий.
Буро Iойилла ши шу даьнначул тIехьагIа, 1786-гIча шера, Нохчашкахьа Шейх-Мансур хьалха а волаш гIоттам хиларах, Буро Iохоарца а яь, дIабахаб укх мехкара эрсий. Царца хIирий а дIабахаб. 1803-гIча шера мара юхаметтаоттаяьяц Буро. Цу шера эрсашта тIехьа хIирий юхабаьхкаб Буро тIа.
Буро Iойиллача денз 1933-гIа шерага кхаччалца ГIалгIай мехка

*ww*w.inglingvo.ru (*c)

административни центр Буро тIа хиннай.
1924-гIча ГIалгIай автономни паччахьалкхе хьакхеллача хана, ГIалгIай мехка керттера город Буро хиннай. Буро тIа хиннай цу хана гIалгIай йоккхагIа мел йола заводаш а. Цу хана мехка керте латташ хиннав Зязигнаькъан Бейсолта Идрис. Идрис къаман яхь йолаш, денал а хьаькъал а долаш саг хиннав. Цунна ховш

*www.ing*lingvo.ru (c*)

хиннад Буро гIалгIашкара дIайоаккхе, гIалгIай мохк а бохабергбольга. Цудухьа, дуккхаза Iаьдал Буро хIирашта дIаяла гIартача, Идрис духьаллатташ хиннав. Юххера Идрис, бахьан доацашшехь, чу а велла, вийнав.
Цул тIехьагIа мехка гIулакх а телхад. 1933-гIча шера Iаьдало город хIирашта дIаеннай. 1934-гIча Нохчий мехкаца вIашагIтехай ГIалгIайче. ХIаьта 1944-гIча шера деррига къам СибарегIа а

*w*ww.inglingvo.*ru (c)

дахийтад.
Таханарча дийнахьа Буро хIирашка я. Амма, массадолча хIаман ший ха я.

Наьсаре
Наьсаре нах бах кхера заман хана денз. Укхазаа Iилманхошта кораяьй шовзткъа эзар шу хьалха денз нах баьхальга йола белгалонаш. ХIаьта гIалгIай укхазаа бах эзараш шераш да. «Наьсаре» яха дош ширача гIалгIай меттала «наьна лаьтта, наьна

*www.inglingv*o.ru (c*)

аре» яхальга да.
XIII-гIча бIаьшере моалоши, XIV-гIа бIаьшу чакхдоалаш АстагIча Темара бIенои – шозза боха а баь, гIалгIай лоамашка хьалчутеттаб. Цул тIехьагIа цхьан юкъá да воацаш иллай ер моттиг. XVI-XVII бIаьшерашка гIаьбартоша доал даьд Наьсаре. Цу юкъа, гIалгIай лоамашка бийба а бийба, низ а Iобаь, шоай аренашка IокIалбувла болабеннаб.
XVIII-гIча

*ww*w.ingl*ingvo.ru (c)

бIаьшере ткъаь итталагIча шерашка гIаьбартой дIабахаб укх мехкара, гIалгIаша довнаш деш кхы бита а цабита. Цу хана Наьсаре дукха листа хьунаш, ушалаш йолаш моттиг хиннай. Укхазаа Кавказе дахача тайп-тайпарча къамех йола гIаьрахой тоабаш лелаш хиннай. Шолжанеи ГIалменеи лакхехьенашка яда шоай юрташ цу гIаьрахоех лораеш, Наьсар Шолжах дIакхетача метте, ГIалмистерча гIалгIаша

*www.i*nglin*gvo.ru (c)

ха лоаттадаьд. Из мо дола цхьа ха хьоадаь вай багахбувцам тIа дувц: «Хоаенна гIаьр йовхаш, кога-ага ваьннар цавохийташ, хехкаш, шоаш йоаккхаш, бахаш хиннаб уж цига».
1810-гIча шера бIаьсти, гIалмйистера гIалгIай, Наьсаре юрт а йилла, бах Iохайшаб. Уж хиннаб ялх тайпан нах: ТIаргамхой, Аьгахой, Хамхой, Йовлой, Сиккамбухой (Оздой), Кхоартой. Цу наха

*www.i*nglingvo.ru (*c)

хьалха латташ вар ТIаргимхой Малсага-къоньгех ваьнна Орцха КIарцхал. Эггара хьалха укхазаа бах Iохайшача гIалгIаша Орцха-КIарцхал-Юрт йиллар. КIеззига тIехьагIа – Овлург-Юрт. 1810-гIча шера гурахьа гIалгIаша бокъо а енна, Наьсар Шолжах дIакхетача моттиге, лакхача берда тIа, буро йиллай эрсаша. Цох а Наьсаре (эрсий меттала – Назрань) аьнна цIи тиллай. Иштта хьайолаеннай Наьсаре.

