Темæ:
«Ирон адæмы царды нывтæ Хъаныхъуаты Иналы этнографион очеркы «Ирон хъæуы».
Урочы
нысантæ:
- Равзарын уацмысы
ирон адæмы царды ног социалон фæзындтæ. - Скъоладзауты
дзургæ ныхасы рæзтыл кусын. - Ахуырдзаутæм
гуырын кæнын уарзондзинад сæ райгуырæн бæстæмæ, адæммæ, æгъдæуттæм.
Урочы
æрмæг:
- Чингуыты равдыст.
- Техникон фæрæзтæ: компьютер, интерактивон фæйнæг.
Урочы
эпиграф: «Фехалут æнахуырдзинады къæдзæх, цæмæй тагъддæр фесæфа
фыдгæнджыты ахстон». Виктор Гюго.
Урочы
цыд.
Лаппута кау бийынц.
Ахуырг.-
Сываллатта, мана уынут, лаппута цавардар куыст канынц. Арбакасут сам.Ацы куыст
хуыматаджы на канынц.Уый комкомма баст у на абоны урокима. Куыд уам кассы, цы
кусынц?
Сывал.-та – Кау
бийынц.
Ахуырг.- Ноджы ма
йа куыд фахонынц ацы куыст?
Сывал-та— Амбонд
канынц, гаран канынц,быру бийынц.
Ахуырг.- Цас
синонимта ссардтам ацы дзырдан,уый федтат.
(Бруты
хъæуы истори цыбырæй дзурын).
1830
азы азы сæвзæрд Санаты хъæу. Санаты хъæу ма ноджыдæр хуыдтой чысыл Брут. Хъæуæн
йæ алыварс бырутæй (частоколом) æхгæд кæй уыдис, уымæ гæсгæ йæ схуыдтой
Бруты хъæу.Цы темайыл дзурдзыстам, уым ис
Бруты хъауы кой ама дзы фыссаг равдыста уыцы хъауы агъдауттай бира.Фыссаг
йахадаг дар уыцы хъауай у.Йа кой кодтам ацы урочы разма. Чи у?
Сывал.—
Хъаныхъуаты Инал.
Ахуырг.—
Бруты хъæуæй цы зындгонд адæймæгтæ рацыди, уыдоны æхсæн уыдысты: Мамсыраты
Темырболат, Санаты Уари, Хъаныхъуаты Инал.
Нæ
абоны урочы мах равзардзыстæм, аргъ скæндзыстæм æмæ абоны цардимæ бабæтдзыстæм
Хъаныхъуаты Иналы этнографион очерк «Ирон хъæуы». Фæлæ уал байхъусæм фыссæджы
цард æмæ сфæлдыстадма.
Уацмыс
æвзарыны размæ уал æркæсæм иуæй-иу дзырдты нысаниуæгмæ.
Этнос
– историон æгъдауæй чи сæвзæрдис, адæймæгты ахæм фидар иугонд – адæмы хатт,
наци;
Этнографи
– историон зонады къабаз, ахуыр кæны дунейы адæмты равзæрд, се ‘рцард алы
рæтты, сæ культурæ, се ‘хсæнадон цардуаджы хицæндзинæдтæ.
Инал
очерк «Ирон хъæуы ныффыста хæрз æрыгонæй, гимназы ма куы ахуыр кодта, уæд
(1870азы). Уацмысмæ лæмбынæг куы ‘ркæсæм, уæд фендзыстæм: фыссæг сагъæс кæны йæ
адæмы ивгъуыд æмæ фидæныл æмæ йын зæгъы: ивгъуыдмæ фæстæмæ здæхæн нал ис,
цардыуаг аразын хъæуы ног уавæртæм гæсгæ.
Ивгъуыд
заманы æгъдæуттæ æмæ хъуыдытæй ног уавæрты чи нал бæззы, уыдоныл къух сисын
хъæуы, адæм сæ уд хъуамæ хъарой рухсдзинадыл, æрмæст уæд ссардзысты
рæсугъд фидæн – афтæ зæгъæн ис «Ирон хъæуы» сæйраг мидисæй. Уыцы хъуыдыйыл лæуд
уыдысты бирæ ахуыргæндтæ æмæ рухстауджытæ.
Æмбисондау
хастой адæм Колыты Аксойы зондамынд: «Ног фæлтæртæ цæмæй хорз хъомыл кæной,
уымæн хъæуы ахуыр æмæ размæдзыд бинонтæ…».
Царды
мидис фыссæг равдыста уацмысы дыууæ фæлгонцы – Мосе æмæ Хæтæхцыхъойы руаджы.
Фарст.-
Цæмæй тыхсы Мосе æмæ цы у йæ рагондæр бæллиц?
Дзуапп—
Мосе- магуыр заронд лаг.Царды аппат харзтай йам хуыздар кассы аив ныхас.Бира
зоны амбисандта,таурагъта,кадджыта,фала уый тыхсы йа талынгдзинадай.Райсид
иууыл стырдар чиныг ама йа касид.Науад цы дан,загъы,аз ацы хуызы,ницы… Анамбарга
фысау касын фыстытам.(скъоладзауты дзуæппытæ).
Фарст—
Цавæр цæстæнгас ис Хæтæхцыхъомæ раздæры æмæ ног цардмæ?
Дзуапп
– Хатахцыхъо Мосейа уалдай уырысы адамы хсан чи ахатт,ахам у.Служба кодта
уырысы афсады.,стай рацу-бацу кодта йа бахыл,зылдис йа хастаджытыл, хуыматаг
лаг най,уый у джигит,бараг.Уый фаста цамайдар фарынчын ама даринаг сси йе
фсымаран. Уый дзуры: «Ныр андар дуг ралаууыд,джигиты растаджыта фесты…арцыд
хацангарзта аппарын ама дзывырыл ныххацыны растаг»…Хатахцыхъо дзуры: «…куыстма
аравналын хъауы,цард аразинаг у ног дуджы уавартам гасга».
Хатахцыхъо ма хисты тыхюдар загъы,загъга, афадзы
даргъы мардджын бинонта бынтон смагуыр ваййынц,сгавзыкк канынц.
(Бибойан йа мад амард,хъау та минас
факодтой…ама фастагма бинонта цы бахордтаиккой,уый дар сам нал баззад.)
Инал
цырддзаст фыссæг уыдис. Йæ адæмы царды æмæ психологийы цы ивддзинæдтæ ‘рцыд
фæсреформæ, уыдон лæмбынæг æвзæрста.
Уыдонæй
иу уыд раздæры балцмондаг барæг, искæй хардзæй чи цард, йæ сæрмæ сау куыст чи
нæ хаста, уыцы джигиты ног тип.
Фыссæг
нын куыд амоны, афтæмæй Данел у уыцы заманы фæсивæды характерон ног тип.
—
Цымæ Данелы хуызæттæ абон не ‘хсæн ис?
—
Æркæсæм-ма æмæ бæстон равзарæм Данелæн йе ‘ддаг бакасты миниуджытæ дæр, йæ
миддунейы æууæлтæ дæр. Уый фæстæ дзуапп ратдзыстут нæ фарстæн.
Фарст—
Цы бакастыстут æмæ цы базыдтат Данелы тыххæй, уыдæттæ-ма ранымайут.
Дзуапп—
кусгæ ницы кæны; йæ худ хæдмæл карчы хуызæн; йæ цъæх цухъхъа- æмпъызтытæ; йæ
бæрцагъудты æрмæст цалдæр бæрцы; йæ хæдзар у, аргъæутты цы халагъудтæ вæййы,
ахæм; йæ зæронд мады ферох кодта; кæд гæвзыкк у, уæддæр мур ницæуыл хъуыды
кæны: у хъæлдзæг, дзураг).
—
Раздæры джигиттау Данел дæр кусын нæ фæцахуыр, цы зоны, уый у уæздандзинад,
ома, уазæгæн æгъдау дæттын. Ноджы ма зоны кафын æмæ хъазтæн фæтк æвæрын. Джигитм
а бах ама хацангарз ваййы,ама уый дар най.Фистагай зилы куывдта ама чындзахсавтыл.Ахæм
цард адæймагæн худинаг кæй у, уый хъуыды дæр нæ кæны, йæхицæй ма буц цы у,
уымæй дарддæр.