*ww*w.inglingvo.ru* (c)

1944-гIча шера гIалгIай СибарегIа бахийтача хана, Наьсаре хIирашта дIаенна хиннай. Цар цун цIи хийцаяр, Коста Хетагурово аьнна. 1957-гIча шера гIалгIай цIабаьхкачул тIехьагIа, Наьсарен цIи меттаоттайир.
Город яьй Наьсарах 1967-гIча шера октябрь бетта 16-гIча дийнахьа. ХIанз Наьсаре ГIалгIай мехка, Буро дIаяьлча, йоккхагIйола город я. «Нана-Наьсаре» аьнна йоаккх гIалгIаша цун цIи. Я

*www.inglingvo.ru *(c*)

а я из ГIалгIайчен «нана».

МагIалбик

ХIанз МагIалбик уллача метте гIалгIай эзараш шераш хьалха денз баьхаб. Ши-кхо эзар шу хьалха укхазаа баьхача гаьнара гIалгIай даьй Махал (МагIал) яхача даьла текъаш хиннаб. Махал – маьлха даьла лоархIаш хиннав. Цун цIерах йисай укх моттига цIи. (ХIаьта цхьачар лоархI, «магIа» яхача

*www.inglingvo.*ru (*c)

дешах хьаяннай из цIи).
КхойттлагIча бIаьшере моалоши, дийттлагIа баьшу чакхдоалаш АстагIча Темаро бохабаь, укхазаа баьха гIалгIай лоама чу хьалчубахаб. Темар вай мехкара дIавахачул тIехьагIа юха IокIалбайнаб гIалгIай. ЯлхайттлагIча бIаьшере гIаьбартой, негIий, гIазкхий ординьгаша гIалгIай боха а баь, дIалаьцаб ер мохк. Цу хана денз ткъестлагIа бIаьшу кхаччалца гIаьбартой кара хиннай ер

*www.i*ngli*ngvo.ru (c)

моттиг.
ХIанз МагIалбик уллача метте юрташ хиннаяц цу хана, амма юхе ихкай гIалгIай юрташ: Махьмад-хитIе, СоагIапче, Къаским, Инаркъи, Дола-Коа, кхыдола зIамига отараш а хиннад.
Город Iойиллай укхазаа 1939-гIча шера. Из Iойиллар дувзаденна хиннад укхазаа лаьттан кIал мехкдаьтта долаш дукха моттигаш хилар. Эггара хьалха 1933-гIча шера даьккхад укхазаа мехкдаьтта.
ТIом болча

*www.ingling*vo.*ru (c)

хана, 1942-гIча шера немций IотIакхаьчаб МагIалбика. Укхазаа юхасовцабаьб уж, кхы дIахо дIацабохийташ. Турпал хинна эттай МагIалбик, гIаьрахой тIехцабовлийташ.
ГIалгIай СибарегIа бахийтача хана, 1944-гIча шера хIирашта дIаеннай МагIалбик. Юха, 1957-гIча шера, вай мохк меттаоттабаьча хана, гIалгIашка юхакхаьчай город.
Тахан МагIалбик ГIалгIай мехкара йоккхагIчарех город я.

Сипсой-ГIала (КIури-Юрт)
Сипсой-ГIала Шолжаи

*w*ww.inglingvo.ru (c)*

Шолжа-Дукъаи юкъе улл. Археологашта нах баьха дукха меттигаш кораяьй Сипсой-ГIала гонахьа. ТIавенача моастагIчунца гIалгIаша шоай низ мел тоъ тIом беш хиннаб. Кхы низ цахилча, лоама чу хьалъихаб.
Эггара тIехьа ткъестлагIча бIаьшере гIалгIай юха лоамара IокIал а бувлаш Iохувша болабеннаб укх метте. ХIанз Сипсой-ГIала уллача метте 1830-гIча шерашка хиннай КIури-Юрт. Из

*ww*w.inglingvo.*ru (c)

Iойиллар хиннав Леймой Iаьлий КIури. КIури-Юрта гаьна йоацаш тIехьагIа Iойилла хиннай Дебир-Юрт. Дебир-Юрт Iойиллар ЦIечой хиннаб. Цу шин юрта лаьттан тIа улл таханар Сипсой-ГIала.
1841-гIча шера Шамала бIу Наьсаренна тIабоагIача хана Iаьлий КIури ший дезалца БурокIалха хьалвенав. Укхазаа Шамала бIенаца хиннача тIем тIа вийнав из. Цун тIехье хIанз а БурокIалха

*www.in*glingvo.ru (c*)

яхаш я, КIуринаькъан тайпан цIи а лелаеш.
1845-гIча шера эрсий паччахьа амарах КIури-Юртареи Дебир-Юртареи гIалгIай ара а баьха, цига гIазкхий Iоховшабаьб, цу метте гIазкхий станица Iо а йилла. «Сунженская», аьнна, цIи тиллай станицах. ТIехьагIа – 1851-гIча шера – Гехи юхе орстхоша вийнача эрсий инарала Слепцова цIера, «Слепцовская», аьнна, цIи тиллай

*www*.inglingv*o.ru (c)

цох. ГIалгIаша цу хана денз Сипсой-ГIала оал цох.
1939-гIча шера гIалгIай хьаьша хиннача Серго Орджоникидзе цIерах «Орджоникидзевская», аьнна, цIи тиллай цох. ХIаьта а гIалгIаша хIанз  а тIехьа, шоаш дIаIемача тайпара, «Сипсой-ГIала», аьнна, йоаккх цун цIи. НийсагIа-м хургдар цох «КIури-Юрт» е «Дебир-Юрт», аьнна, цIи яьккхача.
ХIанз Сипсой-ГIала гIалгIай мехка эггара йоккхагIйола

*www.i*n*glingvo.ru (c)

юрт я – кховзткъа итт эзарал совгIа саг вах цу юрта. Город лархIа мегаргйолаш я из.

Илдарха-ГIала (Карабулак)
ХIанз Илдарха-ГIала уллача метте ХIХ-гIча бIаьшере 20-30-гIча шерашка гIалгIай шаьрача IокIалбувлача хана ЦIеча-Ахкара хьаваьнна ЦIечой Илдар Iохайнав вах. Цун цIерах Илдарха-гIала, аьнна, цIи дIаяхай цу метте хьахиннача юртах.
Илдарха-ГIала улл

*www.inglingvo.ru (*c*)

шаьрача метте, Шолжаи Шолжа-Дукъаи юкъе. Iалаьмате беркатеча метте улл Илдарха-ГIала, укхазаара лаьтташ хьаьна, хьувкъам дика хулаш да. Цудухьа эрсий Кавказе дIачоагIбенначул тIехьагIа, из лаьтта гIалгIашкара дIа а даьккха, цига гIазкхий станица Iойилла лаьрхIар цар. Кавказски тIом чакхбаьнначул тIехьагIа, 1859-гIча шера эрсий паччахьа амарах Илдарха-ГIала йоха а яь, цигара нах ара

*www*.inglingvo.ru (c*)

а баьха, цу метте Iойиллар гIазкхий станица, «Карабулакская», аьнна, цIи а тилла. Цу хана Iояхка я ГIалгIай мехка мел йола гIазкхий станицаш. Илдарха-гIалара арабаьха нах дукхагIбараш туркий мехка дIабахаб, вожаш гIалгIай юрташка дIа-юха баьржаб.
«Карабулак» яха дош тюркий дош да – «Iаьржа хьаст» яхальга да из. Укх метте мехкдаьтта бухдувлаш

*www.i*ng*lingvo.ru (c)

хиннадаь тилла я из цIи.
ГIалгIай СибарегIа бахийтача хана Илдарха-ГIала керда хьаяьча Грозненски областа юкъеяхай. 1957-гIча шера Нохч-ГIалгIай Республика меттаоттаяьчул тIехьагIа, 1962-гIча шера Илдарха-ГIалах «рабочий поселок» йир, цига цу хана хьалъе йолайир заводаш. Цу хана денз хьалдотта доладир Илдарха-ГIалий тIа вIаштIардаь цIенош.
ГIалгIай Республика хьаяьчул тIехьагIа, 1995-гIча шера 25-гIча августе

*www.ingl*ingvo.ru (*c)

Илдарха-ГIалах город йир.
Илдарха-ГIала ди мел доал хозлуш йоагIа: городе тIеххьарча хана тоаяьй урамаш, майданаш, хьалдеттад керда цIенош. Таханарча дийнахьа шовзткъа эзарал совгIа саг вах Илдарха-ГIалий тIа.

Онгушт
Онгушт гIалгIай къаьнагIйолча юртех цаI я. Из маца Iойиллай ховш дац. БарайттлагIа бIаьшу чакхдоалаш гуржий мохктохкархочо, паччахьа цIен тIара волча

*w*ww.inglingvo.r*u (c)

Багратиони Вахушти хьоаю из юрт, амма юрт маца Iойиллай Онгушта бахача наха дагадагIац, аьнна, язду Вахуште.
Онгушт Iойиллар Эса чIожара гIалгIай ба. Онгушт цхьан хана йоккха шахьар хиннай.
Онгушта юхе «ДаьттагIой баьгIача» яхаш моттиг я. ДийттлагIа бIаьшу чакхдоалаш АстагIа Темар вай мехка венача хана, ДаьттагIера Темара эскарах байда хьалбаьхка даьттагIой

*w*ww.ingli*ngvo.ru (c)

баьхаб цига цхьан юкъа.
1770-гIча шера Онгуштарча наха Барт-Босе яхача моттиге Эрсий мехкаца барт беш кильг яздеча хана Онгушта 24 зIамига юрт хиннай. 1858-гIча шера, ГIалгIай мехка йоккхий юрташ Iоехкача хана, уж юрташ йоха а яь, цхьа юрт – Онгушт Iойиллай эрсий паччахьа амарца.
Цу юрта цIерах хьахиннад эрсий метталара