—
Уæдæ ма ныр раздæхæм нæ фарстмæ æмæ зæгъæм, абон не ‘хсæн «Данелтæ» ис æви нæй.
— Цавæр цард кæнын ахуыр сты ахæмтæ?
— Куыд схонæн ис ахæм адæймæгты?
— Куыд ис семæ тохгæнæн?
— Сымахæй искæй зæрдæмæ цæуы ахæм
цардыуаг?
— Цавæр зæрдæйы ахаст уæм фæзынд Данелмæ?
(у худæг, тæригъæддаг).
Ахуырг.-
Загъын мам мА фанды ирон хъаууон уаварты иууыл зындар ама тыхстдар цард чи
кодта, уый тых.дар. Уый у сылгоймаг.
Куыстан йа зындар ама фылдар, афхардан- йа уаззаудар
–ахам уыд сылг.хъысмат… Иу хатт Инал уыди йа йе схассаг амад ама фыдма…Бира
хатт-иу быхста афхардан Дойон. Иухатт кацайдар Сымали арцыди мастыйа ама йа усы
намын райдыдта ладзагай….ардиаггангайа мА дзы йа ус куырдта хатыр,фала хатыр на
уыд.
Магуыраг,сылгоймаг!Цыма кад ферваздзан йа
цагъайраг цардай?
Ахуырганаг.- Очеркы
мах федтам бира агъдаутта. Са иу у чындзахсавы агъдау. Ам дар амбалам Данелима.
Авдыст дзы цауы чындзахсавы агъдаутта. хъазтизар.
—
Абоны скъоладзаутæ бирæ предметтæ ахуыр кæнынц. Ныртæккæ дын кæцыфæнды
скъоладзау дæр зæгъдзæн, цавæр наукæ ахуыр кæны хур, зæхх, стъалыты тыххæй
зонинæгтæ. Ссарут-ма, уацмысы кæцы ран æвдыст æрцыд адæмы талынгдзинад? Цæуыл
уæ ахъуыды кæнын кодтой уыцы нывтæ? (хъæуы ахуыр кæнын, цæмæй дæм уа
зонындзинæдтæ, æмæ талынг, æнæфенд адæймагыл нымад ма уай).
—
Адæймаг æрмæст зонындзинæдтæй вæййы æххæст адæймаг? (бирæ хатт адæймагмæ цалдæр
дипломы дæр вæййы, фæлæ уæддæр баззайы «къуырмайæ», «æнæхсæстæй»).
—
Нæ фыдæлтæй нын цы ‘гъдæуттæ баззад, уыдонæй бирæтæ æвдыст æрцыдысты уацмысы.
Ранымайут-ма сæ.( лæппуйы райгуырд, куывд, зианы æгъдау, чындзæхсæв).
—
Цы цæстæй кæсы Инал марды ‘гъдæуттæм?(иуæй сæ равдыста сæ этнографион хуызы,
иннæмæй та сын раргом кодта сæ социалон фæстиуджытæ: мæгуырмæ-иу æртардтой
бинонты).
—
Сымахмæ та куыд кæсынц ирон æгъдæуттæ? Исты дзы аппариккат?
—
Раздæры хуызæн ма æххæст кæнынц ирон адæм сæ фыдæлты æгъдæуттæ?
—
Æнцон æххæстгæнæн сты ирон æгъдæуттæ?
—
Куыд уæм кæсы, æгъдауджын адæймаг хъуамæ цавæр уа? (уæздан, хиуылхæцгæ,
хæдæфсарм).
—
Цы æхсæнады цæрæм, уым иууылдæр æгъдауджын сты адæм?
—
Æнцон цæрæн у æгъдауджын адæймагæн æнæуаг æхсæнады?
—
Цавæр миниуджытæй хъуамæ уа хайджын адæймаг, цæмæй нырыккон царды æмæ æхсæнады
йæхи æххæст адæймагæй æнкъара? (ахуыргонд, сæрæн, куыстуарзаг, ныфсджын,
цæстуарзон).
—
Сомбон сымах дæр бакъахдзæф кæндзыстут царды стыр фæндагмæ. Ахæм ныфс уæм ис,
цæмæй нырыккон æхсæнады аккаг бынат æрцахсат?
—
Цы уæ хъæуы бакæнын уый тыххæй? (ахуыр кæнын, кусын, спорты архайын, искæмæн
æххуыс кæнын).
—
Цавæр æвзæр миниуджытæй уæ фæнды уæлдай тынгдæр уæхи бахъахъхъæнын?
—
Урочы райдайæны цы эпиграф бакастыстæм, уымæ ма иу хатт æркæсæм æмæ бамбарын
кæнæм, цы зæгъынмæ хъавыди Виктор Гюго йæ ныхæстæй (скъоладзауты хъуыдытæ).
—
Урочы кæрон мæн фæнды ныстуаны хуызы сымахæн бакæсын мæнæ ацы рæнхъытæ:
«Дæхиуыд
ды æппынæдзухдæр кус,
Дæ удыл
ма ауæрд, лæггад кæнын фæраз;
Цæстуарзонæй
фæцæр, дæ мадмæ хъус,
Цæмæй
фæсмонгонд ма фæуай дзыллæйы раз».
Кæронбæттæн.
—
Зæгъут-ма, цы райстат уæхицæн æмæ цы ахæсдзыстут уемæ ацы урокæй?(скъол.
хъуыдытæ).
Хатдзæгтæ.
Технологон картæ ирон литературæйы урокмæ 9-æм къласы
Темæ: «Ирон адæмы психологи Хъаныхъуаты Иналы этнографион очерк «Ирон хъæуы».
|
Урочы нысантæ |
Бакусын тексты мидис æмбарыныл, текстæн анализ кæныныл; уацмысы бындурыл æрдзурын ирон адæмы царды ног социалон фæзындтыл; скъоладзауты ахуыр кæнын аив дзурын æмæ кæсыныл. |
|
Урочы хуыз |
Ног æрмæг бафидар кæныны урок. |
|
Урочы ахуырадон фæстиуджытæ |
Предметон: анализ кæнын зонын, сæйраг хъайтартæн характеристикæ дæттын. Метапредметон: уацмысы персонажты архайдæн æмæ ныхасæн аргъ кæнын; хи хъуыдытæ раст дзурын, хатдзæгтæ кæнын. Удгоймагон: æрдзурын адæймаджы æппæрццаг æмæ æвæрццаг миниуджытыл; ирон æгъдæуттыл. |
|
Ахуыры методтæ æмæ формæтæ |
Иртасæн-абарсты метод, индивидуалон, къордгай куыст. |
|
Æххуысгæнæг фæрæзтæ |
компьютер, интерактивон фæйнæг, презентаци, чингуытæ. |
Урочы эпиграф:
«Фехалут æнахуырдзинады къæдзæх,
цæмæй тагъддæр фесæфа фыдгæнджыты ахстон».