*www.*inglingvo.r*u (c)

«ингуши» яха дош. «Онгушт» яхача деша ший маIан Iилманхошта довзац.
1860-гIча шера, Онгуштара гIалгIай ара а баьха, цу метте Iойиллар гIазкхий станица, «Тарская», аьнна, цIи а тилла. Онгушта гIазкхий баьхар Советий Iаьдал отталца. Советий Iаьдал эттачул тIехьагIа Онгушта юха а бах Iохайшар гIалгIай. Юрта цIи а меттаоттайир.
1944-гIча шера, галгIай

*www.ing*lingvo.ru* (c)

СибарегIа бахийтачул тIехьагIа, Онгушта хIирий Iохайшар. Юрта цIи юха а хийцар цар,  «Тарское», аьнна. 1957-гIча шера гIалгIай цIабаьхкачул тIехьагIа, Онгушт ХIирий-мехка доалахьа йисай. Шоай юрта, шоай цIеношка гIалгIай чу а цабита, юрта юхе керда юрт Iойиллай гIалгIаша.
1992-гIча шера, октябрь бетта Буро тIеи Пригородни районеи баьхача гIалгIашта духьала эрсий эскарои

*www*.inglingvo.ru (c)*

хIираши тIом болабаьчул тIехьагIа, гIалгIай юха дIабаха безаш хилар юртара. ГIалгIай дIабахачул тIехьагIа еррига юрт йоагайир хIираша, цIенош вIашагIдаьхар. ХIанз гIалгIай юха а шоай цIенош юхахьалдеш ба Онгуште.
Онгушта юкъегIолла ГIалми Iодода. Из доацаш а кхы дукха зIамига хиш да Онгушта юхегIолла Iодолхаш: Гийрхи, Ахкирг, Iаьрчхи, Боархи, Буонхи, Сунхи, кхыдараш

*w*ww.inglingvo.ru (*c)

а.
Онгушта гонахьа дукха наха цIераш йоахаш моттигаш я: Ха даьгIача, Кхортой баьха дукъ, Шера чIодж, ЭгIара чIодж, Iаьли никъ, ЭгIара гIогIар чIодж, Лохерча гIогIара чIодж, МагIа гIогIара дукъ, Аллам босе, Къаж босе, Иловге, Буона чIодж, Сун чIодж, ЗIий чIодж, ГIалгIай аре, Хьамча къоньгий аре, Баьрс вийначе, Диназа дегIа чурт,

*www.ingli*ngvo.ru* (c)

иштта кхыяраш а.
Онгуште бах Евкурнаькъан, Поалонкой, Оздой, Кхорахой, Оальгатхой, ТIоаршхой, Матенаькъан, Шоанхой, Ноакастхой, Кокурхой, Коазой, БIархой, ТIумхой, Хамхой, Буружнаькъан, Дзарахнаькъан, Хьулхой, Лоалахой, Леймой, Мейринаькъан (Сейнарой), ГIуражнаькъан, Хазнаькъан, Котанаькъан, Тоачнаькъан (Мецхалой), Гатинаькъан, Цисканаькъан, Баркинхой, Хоаной, кхыбараш а.

ТIаргам
ТIаргам – къаьна юрт я. Цхьорой-лоама дукъан кIал, Эса аьтта

*www.i*ngl*ingvo.ru (c)

берда тIа улл из. Укхазаа хIанз йиъ вIови дукха гIалаши я. Къаьнарча хана вIовнаш а гIалаш дукхагIа хиннай. Царна гонахьа тIох яь гIап хиннай. ГIалгIай СибрегIа бахийтача хана дукхагIъяраш вай моастагIаша лелхийтай уж. ГIалгIай СибрегIа болаш лоамара ГIалгIайче Гуржий мехках дIатеха хиннай. Юрта пхий баьхаб. ГIалгIай цIабаьхкачул тIехьагIа дIабахаб уж.

*www.in*glingvo.ru (c)*

ТIаргама юхеда IодоагIа ТкъабIархо-аьли. Эсах дIакхет из. ТIаргама гонахьа зIамига юрташ яда: ГоретIе, КIал-гIалаш, ГIаналгIалче. ЦаI-шиъ гIала мара йоацаш, зIамига юрташ я уж. Цхьачар уж юрташ ТIаргамаца лоархI.
Юкъерча бIаьшерашка ТIаргама юхегIолла тIехбоалаш хиннаб таьргхой ковраш лела Даьре Никъ. Из лорабеш, цу таьргхошкара йоал йоаккхаш, царца базар еш хиннаб тIаргамхой.

*www.ingli*ngvo*.ru (c)

ГIалгIай багахбувцама тIа дувц, ТIаргама юхе йоккха базар вIашагIкхеташ хиннай, яхаш.
ТIаргаме доккха ши элгац да. ЦаI юрта юкъе да. ШоллагIдар – ГIалгIай мехка доккхагIчарех дола элгац – Аьлби-Ерд – Эса аьрда берда тIа улл, ТIаргама духхьала. Ший хана текъа дукха нах гулалуш, доккха элгац хиннад из. Таханарча дийнахьа кхо

*www.*inglingvo*.ru (c)

пен мара хIама дисадац цох.
ТIаргамара дукха тайпаш хьадаьннад. Уж да: ГIарбакхнаькъан (Ознаькъан, Тутайнаькъан, Угурчнаькъан, Гасарнаькъан, Осканнаькъан, кхыбараш а), Iарчакхнаькъан, Малсагнаькъан, Беканаькъан, Пхьиленаькъан, Гойганаькъан Тиймарзнаькъан, Султагнаькъан, ЖогIартхоаной, кхыбараш а.

ГIалгIай СибрегIара цIабаьхкача хана цхьабола тIаргамхой шоай юрта бах Iохайша хиннаб. Амма 1962-гIча шера Iаьдало Хьулел магIахьа мел ядача юрташкара лоамарой *ww*w.ingli*ngvo.ru (c) Наьсаре IокIалбаьхаб. Цу хана денз яьсса улл ТIаргам.
Коазой Нурдин

Пхьа 4 даькъаца дола ловзар

Мальсагов З. К.

Мальсагов З. К.

35,1 с.

Количество страниц

1927

Год издания

Ростов-на-Дону

Место издания

О произведении

Издательство

Крайнациздат

ББК

Ш6(2=И)7-6

Общее примечание

Часть текста рус.

Еще

Библиотека

Российская национальная библиотека (РНБ)

Еще

Ближайшая библиотека с бумажным экземпляром издания

Пожалуйста, авторизуйтесь

Вы можете добавить книгу в избранное после того, как
авторизуетесь на портале. Если у вас еще нет учетной записи, то
зарегистрируйтесь.

Ответ:

Г1алг1ай Эздел

Автор: Хамхой Дауд

Г1алг1ай эздел дувца велча, деррига вахар дувца деза х1ана аьлча, саг сакхетамча венача хана денз из венна д1авалалца цун из леладе дезандаь. Эздел долаш волча сагах оалаш да. Эздий ва из аьла санна — аьле! Кхы оалаш да, «Эздел долчча — сабар да, — сабар долча — денал да. Эзделаца дувзаденна дуккха а да г1алг1ай кицаш. Эздел яхача деша вай ма1ан дича. Эздело йоах вайга, эзе, дисте, уйла йий де 1айха хьа мел дер. Т1аккха мара нийса хургдац 1а хьа дер, яхалга да из.» Г1алг1ай дукхаг1а мел дола дешаш, 1а д1а уйла йича, хьона хьехам беш, нийсаг1а бола вахар никъ малаг1а ба хайташ, эзара шера метто литта хьа доаг1аш да. Эздел вай хьайица вай ц1аг1ара хьадоаг1а. Вай сакхетамчу даьхкача нанас хьех вайна, вай мишта даха деза, наха юкъе мишта хила деза, фу леладе деза, малаг1а никъ лаца беза. Ший да — нана, воша — йиша, даь -йиша, даь воша, наьна — йийша, наьн — нана, даь — да, лоалахои юртара нах, мехкара нах мишта ларх1а беза. Кхы а дуккха х1амаш доаг1а эздела юкъе. Наьнаца леладе деза эздел.