Виктор Гюго
Урочы организацион структурæ
|
Урочы сæйраг этаптæ æмæ структурæ |
Ахуыргæнæджы архайды мидис |
Скъоладзауы архайды мидис |
Универсалон ахуырадон архайд (УАА) |
|
Мотиваци. (ахуыргæнæг дæтты ног темæ бамбарынæн æххуыс чи у ахæм æрмæг.) |
— Уæ бонтæ хорз, сывæллæттæ. — Уæ бонтæ хорз, нæ зынаргъ уазджытæ æмæ фарн уæ хæдзæртты. ——Чи сты ацы адæм? Цы сæм ис иудзинадæй? (Фæйнæгыл Хъаныхъуаты Иналы, Мамсыраты Темырболаты æмæ Санаты Уарийы къамтæ) —Кæм ис Брут? (фæйнæгыл Цæгат Ирыстоны картæ) —Куыд уæм кæсы, абон цæуыл дзурдзыстæм? |
Салам дæттынц. -Хъаныхъуаты Инал, Мамсыраты Темырболат æмæ Санаты Уари. -Бруты райгуырдысты. Цæгат Ирыстоны картæйы æвдисынц хъæу Брут. -Брутыл |
Регулятивон (ахуырадон нысан æвæрын), |
|
Актуализаци (зæрдыл æрлæууын кæнын рацыд æрмæгæй дарддæры куыстæн цы хъæуы, уыцы зонындзинæдтæ) |
—Кæм равдыста Инал йæ райгуырæн хъæуы? —Уацмысы æвзарыны размæ уал æркæсæм иуæй-иу дзырдты нысаниуæгмæ: Этнос – историон æгъдауæй чи сæвзæрдис, адæймæгты ахæм фидар иугонд – адæмыхатт, наци. Этнографи – историон зонады къабаз, ахуыр кæны дунейы адæмты равзæрд, се՚рцард алы рæтты, сæ культурæ, се՚хсæнадон цардуаджы хицæндзинæдтæ. Очерк – литературон жанр, йæ сæйраг миниуæг у, царды кæнæ æхсæнады цвæрдæр фæзындты аивадон æрфыст. —Цы хуызы фыст у «Ирон хъæуы»? —Цы у боныг? —Эпиграфæн райстон Виктор Гюгойы ныхæстæ, цæуыл дзурæг сты, уый мын уæхæдæг зæгъдзыстут урочы кæрон. |
-Йæ этнографион очерк «Ирон хъæуы» -Боныджы -Æрвылбон цаутæ кæм фæфыссынц. |
Зонадон: (рацыд æрмæг зæрдыл æрлæууын кæнын) Коммуникативон: (хи хъуыдытæ æргом кæнын) |
|
Ног æрмæгыл куыст, текстыл æнцойгæнгæйæ. Цæлхдуртæ аиуварс кæныныл куыст. |
—Царды мидис фыссæг йæ уацмысы кæй фæлгæнцты руаджы равдыста? —Цæмæй тыхсы Мосе æмæ цы у йæ рагондæр бæллиц? Чиныджы ссарут Мосейы ныхæстæ æмæ сæ бакæсут. —Цавæр хатдзæг ис скæнæн ацы ныхæстæй? —Цавæр цæстæнгас ис Хæтæхцыхъомæ раздæры цардмæ, ног цардмæ? Чиныджы ссарут Хæтæхцыхъойы ныхæстæ æмæ сæ бакæсут. —Цавæр у фыссæджы хатдзæг? —Инал цырддзæст фыссæг уыд. Ææ адæмы царды æмæ психологийы цы ивддзинæдтæ æрцыд, уыдонмæ лæмбынæг каст æмæ сæ æвзæрста. Уыдонæй иу уыд раздæры балцмондаг барæг, джигиты ног тип. Цымæ кæй кой кæнын? —Фыссæг йæхæдæг амоны, зæгъгæ, Данел у фæсреформæйы ирон фæсивæды характерон тип. ССарут ма чиныджы Данелы афыст. —Цыма Данелы хуызæттæ абон не՚хсæн ис? —Цавæр цард кæнын ахуыо сты ахæмтæ? —Куыд сæ ис схонæн? —Куыд ис семæ тохгæнæн? —Цавæр ахаст уæм фæзынд Данелмæ? |
— Мосе æмæ Хæтæхцыхъойыю -Чыныдж кæсынц Мосейы ныхæстæ. — Ацы ныхæстæй бæрæг у канд Мосейы хъуыды нæ, фæлæ авторы зонд æмæ бæллиц: адæмы рухсмæ рацæуын хъæуы, скъолайы хъуыддаг сифтонг хъæуы, науæд талынг, æанахуыргонд адæмæн рухс фидæн никуы уыдзæн. -Чиныджы кæсынц. — Куыстмæ æрæвналын хъæуы, фыдæлты балцытæ ныууадзын хъæуы, цард аразинаг у ног дуджы ног уавæртæм гæсгæ. — Данелы Чиныдж кæсынц Данелы афыст. Скъоладзаутæ дзурынц сæ хъуыдытæ. |
Зонадон: (хи ныхас раст рацаразын зонын; хъæугæ информаци текстты ссарын æмæ радзурын зонын, ног зонындзинæдæ райсын) Коммуникативон: (хи хъуыдытæ æргом кæнын) Удгоймагон: (æмбарын ахуыр кæныны ахадындзинад; куыст царды фæрæз кæй у) |
|
Ног зонындзинæдтæ фидар кæнын. |
—Акусæм къордты. Раттæм характеристикæ хи ныхæстæй уацмысмы персонажтæн. Фыццаг къорд – Мосейæн, дыккаг – Хæтæхцыхъойæн, æртыккаг – Данелæн. |
Цалдæр минуты хъуыды кæнынц, стæй дзуапп дæттынц. Группæтæ кæрæдзийы дзуæппытæн аргъ кæнынц. |
Зонадон: (зонын, цы æрмæгыл бакуыстой, уымæй зонындзинæдтæ равдисын) Коммуникативон: (хи хъуыдытæ æргом кæнын, къордты архайын арæхсын ,иумæйаг уынаффæмæ æрцæуын иумæйаг хъуыддаг аразгæйæ; искæй куыст аргъ кæнын зонын) Удгоймагон: (адæймаджы æвæрццаг æмæ æппæрццаг миниуджæтæ зонын) |
|
Рефлекси. Æрмæг бафидар кæныныл куыст. |
— Скæнæм диамант Хæтæхцыхъо æмæ Данелы фæлгæнцтæй (Диамант – (дывæргонд синквейн) 7 рæнхъæй конд æмдзæвгæ. Алы рæнхъы дæр ис бæрæг ныхасы хайы бæрæг нымæй дзырды.) |
Диамант Хæтæхцыхъо æмæ Данел 1.Хæтæхцыхъо 2.Куырыхон, зондджын 3.Фæсмон кæны, сагъæс кæны, амоны 4.Фыдæлты балцытæ ныууадзын хъæуы, цард аразинаг у ног царды ног уавæртæм гæсгæ. 5.Нæ кусы, нæ тыхсы, цæл кæны 6.Æввонгхор, «ног джигит» 7.Данел |
Зонадон: (архæйдтытæ зæрдыл лæууын кæнын) Коммуникативон: (хи хъуыдытæ æргом кæнын) Удгоймагон: (адæймаджы æвæрццаг æмæ æппæрццаг миниуджытæ æвзарын) |
|
Хатдзæгтæ скæнын. |
—Цы райстат уæхицæн æмæ цы ахæсдзыстут уемæ ацы урокæй? —Урочы райдайæны цы эпиграф бакастыстæм, уымæ раздæхæм, æмæ зæгъут, цы зæгъынмæ хъавыди В.Гюго? —Кæронбæттæны мæ фæнды бакæсын ацы рæнхъытæ: «Дæхиуыл ды æппыныдзухдæр кус, Дæ удыл ма ауæрд, лæггад кæнын фæраз: Цæстуарзонæй фæцæр, дæ мадмæ хъус, Цæмæй фæсмонгонд ма фæуай дзыллæйы раз». |
Скъоладзаутæ дзурынц сæ хъуыдытæ. |
Коммуникативон: (хи хъуыдытæ бæлвырд нæнын ) Регулятивон: (æнтыстытæ бæлвырд кæнын; ахуырадон архайды къухы цы бафтыд, уый бæрæг кæнын) |
|
Хæдзармæ куыст |
Фысгæ куыст. Уацмысы сæйраг персонажты характеристикæтæ. |
Бæрæг кæнынц сæхимæ хæслæвæрд. |
И.о. директора: Кусова Л. Т.
Коста Хетагуров
Ирон фæндыр
Ныстуан
Ныббар мын, кæд-иу дæм мæ зарæг,
Кæуæгау фæкæса, мыййаг, —
Кæй зæрдæ нæ агуры хъарæг,
Уый зарæд йæхи фæндиаг!..
Æз дзыллæйæ къаддæр куы дарин,
Куы бафидин искуы мæ хæс,
Уæд афтæ æнкъардæй нæ зарин,
Нæ хъуысид мæ кæуын хъæлæс…
Сагъæс
Мæ удылхæцæг
Æнæ æнцой уа,
Мæ мады зæнæг
Мæ мардыл кæуа!
Куыд зæхмæдзыд дæн,
Куыд фыдуаг хæссын, —
Мæ фыдæн фыртæн
Цæуылнæ бæззын?
Хъæубæстæй – хъоды,
Æмгартимæ – сырд,
Ныхасы – гоби, —
Нæ мæ хауы дзырд.
Мæ зонд, мæ фæндыл
Нæ лæууы кæстæр,
Кæстæр мæ фæдыл
Нæ цæуы хæстмæ.
Бæсты сæрвæлтау
Нæ кæлы мæ туг;
Хæссын, къæлæтау,
Цагъайраджы дуг!..