Ший нана езар, цун сий дар цо шийга яхар дар, наьна юхь ца йоагаяр, ший нанна балха така новкъостал дар. Нана цамогаш хуле, цунна дола дарба лахар, къоанала къалйиссача цунга дика хьожаш, хилар вай массане декхар да. Даьла Элчано аьннад: — наьна когашта к1ала йоал хьона, хьа Ялсмале аьнна. Наьнал дезаг1а леладе дезаш х1ама дац укх дунен чу. Вайга эггара хьалха укх лаьтта ког боаккхийтар, вай лела 1омадаьр Нана я. Наьна б1аргашца дайнад вайна дуне. Нанас кхеду вай, ший деча, ший кулгий, й1овхало яле. Дуненчу ше йоаккха ха, вайха дог лазаш йоакх нанас. Даар, могар, дувхар, шийна кходеш, ший дезалхочоа дут нанас. Ший наьна сий ца дер, цо яхар ца дер а сона саг ва ала могаргдац. Наьна санна лерх1ам бе безаш ва да а. Да везаш сий деш хьо ца хуле наха сий дергдац хьа, Далла везаргвац хьо. Даьца эхь, эздел, сабар хила деза массахана. Даь юхь е еза, хьайга яхар де деза, беча балха уллув хила веза. Дас хьайга х1ама хаьттача, сабарца жоп дала, деза. Да хьа чу ваьлча нийсса ура этта маг1а баьрче дикаг1а йола моттиг д1аяла еза. Г1алг1ай 1аьдалех даьца 1охайна во1о, йо1о, несо х1ама дуаш дац. Да волча ц1аг1а аркъала ухаш белаш хилац дезал, сакхетача баьнна боккха хилча из хоза дац. Керта кий йоацаш, дег1 дерзана б1арга вайташ хилац дезалхо. Дас къамаьл деча хана, юкъе лелхаш, ший дар дувцаш хилац дезалхочо. Дас даь хьехар д1аэцаш хул дика дезалхочо. Во хьехар дергдац цо, х1ана аьлча дас ший дезалхочо во хьехар дергдац, воча новкъа воаккхаргвац, дика дар мара аргдац. Ший корта ца бовзачоа, когаш бовзаргбац яьхад вай даьша. Даьга ла ца дувг1ачоа ше малув ховргдац, ший дай малашб ховргдац, ший гаргало йовзарьяц, кхычоа д1ахьеха ховргдац, ше 1омадаьр, шийна ховр мара т1ехьенна д1ахьеха йиш яц. Эхь — эздел, сабар, денал, яхь, вай даьгара 1омаду вай, цун оамал г1улакх, вайца даха дусс. Нахаца 1имерза хилар, гаргало лерх1ар, дика, во нахаца декъар, лоалахошка, юртахошка, мехкахошка во деча оарцаг1валар, деха веначоа хьайга дар кхо ца деш д1адалар, ца могаш метта улачунга хьажа вахар, хьаьнала къахьегаш хьай дезал кхабар, царна дика хьехар деш дезал кхебар — из деррига даьгара 1омаду вай. Хьаша — да ларх1ар, тешаме доттаг1 хилар хьона улув ваьннача, новкъа воде, хьайца вог1ачунна дика новкъост хилар, наькъа хьовзам хилча из к1алвита д1аг1оргвоацаш кхыча къаман юкъе, ваха лела хье нийсвелча цу къаман 1адат ларх1ар, цу къаманца тарвола хьажар. «Селий вордат1а хайча, Селий зурма лакха» яьхад вай даьша. Хай зурма йицье яхилга дац из, тарвала ха яхилга да из.

Объяснение:

метки: Февраль, Ингушский, Меттал, Эрсия, Бокъонаш, Дукха, Йолаш, Даьша

ГБОУ «Лицей-детский сад г. Магас», Республика Ингушетия

Даьй мотт хьех аз!

Г1алг1ай мотт — са къаман са да, тха т1ехка чура т1ум я, тха т1ехьле, тха ганз, тха сийрда кхоане! Даймехка довкъашка г1олла, Эса ч1оже, бух боацача шовдашка, шера аренашка, аьрзе ткъамашца сийнача сигала г1олла-массанахьа хозаш ба тха сийдола мотт! Сийрда ала санна, х1ара г1алг1ачун дега чу боаг из даиман, д1абовргбоацаш дийна мел ва! Ма боча болаш лелабаьб из тха сийдолча даьша. Йоазув доацаш, багахбувцамца дег1абоалабеш, цхьа дош доа ца деш,кега ца деш укх вай ханага кхоачабаьб цар из дийна а болаш! Дийна беций из мотт, вай 1алам цо дийндеш хилча, сага хьаькъал цо алсамдоаккхаш хилча? Дийна ба,болаш ба, г1алг1ай къам мел дах, ер дуне мел латта хургболаш а ба!

1омабу аз берашта из сай мотт, цох доаккхал деш,цунца деррига дог-уйла ювзаенна. Х1ана аьлча цунца дувзаденна да са къаман вахар, 1адаташ, истори,хоза г1улакхаш. Даи-нанеи ларх1ар, воккхаг1чун сий дар, з1амаг1чох къахетар, кхалсага лоарх1ам бар — из деррига чулоац са метта культуро. 1алама хозленаш, наьха дикал, маьрша вахар, кортамукъале, денал, эхь-эздел- из а даьй метто хоза гойт. Поэтий стихашка,поэмашка иллешка бекар-эздий г1алг1ай мотт ба. Наьна дог тедер, боча бер хьестар, йи1ий дог г1оздоаккхар, доттаг1чун тешам лур — из а наьна мотт ба! Наьна мотт оал г1алг1ай метах, нана мо из боча хиларах!

Нана! Наьна мотт! Наьначе! — уж дешаш ца довзаш саг вац укх дунен т1а! Сага вахаре эггара дезаг1а дола х1амаш гойт цар.

Нана! Хьона вахар деннар,хьо хьалкхеваьр, ший са хьо бахьан д1алургдар — нана я. Ийс бетта ший кера чу лелаваь,укх дунен т1а малха а ваьккха,воча, б1ехача, унзарча х1амах лоравеш, ший мотт д1а а хьехаш,нанас хьалкхевича, из ший мотт лертт1а ца бувцар эхь да дезалхочоа. Наьначе! Хьо ваь,хьо кхийна ,хьо ваха,хьа эггара хьамсараг1а йола моттиг я!

Т1аккха, цу хьа нанас ший ц1ийца хьона чубесса,ший шурийца хьона хьаьнал бийца, х1ара денна хьо даькъалвеш, хьона ловцаш доаха боча мотт ца бийзача йиш йий? Даьй хьаькъал, беркате вахар,яхь, эхь-эздел, денал, къахетам бувца мотт бицбалийта йиш? Цох в1алла а шеко яц, из бицбалийта йиш яц, из ца бийцача йиш яц. Из хьехар — са сийдола декхар да! Аргдар аз вай къоначарга, вай сийдолча къаман нахага:

«Воашош хала кхедаьча воай ноаной сийна, царех эхь хийтта а лорабе беза вай мотт. Кегалургбоацаш, ма хулла боагг1ача тайпара нийсса бувца беза.Тахан вай теркам бича, воашта а ховш, ч1оаг1а к1оадо ю вай г1алг1ай метта. Х1аранена уллув ба ала йиш йолаш да вай, г1алг1ай мотт лертт1а

6 стр., 2809 слов

На ингушском языке са наьна мотт

… Са хьамсара наьна мотт» сочинение про ингушский язык, для использования на уроках ингушского языка Просмотр содержимого документа «Сочинени «Са хьамсара наьна мотт»» Конкурс творческих … укх г1оза денца, Ер деррига дуне хьона сийрда доах!! Са Г1алг1айче, хьона духьа Деррига 1алам хозденна да. … для тебя с рождения – родным. Ничто на свете не сравнится С тем языком, что мог пробиться В твоих устах, …

хьабувца ца хов нах. Уйла яьйий вай? Доккха зе ма дий вай воай т1ехьен дер, боагг1ача тайпара царна из мотт д1а1ома ца бой! Ца1-м хов сона-боккхий хилча цу вай т1ехьено вай бехке дергдолга, из цар дой, царех бехк боаккхилга хургдац».

Беррига бехк хьехархой ба»! -оал цхьачар. Миска-я1, хьехархо, ма доккха дукъ да хьона тахан т1алаттар. Водачо а воаг1ачо а дерригача х1аман бехке ву-кх хьо, п1елг мо цхьаь.царна духьал латта везаш хул хьо… Хьехархочун керттера декхар да—грамматика бокъонаш хьехар,нийсса язде 1омабар, меттацара чам совбаккхар. Х1аьта, в1алла из мотт ц1аг1а бувцаш ца хилча, телевизора чу а, тикаь т1а а, берий бешамашка а духхьал эрсий меттала къамаьл мара хозаш ца хилча, мишта ховргда вай з1амигача берашта из бувца? Дукхаг1болчар шоайла а бувц эрсий мотт, г1алг1ай бар ца эшаш санна. Эрсий мотт хар а дика да, из ханза баргбоацаш а ба (вай мехкара араваьлча къаьстта эш из), цхьабакъда ший мотт т1ехьашка а баькха, кхычунгахьа верза йиш яц. Сога хаьттача, ц1аккха лакъаргбоаца хьаст ба мотт. Лебеча меттага хьежжа хул наха юкъера сага лоарх1ам а.

«Г1алг1ай мотт –дунен кор!» «Г1алг1ай мотт—Даьла совг1ат!»

Из кор баьддерзийта а, Даьла совг1ат тишде а доаде а йиш яц вайга! Цхьаволчо оал: «Мегаргбар из-м,нах д1акхеташ хилча». Мегаргбац, са доттаг1а! Нагахьа санна иштта мегаргбаларе,яздаргахьа а бувцаргахьа а ший бокъонаш йолаш хургбацар мотт. Сийдолча даьша дукхача халонашта шоаш духьалнийсбеннаболлаше а, кега а ца беш, вайга хьакхоачабаьб из. Вайна ховш да-кх, хьалха вай къаман цхьацца халонаш т1алаьтталга.

Бакъда, г1алг1ай метта йоазув 1923 шера мара хьакхолладеце а,массаза дег1аихаб вай мотт багахбувцамца.Дукха фаьлгаш, кицаш,иллеш, шира дувцараш,ховли довзалеш да вай наьна мотт,къам,хоза г1улакхаш хестадеш. Ма хулла кхувш йоаг1ача т1ехьенна уж дувца а, цох пайда эца а беза.

Д1аяхача вай заман ХХ-ча б1аьшере г1алг1ай мотт ч1оаг1а къалбисабар, цун г1улакх тишдала доладелар,из бувцар а лебер а лаьг1делар. Г1алг1ай мехкара д1аараваьлча безаш бац е бала пайда болаш а бац из г1алг1ай мотт, оалаш а нийслора. Из 1омабе хала а ба,алапаш дукха а чоалхане а да, яхаш а бар. Из яхачарга ала ловра-кх, мел хала дале а б1у ца къожабеш 1арбий, ингалсий, немций, френг1ий мотт ма 1омабой вай. Т1аккха ший къаман мотт, Дала хьона лаьрх1а совг1ата бенна мотт,1омалац йоах. Х1аьта укхаза хаттар отт, ванаг1 селлар хала да г1алг1ай мотти йоазуви 1омаде? В1алла а дац! Вай алфиватаца деррига а 46 алап мара а дац,царех шолха «чоалханедараш» шийтта алап мара а дац!