Ныфс
Тызмæгæй мæм ма кæс,
Мæ фыды зæронд,
Дæ зæрдæмæ ма хæсс
Мæ зæрдæйы конд!
Йæ фыды фæндиаг
Кæм вæййы фырт дæр? —
Лæппуйæ рæдиаг
Нæ вæййы æвзæр!
Дæ номыл, дæ кадыл
Нæ барын мæхи, —
Ныууадз мæ мæ адыл, —
Фæндон хорз кæм и?!.
Æз топпæй нæ хъазын,
Æз барæг нæ дæн;
Æхсаргард æсласын
Мæ бон нæу мæнæн…
Фæхудæнт мыл хъалтæ,
Ды се ‘мбал нæ дæ!
Мæ гутон, мæ галтæ —
Мæнæн дæр цæттæ!
Мæ гутон, мæ галтæ —
Мæ фæндыр, мæ зонд;
Мæ кадæг, мæ зарæг —
Мæ цард хоры конд.
Нæ дзыллæйы зæрдæ —
Мæ хуымгæнды хай;
Нæ бæсты сагъæстæ —
Мæ фæззыгон най…
Дзаг хорæй мæ хордон,
Бæркадджын мæ зæхх,
Хæдтулгæ мæ уæрдон,
Мæ фæндаг уæрæх…
Мæгуырæй мын ма тæрс,
Мæ фыды зæронд, —
Дæ зæрдæмæ ма хæсс
Мæ зæрдæйы конд!..
Гъæй, джиди!
Бирæ фæлмæн тынтæ зæрдæ нывæнды, —
Бар ма йын радт!..
Бирæ цыдæртæ мæгуыры фæфæнды
Иуæй-иу хатт.
– Гъæй, джиди, – афтæ фæзæгъы йæхицæн, —
Искуы æздæр
Адæмы фарнæй куы скæнин мæхицæн
Кад æмæ сæр!
Тарфдæр мæ зæрдæ йæхимæ куы хæссид
Искæй зынад,
Дунейы хæрзтæй хуыздæр мæм куы кæсид
Уарзондзинад!..
Азар!
Æз дæ зарынмæ куы хъусын,
Уæд хъæлдзæгдæрæй фæкусын,
О, мæ хуры хай, —
Азар-ма, чызгай!..
Мах бар нал æсты нæ сæртæ…
Азар, цалынмæ дæ зæрдæ
Не ссау фырмæстæй,
Адæмы мæтæй!..
Адæмæн зæхх у сæ дарæг…
Азар!.. Ракæ мыл-иу хъарæг, —
«О, мæ бон, – иу зæгъ, —
Байстой нын нæ зæхх!..»
Нал дæ бахъæудзæн ныр рувын..
Азар!.. Сахуыр мæ кæ кувын!..
Ма фæлидз тæргай,
О, мæхурыхай!..
Фесæф!
Фесæф, фесæф, цард,
Сау лæппуимæ,
Тагъд дæлдзæх фæу
Ме ‘намондимæ! —
Калмау мын мæ риу
Судзгæ баууыддта
Маст – зæрдæхалæн,
Йæ тых басæтта!
Афæлывта мæ
Сауæрфыг рæсугъд…
О, мæ худинаг,
О, мæгуыр мæ уд!..
Дзырд Хуыцауы раз
Радта иннæмæн, —
Къухæй нал ласы
Ныр йæ къухдарæн…
Гъей, чызгай, цæмæн
Афæлывтай мæн?!.
Цæй, дæ Хуыцау дын
Уæд тæрхонгæнæг!..
Даргъ хæххон зымæг,
Уалдзыгон бонау,
Ныр æрымысын.
Æз, фынфенæгау…
Кæд кæрæдзийы
Фаг нæ рæвдыдтам?
Кæд кæрæдзийæн
Фаг нæ фæдзырдтам
Уарзон ныхæстæ,
Цард æнхъæлæджы?!..
Гъей, цы хъал уыддæн
Уыцы рæстæджы!..
Ныр дæу чи хæссы,
Уый йæ лæджыхъæд
Мемæ бавзарæд,
Кæд хуыздæр у, уæд!
Йе – йæ топпæй хъазт,
Йе – йæ бæхыл бадт,
Йе – йæ кæсгон кафт,
Йе – йæ цæгъдгæ зард!.
Дæу сырх дарийæ
Хорз æсфæлыста!
Дæу сызгъæрин рон
Нарæг балвæста!..
Риуы ‘гънæджытæ
Хъазынц стъалытау…
Уæд дæ хæрдгæхыуд,
Уæд дæ алы ‘гъдау!…
Фесæф, фесæф, цард,
Сау лæппуимæ,
Тагъд дæлдзæх фæу
Ме ‘намондимæ!
Калмау мын мæ риу
Судзгæ баууылдта
Маст – зæрдæхалæн, —
Йæ тых басæтга!
Зонын
Зонын, æфсæрмæй кæудзыстут,
Бавæрдзыстут мын мæмард,
«Рухсаг у, рухсаг, – зæгъдзыстут,
Ницæмæн уал уыд дæ цард!»
Зонын, æргæвддзыстут исты, —
Мардыл ма чи дары ком? —
Алчи æфсæстæй мæ хисты
Ссардзæн арахъхъæй мæ ном.
Иу бон æгъгъæд у мысынæн,
Иу бон кæндзыстут мæ дзырд,
Уый фæстæ ферох уыдзынæн, —
Ничи уал зондзæн мæ цырт.
Тæхуды
Тæхудиаг, буц хъæбулæй
Йæ уалдзæджы царды хурæй
Чи бафсæст йæ мады хъæбысы!
Тæхуды, æрæгвæззæджы,
Хъæлдзæгæй æнкъард рæстæджы
Йæ рагуалдзæг хорзæн чи мысы!
Тæхуды, йæ фыды зæххыл,
Йæ уарзон æмгарты рæгъыл
Кæмæн хъуысы дардмæ йæ зарæг!
Тæхуды, йæ гутонимæ,
Хæрзифтонг бæхуæрдонимæ
Йæ бинонтæн чи у сæ дарæг!
Тæхуды, йæ дзыллæйы раз
Чи ракæны барджын ныхас,
Кæй фæрсынц, кæй равзарынц зондæй!
Тæхуды, йæ уарзондзинад,
Йæ хорз ном, йæ фыдæлты кад,
Чи уадзы уæлæуыл зæрондæй!..
Хæрзбон!
Ифтонг хызынæй, лæдзæгæй, æрчъитæй,
Скодтон уæрдæхæй дзыхъыннæуæг рон,
Ис ма цыдæртæ мæ кæрцы фæдджитæй…
Дард у мæ фæндаг… Зæгъын дын: хæрзбон!..
Рагæй мын «ацу» дæ цæстæнгас дзуры,
Рагæй дæ кодтон мæ уындæй тæрсын;
Зонын, дæ зæрдæ куыд ризы мæ цуры,
Хъусын ныр дæр ма йæ сусæг хъæрзын…
Гъеныр хæрзбон, мæ хур!.. Нал мæ уындзынæ,
Дардмæ дæ хæддзуйы мацæуыл дом!
Райсом мæ цæстæнгас ферох кæндзынæ,
Ферох кæндзынæ иннæбон мæ ном…
Чи зоны, искуы æрыфта дæ зæрдыл
Иунæджы сагъæс, мæгуыры бæллын, —
Чи зоны, искуы куы уайа дæ цæстыл —
Уазал æхсæвы фæндагыл мæлын, —
Ма иу фæтæрс, чызгай! Ахæм фыдфынтæ
Дардæй дын амонд хæсдзысты уæддæр, —
Исчи та исы йæхимæ дæ рынтæ,
Исчи дын хъары нывондæн йæ сæр…
Хонын æмбалæн нæ фыдбылыз мемæ, —
Тагъддæр мæ балцæн йæ фæстаг кæрон
Уый «фæндарастæй» кæд ссарин æз йемæ..
Ма фæфæсмон кæ!.. Хæрзбон у, хæрзбон!..
Мæгуыры зарæг
Адæмæн сæ рæсугъд уæттæ
Хъармæй, райдзастæй лæууынц,
Махæн та нæ сывæллæттæ
Уазал лæгæты кæуынц…
Адæмæн сæ чындзхонты хъазт
Хæхтæ, къæдзæхтæ хæссы,
Махæн та нæ гæдыйы уаст
Мардыл кæуæгау хъуысы…
Адæмæн сæ цæхджын фыдтæ
Царæй фæныкмæ тæдзынц,
Махмæ та хæлынбыттыртæ
Цары ахсдæттæ кæнынц…
Адæмæн сæ фæззæджы куыст
Не ‘ссы афæдзмæ куырой,
Махæн та нæ афæдзы мызд —
‘Гасæй иу хоры кæфой!..
Мæгуыры зардæ
Зымæг нæ хæхты цух нæ уадзы, —
Лæджы æмбæрц æруары мит;
Æфцæгæй коммæ уад дзыназы;
Их доныл саразы йæ хид.
Æхсæвæн нæм кæрон нæ вæййы…
Тæхудиаг кæм нæ у сæрд!
Сæнар кæмæ нæй, уый ныссæйы, —
Цырагъ нæм чи судзы фæсхæрд?!.
Нæй кад мæгуыр лæгæн йæ куыстæн, —
Йæ сихор, йе хсæвæр – йæ мæт;
Иæ уат – ыскъæт, зыгуым – йæ лыстæн,
Хъæбæр – йæ цъæх хуыссæн нымæт…
Кæд рухс нæ баййафы йæ цардæй,
Йæ бон кæд арвиты зынтæй, —
Уæддæр нæ ныххуыссы æнкъардæй —
Йæ зæрдæ хъал вæййы фынтæй.
А-лол-лай!
Къух дæ ауызын фæразы…
Мæй дæ авдæнимæ хъазы.
Стыр лæг мын ысуай!..
А-лол-лай!..
Ракæндзынæн дын мæ зарæг…
Искуы кæд ысуис мæ дарæг,
Урс уæрыкк дын уон!..
О, мæ бон!..
Зындонæй фыддæр нæ цæрæн…
Нал у ныр дæ фыд йæ сæрæн
Сау хæххон куыстæй…
Ахуысс, цæй!..
Искуы мын куы схъомыл уаис,
Уæд ды дæр дзы цух нæ заис,
Бирæ мын цæрай!..
А-лол-лай!..
Скæнис хъугдзармæй æрчъитæ,
Къахис митбынæй мæхъитæ,
Стонг æмæ сыдæй…
Ахуысс, цæй!..
Сугтæ мын хæссис æргъомæй…
Бадзурин дæм уæд æргомæй:
Мады зæрдæ зон,
О, мæ бон!..
Бадзурин дæм: уарз нæ бæстæ,
Ма цæ суæлдайкæ нæ фæстæ,
Ма цæ бафæллай!..
А-лол-лай!..
Марды уæлхъус
Фæндараст!.. Фервæзтæ нæ мæтæй —
Хуыцауы мацæмæй уал дом! —
Мæрдты дын хай уыдзæн дзæнæтæй,
Уæлæуыл баззайдзæн дæ ном.
Лæппуйæ базæрондмæ царддæ
Мæстджынæй адæмы мæстæй;
Æхсæв цырагъдарæй фæхаттæ
Хæларæй, уарзонæй, рæстæй…
Дæ мадау бауарзтай нæ бæстæ,
Фæцыддæ мæгуыртæн фыййау…
Цæмæй дын фиддзыстæм дæ хæрзтæ,
Цæмæй дын раддзыстæм æгъдау?!.
Фыдæй фыртмæ нæ уд, нæ зæрдæ
Дæ рухсæн хъардзыстæм, бæргæ,
Фæлæ та сагъæссаг нæ сæртæ,
Дæ фæстæ чи баззад кæугæ!..
Иронцы — самый многочисленный осетинский этнос. Несмотря на тесное соседство с другими кавказскими народами и многовековое влияние татаро-монгольских захватчиков, народ сохранил языковые и культурные особенности предков — древних аланских племен.
Название
Исторически народы современной Осетии не имели общего самоназвания до XIX столетия, хотя определяли себя единым этносом. В русский язык слово перешло от грузинского именования Осетии и Алании — Осети, возникшего от самоназвания одного из аланских племен «асы».
Ряд исследователей считает, что южные и северные осетинские племена имели единое племенное самоназвание iron, имеющее иранские корни. Вместе с тем жители Северной Осетии именовали всех жителей Южной кударцами, по имени одного из обществ. Жители Южной Осетии кударцами называли только выходцев из Кударского ущелья. Иронами, или ирон лаг, именовала себя главная восточная ветвь осетин, выделяя отдельно дигорцев на западе и туальцев на юге.
Самоназвание иронцев — «ирон», или «ир», на местном диалекте во множественном числе «ирон адӕм» или «ирӕттӕ». Споры, относительно происхождения этнонима, ведутся до сих пор. Большинство исследователей проводит параллели с древнеиранским словом arya или *aryāna-, означающим «благородный». Версия подтверждается происхождением иронцев от алан — древних ираноязычных кочевников-скотоводов.
Противники теории ссылаются на наличие в осетинском языке понятия «аллон» (*aryāna-), которым в нартском эпосе зовется осетинский народ. В связи с этим исследователи выдвигали ряд других предположений, относительно появления этнонима «ирон»:
- В. Абаев считал, что корень «ир» имеет кавказские корни.
- Дж. Ченг проводит аналогии со словом «человек, мужчина», взятые из лексики других народов:
- мужчина, герой — санскритское vira;
- человек, мужчина — древнеиранское uira;
- мужчина, муж — согдийское wyr;
- мужчина, воин — авестийское vira;
- мужчина, герой — ягнобское vir.
Где живут, численность
Точных данных о численности и территории расселения иронцев нет. Известно, что большинство представителей народности проживает в Северной Осетии, вместе с дигорцами и другими осетинскими этносами. Исторически иронцы занимали регион современной Южной Осетии, наряду с другими обществами. Ошибочно, по аналогии с кударцами — обитателями Кударского ущелья, живших в регионе иронцев долгое время причисляли к кударской группе.
Точных данных о численности народа не существует, поскольку в переписях, наряду с другими этносами, иронцы включаются в состав осетин. Приблизительная численность представителей народности составляет порядка 100 000 человек. Помимо Осетии, ироны также проживают в России, Грузии, Сирии, Турции.
Язык
Иронский диалект заложил основу современного литературного языка Осетии, на котором выпускаются газеты, издаются книги, ведется телерадиовещание. Лингвисты выделяют в языке три говора:
- урстуальский
- ксанский
- кударский.
Кударский говор, наиболее распространенный в Южной Осетии, считается наиболее архаичным вариантом иронского, содержащим отголоски древней скифской традиции. В северо-иронских говорах прослеживаются элементы сарматского языка, пришедшего в регион вместе с аланскими племенами.
История
Древними предками иронцев были аланские племена, занимавшие степи Предкавказья и Северный Кавказ с первого по тринадцатый века нашей эры. В период наивысшего могущества, в IX-X столетии, создается могущественное Аланское царство со столицей Магас, располагавшейся на границе современных территорий Ингушетии и Северной Осетии. Период активного взаимодействия алан с автохтонными кавказскими народами относится к первому этапу формирования иронского этноса.
Значительные изменения в жизни осетинских народов произошли в XIII столетии, когда регион захватили татаро-монгольские полчища, положившие конец Аланскому царству. Еще более разрушительным оказалось вторжение войск Тамерлана, отразившееся в народном фольклоре.
В результате разорения территорий расселения аланам пришлось уйти в горы, где взаимодействие с аборигенами Кавказа происходило еще быстрее. Считается, что именно в этот период закончилось формирование иронского этноса. Тогда же произошло разделение на осетинские общества, в сознании народа существующее до сих пор. В Центральной и Южной Осетии образовалось 7 обществ, большую часть которых составляли иронцы:
- Туальское.
- Урс-Туальское.
- Тырсыгомское.
- Кудское.
- Кударское.
- Дзауское.
- Ксанское.
Северная Осетия разделилась на четыре общества, в одном из которых — дигорском — сплотились представители дигорского субэтноса. Остальные три составляли иронцы:
- Уалладжыр, или Алагирское общество, занимавшее Ардонское ущелье. Согласно народным верованиям, алагирцы происходят от Ос-Багатара – прародителя всех осетин.
- Куртатинское общество, заселившее Куртатинское ущелье по реке Фиагдон.