«Цхьа мотт ховр цхьа саг ва,ши мотт ховр ши саг ва,кхо мотт ховр кхо саг ва, ший къаман мотт ца ховр цхьаккха вац»,- иштта йоах хьаькъалеча кицо. Г1алг1ай метта хьал а цун лерх1ам а хувцабала болабелар 27 шу хьалха, вай паччахьалкхе а йолаш, вай Республика а йолаш вай 1охайшача. Г1алг1ай Республика Конституце т1а г1алг1ай мотт эрсий меттаца цхьана паччахьалкхен мотт ба аьнна, белгалдаьккха д1ач1оаг1дича. Г1алг1ай мотт а, йоазув а, йоазон бокъонаш а 1омаю тахан школашка, университете, кхыча дешара заведенешка.Х1аьта,таханарча дийнахьа вай мотт лебеш ба шинна а «Г1алг1айче» ц1и йолча телеридиокомпанеша еча передачашка, арадувлаш да «Литературни Г1алг1айче» яха журнал, «Села1ад» яха берий журнал укх ткъаьи итт шера арадувл духхьал г1алг1ай меттала. Г1алг1ай мотт массайолча оаг1орахьара тохкаш ба Г1алг1ай 1илма тохкама институте, Г1алг1ай паччахьалкхен университете. Хьехархошта могаш дола г1о деш я Хьехархой говзал лакхъяра йола институт.1илманхоша кийч а даь арахийца дукха 1илман тохкама балхаш да, дошлоргаш да. Дикаг1болча, говзал лакха йолча хьехархоша арахийца дукха методически пособеш да.

2 стр., 547 слов

По чеченскому языку — нохчийн мотт г1иллакхийн хьоста

Озда стаг, ша цхьанне а гуш ца хилча а хуьла оьзда.Оьздангалла пхеа декъе декъа мегар ду:адмашца оьзда хиларкхиндолу чохь садолу х1уманца оьзда хилардала мел кхоьллина чохь садоцу х1уманца … стаг, ша цхьанне а гуш ца хилча а хуьла оьзда.Оьздангалла пхеа декъе декъа мегар ду:адмашца оьзда хиларкхиндолу чохь садолу х1уманца оьзда хилардала мел кхоьллина чохь садоцу х1уманца …

Тахан кердача вахаро д1адеххача бесса мотт 1омабара ,бокъонаш караерзаяра а, керда инновационни говзал лелаяра а т1акхувш хьехархой а ба, цох дог а лазаш. Февраль бетта 21-ча дийнахьа дездеш да Дунен халкъашта юкъера наьна метта ди,цох хетадаь д1акхухь декадаш,ерригача Россе регионашка санна. Дега хозахеташ т1аэц къона йоазонхой вай хилар,царех доаккхал де а доаг1а. Изи изи г1алат да хьа,яхаш цун чам ца бойташ,хозача к1аьдача меттаца г1о-новкъостал де деза царна вай боккхаболча йоазонхоша.1илманхоша. Кхоачашде аьнна вай метта хьакъехь белгал мел даьккхар кхоачашдар 1алаьмате дика да.Цхьабакъда,г1алг1ай мотт шаьрра бувцарал,школашка 1омабарал,1илманца тахкарал,цун йоазонаш дешарал а дикаг1а г1о-новкъостал хургдар,нагахьа санна бераш ага чура доагг1аше а из лебеш хилча,биц ца луш дегашка,сакхетаме уйлашка бахаргбар из боча, беза хила беза Г1алг1ай мотт.Цудухьа массе а оаг1орахьа г1алг1ай метта г1о хургдола аьттув лаха беза х1ара г1алг1ачо,из ший патриотически декхар а даь шийна хьалхашка оттаде деза. Шеввар цхьана ца эттача из кхоачаш а хургдац.

Тахан аз доаккхал ду се г1алг1а хилирах, из мотт хьеха сай аьттув хиларах,сайна цунцара безам Дала баларах. Са хьамсарча, эздийча даьша бийца, мозал мерзаг1а бола г1алг1ай мотт хьех аз дег чура.

Сай эссе чакхъяьккха ловра сона айса язъяьча байтаца:

Са даьй мотт. Нанас хьекха хьаьна шура Хьаьнала ювц вай г1алг1ай меттала, Даьша леладаь лоамий эздел Леладу вай г1алг1ай меттала. Т1аккха бувцалга дий из мотт Кхыча меттаца д1аийна? Т1аккха лебе йиш йий из мотт Дега чура боацаш,цхьа талмастта? Ужахьнаькъан Лиза, Магасерча лицея хьехархо.