- Тагиата, или Тагаурское общество, расселившееся в Кобанском, Санибанском, Дарьяльском ущельях и Даргавской долине.
Внешность
Иронцы отличаются внешне от других кавказских народов, поскольку их древними предками выступали скифо-сарматские племена. Несмотря на это, глобально народ относится к южным европеоидам, в большинстве представляя типичный для региона кавкасионский антропологический тип.
По оценкам исследователей, у осетин, в том числе иронцев, часто встречаются голубые и серые глаза, каштановые, рыжеватые оттенки волос. Путешественники разных эпох отмечали привлекательную внешность народа:
- рост выше среднего;
- крепкое, атлетическое, жилистое телосложение;
- правильные черты лица;
- выразительные глаза;
- стройная фигура у женщин;
- красивые прямые, длинные волосы.
Одежда
Традиционный осетинский костюм аналогичен общекавказскому. Мужчины носили широкие штаны и рубаху, поверх надевали бешмет или черкеску с газырями. Обязательно использовали кожаный пояс, на который крепили кинжал. В холодное время года и во время путешествий для тепла надевали бурку, папаху.
До XIX столетия женский наряд характеризовался простотой, отличаясь от мужского лишь длиной и кроем рубахи. После поверх стали надевать разрезные платья с широкими рукавами и вырезом на груди. Ткани использовали традиционных для региона оттенков — красного, белого, черного. Открытая верхняя область нательной рубахи украшалась золотыми и серебряными нитями, рукава и подол — вышивкой, аппликациями с растительными, геометрическими орнаментами.
Религия
Большая часть иронцев исповедует христианство, однако в религиозных традициях сохранились черты древних языческих верований. Первый тост за столом произносят в честь всевышнего единого бога Стыр Хуыцау, у которого просят благополучия для семьи и близких. Важное значение в традиционной обрядности играет осенний праздник Джеоргуба в честь Уастырджи — одного из семи главных небожителей нартского эпоса. Праздник отмечают в течение недели в конце ноября, празднуя окончание сельскохозяйственных работ.
Традиции
Свадебные традиции иронцев представляют сложный комплекс обрядов. Сватовство начинается с визита в дом выбранной девушки. В число сватов входил родственник жениха, близкий и уважаемый сосед. По возможности в число визитеров включали знакомого семьи избранницы. Считалось неприличным давать согласие на брак во время первого прихода, поэтому родители будущей невесты ссылались на необходимость совета со старейшинами рода.
Во время второго визита проводился фидыд — предварительное обручение. Семья жениха вносила денежный залог в знак нерушимости обещаний, после чего устраивался пир с обсуждением деталей свадьбы. Через некоторое время в дом невесты приезжал жених с друзьями. Юноша дарил обручальное кольцо и прощался с невестой до первой брачной ночи: видеться во время приготовлений будущим супругам запрещалось.
В день торжества свадебный поезд с родными и друзьями жениха в доме невесты встречали пирогами, пивом и аракой. После шуточного выкупа девушка отправлялась в дом жениха, сам он проводил день у кого-либо из друзей. Невестку встречала свекровь и старшие женщины, обсыпали девушку сладостями, мазали губы маслом и медом, желая сытой и благополучной жизни. Оставшуюся часть торжества невеста стояла в углу под охраной двух мужчин из свиты жениха, поодаль от столов пирующих.
Второй день начинался с «детских смотрин»: с новым членом семьи сбегались знакомиться дети со всего селения. Мальчиков одаривали игрушками, девочкам в волосы вплетали ленты красного цвета. В этот же день или на следующий родственники невесты привозили в ее новый дом приданое. В честь ответного визита устраивали новый пир, поскольку в день свадьбы на общем застолье родители невесты не присутствовали.
Еда
Традиционными занятиями иронцев были скотоводство и земледелие, поэтому основу рациона составляли молочные, мучные, мясные продукты. На столе всегда были пироги с разнообразными начинками: мягким сыром, картофелем, щавелем, мясом.
Пироги не только составляли основу рациона, но и играли важную роль в обрядности. На свадьбу и любой другой веселый праздник обязательно пекли набор из трех пирогов, символизировавших Землю, Бога и Солнце. Разрезали их только после прочтения молитвы-благодарности, с разрешения старшего. На похороны тоже пекли пироги, но их число уменьшалось — Солнце на стол не ставили.
Известные иронцы
Один из самых знаменитых иронцев — боксер-профессионал Мурат Гассиев. Известный в мире бокса как IRON, спортсмен добился званий экс-чемпиона мира по версии IBF (2016-2018), WBA (2018) в первом тяжелом весе.
Видео
15 — май
Ирон ӕвзаг – мӕ цин мӕ амонд»
Вед.1-Уӕ бон хорз ӕмӕ нӕм ӕгас цӕут абон нӕ бӕрӕгбонмӕ уе ҆ ппӕт дӕр!
Вед.2 -Абон у нӕ ирон ӕвзаджы бӕрӕгбон. Махмӕ Ирыстоны фӕзӕгъынц: «Уазӕг-Хуыцауы уазӕг у!»
Вед.1-Уе ҆ппӕт дӕр стут Хуыцауы уазджытӕ ӕмӕ махӕн тынг ӕхсызгон у,абон кӕй ӕрбамбырд стӕм уый.
Вед.2-Нӕ бӕрӕгбонмӕ конд ӕрцыдысты ӕртӕ кӕрдзыны ӕмӕ сӕ уӕ хорзӕхӕй Хуыцаумӕ скувӕм!
Куывдтӕ.
1 хистӕр.
-Дунескӕнӕг Хуыцау,табу дӕхицӕн!Ацы ӕртӕ кӕрдзыны дӕ номыл конд сты ӕмӕ дын барст уӕнт.(Оммен,Хуыцау!)
-Уӕ Стыр Хуыцау!Чысылӕй-стырӕй иууылдӕр де сфӕлдыст стӕм ӕмӕ нӕ дӕ хорзӕх уӕнт!(Оммен,Хуыцау!)
-Ӕххуысгӕнӕг нын у!Ӕнӕнизӕй,амондджынӕй куыд цӕрӕм,царды рӕсугъд фӕндӕгтыл куыд фӕцӕуӕм!
-Оммен,Хуыцау!
2 хистӕр.
-О Стыр Хуыцау! Кӕстӕртӕ фыдбылызӕй бахиз!(Оммен,Хуыцау!)
-Кӕрӕдзийы уарзгӕйӕ,кӕрӕдзийы ӕмбаргӕйӕ куыд схъомыл уӕм,ахӕм амонд нын ратт!
-Оммен,Хуыцау!
3 хистӕр.
-Нӕ Ирыстон,нӕ райгуырӕн бӕстӕ,нӕ ирон адӕм ӕмӕ нӕ ирон ӕвзаг макуы фесӕфӕт!
-Оммен,Хуыцау! -Кӕстӕртӕй исчи ацаходӕт!
Кафт.
Вед.1-А дунейыл адӕймаджы Хуыцау сфӕлдыста цӕрынӕн,ӕмӕ цӕрынӕн та алкӕмӕн дӕр ис йӕхи Райгуырӕн бӕстӕ,йӕхи фыдӕлты уӕзӕг ,йӕхи мадӕлон ӕвзаг.йӕхи цӕсгом.
Куыд нӕ ис баивӕн цӕсгомӕн,
Нӕй афтӕ баивын мадӕлон ӕвзагӕн!
Вед.2 -Ацы хъуыды тынг аивӕй равдыста йе ҆мдзӕвгӕйы Хаджеты Таймураз.
Байхъуысӕм ма йӕм.
Ме ҆взаг.
У иу ӕвзаг дӕр а дунейӕн фаг,
Фӕлӕ нӕ ивынц мады риу ӕндӕрыл!…
Мӕлӕн дын нӕй, нӕ мадӕлон ӕвзаг,
Кӕд ма ӕрбайсӕфт хоры намыг мӕры?!
Ды незаманӕй ацы боны онг
Нӕ фесӕфтай дӕ уаз хъӕлӕс, дӕ намыс
Ӕнус-ӕнус дӕ сыгъдӕг уды конд
Цырен арт ӕмӕ карды комыл бахсыст.
Мӕлӕн дын нӕй, мӕ фыдӕлты ӕвзаг-
Дӕ зӕронд мад у ацы зӕххы къори,
Ӕмӕ куы сӕфӕй (ма зӕгъд ызнаг)-
Дӕуимӕ сӕфы дунейы истори.
Вед.1-Дунейы фарн зӕгъӕд,ӕмӕ алы ирон дӕр куыд уа цӕсгомджын ирон фарнӕй,алы ирон дӕр куыд уа хайджын Къостайы ӕвзагӕй!
Вед.2-Байхъусӕм ма уӕдӕ нӕ кӕстӕр фӕсивӕдмӕ «Мадӕлон ӕвзаг» куыд зынаргъ у,уымӕ.
Мадӕлон ӕвзаг.
О,мадӕлон ӕвзаг,дӕуӕн та цы зӕгъон,
Дӕу аккаг хӕзна дзырд зӕххыл цъарыл нӕй
Мӕ уды быцъынӕг куы хауид мӕ хъуырӕй,
Уӕддӕр дӕ ӕвдадзыл нӕ акӕнин уӕй.
Куыннӕ ис дунейы ӕвзӕгтӕ та бирӕ,
Къуымыхдӕр дзы иу иннӕмӕй нӕй.
Мӕ мадӕлон ӕвзаг,хӕрын дын стыр ард,
Ӕз сеппӕтыл иумӕ нӕ баивин дӕу.
Ӕнӕ дӕу ӕз уаин куысыфтӕгау афтид,
Цӕрдудӕй дын мардау ӕз уаин фынӕй,
Мӕн сусӕны хур дӕр ӕнӕ дӕу нӕ тавид,
О, мадӕлон ӕвзаг,цӕй диссаг дӕ,цӕй!
Сценка « Цъиу ӕмӕ сывӕллӕттӕ»
С ы в æ л л æ т т æ
Гъа! Ныр ахст дæ, цъиу, фæлæу,
Нал аирвæздзынæ,
Нал ауадздзыстæм ныр дæу,
Махимæ цæрдзынæ!..
Ц ъ и у
Циу, цы, циу? Цы кодтон, ау!
Цас тыхджын рæдыд дæн?
Ауадзут ма мæ фæлтау,
Райхалут мæ бæттæн!
С ы в æ л л æ т т æ
Нæй, нæй! Ма тæрс, махмæ ды
Хъаны цард кæндзынæ:
Дзул дын тулдзыстæм мыды,
Адджын цай цымдзынæ.
Ц ъ и у
Хъаны цард мын уанцон нæу!
Æз уæ цай нæ уарзын,
Уидзын быдырты мæнæу,
Къогъотæ дзы ахсын.
С ы в æ л л æ т т æ
Уазал у зымæг æддæ,
Махау дын хæдзар нæй!
Ам дæ къалати цæттæ, –
Бафсæддзынæ хъармæй.
Ц ъ и у
Ам зымæг куы вæййы, уæд
Иу хъарм бæстæ зонын.
Къалати сызгъæрин уæд,
Ахæстон æй хонын!
С ы в æ л л æт т æ
Курæм дæ, æмæ нæм лæу, –
Бузныг дæ уыдзыстæм;
Мах цард дæр æвзæр цард нæу,
Не схъыг дæ кæндзыстæм.
Ц ъ и у
Нæй, мæ хуртæ, нæй гæнæн!
Уарзут мæ, уый хатын,
Фæлæ тынг зын у мæнæн
Ахæстоны бадын…
С ы в æ л л æ т т æ
Ох–хай–гъе! Уæдæ дæ маст
Махæн у хъуыдыйаг, –
Атæх, цу! Дæ фæндаг раст!
Цæр дæхи фæндийаг!..
«Ирон ӕвзаг»
Нӕ цӕсты хъуамӕ кадджын уа ӕвзаг дӕр
Ирон ӕвзаг-нӕ мадӕлон ӕвзаг
Нӕ фыдӕлтау ӕй мӕ фесафӕм мах дӕр,
Фӕзминаг куыд уой не ҆гъдау ӕмӕ уаг!
Ирон ӕвзаг,ирон фӕндырӕн хъуамӕ
Ӕдзух кӕнӕм ныййарӕг мадау аргъ.
Нӕхӕдӕг сӕ куыннӕ хъахъхъӕнӕм царды,
Ӕндӕр адӕм нын нал кӕндзысты аргъ.
БИРÆГЪ ÆМÆ ХЪРИХЪУПП
Алчи зыдгæнæджы
Бирæгъ фæхоны.
Бирæгъ зыд кæй кæны, —
Чидæрид зоны…
Раджы та иу бирæгъ
Нард хæдмæл хордта,
Афтæмæй адæмæн
Тугуарæн кодта.
Диссаг æвналынмæ, —
Цас ын æнтысти!
Уалынмæ уæныстæг
Хурхы нынныхсти.
Атылди, адаргъ и,
Нал уыд йæ сæрæн…
Амонд йæ хъахъхъæнæг
Ахæм æвзæрæн!
Хърихъупп хæстæджыты
Донбылтыл зилы…
Бирæгъ йæ цыппæртæ
Хърихъупмæ тилы.
— Ай та цы диссаг у? —
Рагæй æрæгмæ
Никуы мæм бабæллыд
Бирæгъ хæстæгмæ…
Хърихъупп фæзæрдæлхæд,
Абадт йæ цуры:
— Цæй-ма, цы мæ кæныс?..
Сырд ма кæм дзуры!
Иу цæст ма фезмæлыд,
Иннæ ныдздзагъыр…
Хърихъупп цæстæнгасыл
Рагæй уыд ахуыр, —
Бирæгъы хъæлæсы
Фатау фæцавта
Даргъ бырынкъ, афтæмæй
Уæныстæг сдавта.
Бирæгъ ысулæфыд…
Фервæзт нæ рынчын!..
Хърихъупп æм бадзырдта:
— Цæй-ма, мæ мызд мын!
Сырд дын фæхъæрласта:
— Гъæ, дзæгъæлхæтæг!
Гас мын кæй баззаддæ
Абон дæхæдæг!
Бузныг цæуылнæ дæ,
Гайтма мæ дзыхæй
Де взæр лæгуын къоппа
Райстай дзæбæхæй?!.
Барст дын уæд ацы хатт,
Ацы тыхтона!
Искуы ма фембæлæм, —
Додой дæ къона!
Скъоладзаутӕ зарынц «Песня высоких гор»
Цард нӕм –худгӕ хурау худы
Гъей тӕхуды,гъей тӕхуды
Ныр сыгъзӕрин дзырдтӕ ссар
Ирон ног зарӕг ныззар.
Пр.
Ирыстон, Ирыстон!
Мӕ уарзон Ирыстон!
Мӕцӕсты рухс, мӕ хуры скаст
Зӕрдӕ у дӕуимӕ баст.
Нӕй нӕ урс хӕхтӕй бӕзонддӕр.
Нӕй мӕ ӕхсӕрдзӕнтӕй сомдӕр
Нӕй мӕ лӕппутӕй лӕгдӕр
Нӕй мӕ чызытӕй хуыздӕр.
«Мадӕлон ӕвзаг» Ӕмдзӕвгӕ .
«Ирон дзырд».
Ирон дзырды рӕсугъд азӕлд,
Куыд уарзон дӕ, куыд адджын дӕ!
Ныййарӕджы фӕлмӕн узӕлд-,
Ирон ӕвзаг-дӕ зарджытӕ.
Ирон ныхас –цӕугӕ кадӕг,
Нӕ фӕндагыл ӕрвхуыз суадон
Ирон ӕвзаг,ирон зарӕг-
Нӕ фарны сӕр, нӕ хӕзнадон!
Вед.1-Ӕмӕ куыд рӕсугъд сты нӕ ирон зарджытӕ!
Вед.2 -Ирон фӕндыр ӕмӕ ирон кафт сты нӕ фыдӕлты хӕзнатӕ. Ӕмӕ табуафси,бакӕсӕм ирон аив кафтмӕ.
Ирон кафт.
Вед.1-Ирон ӕвзаджы хъысмӕт аразгӕ у не ҆ппӕтӕй дӕр ӕмӕ йыл хъуамӕ иумӕ зӕрдиагӕй кусӕм.
Нӕй фесӕфӕн ирон ӕвзагӕн ,нӕй,
Ирон адӕм уӕд фесӕфдзысты демӕ.
Ирон ӕвзаг, мӕ зӕрдӕ дӕ мӕнӕн.
Куы мӕла уый,уӕд амӕлдзынӕн йемӕ.
Сӕрыстырӕй нӕхи ирон куыд хонӕм
Уӕд не ҆взагыл куыд ауыгътӕм нӕ къух?
Ӕви,мыййаг ӕй нал хӕссӕм нӕ сӕрмӕ
Уырыссагау цӕмӕ дзурӕм ӕдзух?
Ирон ӕвзаг нын баззади Алантӕй
Кӕнӕм йӕ кадыл хъуамӕ тох
Цӕмӕй нӕ сомбоны кӕстӕртӕй
Ирон дзырд макуы ҆рцӕуа рох.
Сценкæ «Ирон нæ жони».
Ус: Ирон нæ дæ, ацы дзæбæх лæппу?
Лæппу: Ирон нæ жони.
Ус: Мæнæ ма мын ацы гæххæттмæ æркæс. Хохæй рацыдтæн. Мæ лæппу æрбарынчын, ацы гæххæтт мын мæ къухмæ авæрдта, хостæ, дам, мын æрбахæсс. Кæм ис афтек, уый мын ацамон.
Лæппу: Я говорю «Ирон нæ жони а она опять все равно за свое».
Мад: Кæй агурыс, ацы дзæбæх ус?
Ус: Уæууа, ирон куы дæ. æмæ мæнæ ацы дзæбæх лæппу дæу нæу?
Мад: Мæн у, мæн. Йæ ном Вовычкæ хуыйны.
Ус: Æмæ мæм уæдæ куыд ницы дзуры. Æви зæронд адæймагмæ дзурын йæ сæрмæ нæ хæссы? Уæвгæ ма зæронд та кæй хъæуы?
Мад: Причем тут зæронд æмæ ног? махæн Вовæчкæ по-осетинский иу ныхас дæр не понимает. Нæ бинонтæй иронау ничи дзуры.
Ус: Худинаг нæу, ахæм гуырд æмæ йæхи æвзаг ма зонæд.
Мад: Цы дзы хъавы ирон æвзагæй, ардыгæй Елхотмæ, стæй ма кæм хъауы? Уырыссагау куы зонай, уæд алцыдæр сараздзынæ.
Ус: Уырыссагау зонын хорз у, æз мæнæ мæ кæлмæрзæны габаз раттин, уырыссагау мын иу-дыууæ ныхасы чи бацамонид , уымæн. Фæлæ фыдæлты æвзагыл къух ауигъын, уый раст нæу.
Мад: Уф, цы кадджын дæм кæсынц нæ предкæтæ. Исты мын Рим кæнæ Грецийы предкæтау стыр цивилизаци ныууагътой. Кæй ма хъæуы ирон æвзаг? Хорз у фынгыл кувын æмæ кæрæдзи æлгъитынæн.
Ус: Мæрдты ‘взагæй дзурыс æви цы хабар у. Ирыстоны хор æмæ донæй схъомыл у æмæ йын йæ адæмы хъæр ма бамбар. уæдæ дæ фыртæн дæр дæхæдæг сæнад кодтой йæ мадæлон æвзаг
Мад: Цæй, ацы дзæбæх ус! Дзæгъæл ныхæстæ ницы пай-да сты. Исты æххуыс дæ хъæуы мæнæй.
Ус: Ницы ма хъæуы дæуæй, адæмы низтæ дæ хъуыры аирвæзæнт.
Мад: Не поняла! Вовочка! Пошли кушать.
Сценкæ.
Чеджемты Г. «Ладимхан»
Уынджы сæмбæлдтæн, раздæр иу скъолайы, иу къласы кæимæ ахуыр кодтон, фæлæ ныр горæтмæ чи афтыд, мæ хъæуккаг ахæм чызгыл.
— Оуу, мæнæ ма Ладимхан! Æгас цу! – бацин кодтон чызгыл.
— Не Ладимхан, фæлæ Ларочкæ. Мамочкæ дæр ма мæ афтæ звать кæны. Мæстæй йæм разорваться фæцæйкæнын.
— Кæд искуыдæм тагъд кæныс, Ларочкæ…
— Что ти! Зæгъын, в киоск схожу. Мамочкæ мын афтæ зæгъы, почтальон, мол, принесет, газеты. Фæлæ уæддæр я вышла.
— Газеттæ кæсын бирæ уарзыс, æвæццæгæн.
— Как сказать, нал фæразын без газеты.
— Æмæ арæхдæр цавæр газеттæ фæкæсыс?
— Вообще журналтæ больше уважать кæнын.
— Уæдæ «Мах дуг» дæр кæсдзынæ?
— Цавæр дуг, говоришь?
Мæ худæг ма тыххæй баурæдтон.
— Æмæ чингуытæ кæсын нæ уарзыс?
— А как ж!
— Æмæ ирон чингуытæ нæ фæкæсыс?
— Иногда сæ по-быстрому акæсын. Цыма мæ не знаешь!
— Уæд тынгдæр кæцы фыссæджы уацмыстæуарзыс? Мамсыраты Дæбейы «Уæззау операци» кастæ?
— Операции? Не! Æз медицинский чингуытæ нæ фæкæсын. Къостайы роман «Фатимæ»! Эт другой дело.
— «Фатимæ» поэмæ у… Бакаста йæ?
— Не! – сонт кæл-кæл ныккодта Ларочка, — æз кино смотреть кодтон
— Кæд уырыссаг литературæ фылдæр кæсыс. Толстойы «Война и мир» бакастæ?
— Война бакастæн, фæлæ мир не успела….
Вед. 1-Уарзут уӕ мадӕлон ӕвзаг,мадӕй зынаргъдӕр нӕй,мады руаджы базонӕм,цы ӕвзагыл дзурӕм уый,ӕмӕ йын кад кӕнын хъӕуы цӕрӕнбонты!
Кафт.
Вед.2-Абон нӕ чысыл равдыст кӕронмӕ ӕрхӕццӕ. Нӕ зӕрдӕ уын зӕгъы фыццаг ӕнӕниздзинад. Стыр Хуыцаумӕ ис бирӕ хорздзинӕдтӕ ӕмӕ уыцы хорздзинӕдтӕй хайджын ут!
Вед.1-Стыр бузныг уын кӕй сӕмбӕлдыстут нӕ равдысты. Ирон ӕвзаг цӕрӕт ӕнустӕм,тыхджынӕй-тыхджындӕр кӕнӕт ӕмӕ йын фесӕфӕн макуы уӕд. Афтӕмӕй уал хӕрзбон. Ног фембӕлдмӕ!
План:
-
Вступительное слово об осетинском языке.
-
ТОСТ с тремя пирогами
-
Стихи на осетинском языке.
-
Музыкальные номера.
-
Сценка
-
Танцы.
1-аг Амонæг:
Æвзаг у ахæм æхсæнадон фæзынд, кæцы адæмæн у хъуыды кæныны æмæ сæ хъуыдытæ кæрæдзийæн дзурыны фæрæз. Æвзаг адæмы царды, æхсæнады рæзты ахсы æппæты ахсджиагдæр бынат. Æвзаг куы нæ уаид, уæд адæм кæрæдзийы не ’мбариккой, сæ зонындзинæдтæ, сæ фæлтæрддзинад никуы æрæмбырд кодтаиккой иумæ, нæ сæ бахъахъхъæдтаиккой æмæ сæ фæлтæрæй-фæлтæрмæ нæ дæттиккой. Уымæ гæсгæ æнæ æвзагæй адæмæн, æхсæнадæн цæрæн æмæ рæзæн нæй.
2-аг Амонæг:
Нæ фыдæлтæй нын хорзæй цы баззад, уыдон сты – ирон æвзаг, ирон фарн æмæ ирон æгъдау. Ирон æвзаг нæ фæхицæн кæнын нæ уадзы нæ даргъ æмæ уæрæх, сæрыстыр кæмæй стæм, уыцы историйæ, нæ ирон фарн ис нæ удыхъæды адæймагуарзондзинады æмæ нæ рæстдзинады, ирон æгъдау нæ бæтты кæрæдзийыл. Æртæ дæр стыр ахъаз сты нæ иудзинадæн, фæлæ сæ сæйрагдæр у æвзаг. Мадæлон æвзаг у адæмы фарн æмæ æгъдау иу фæлтæрæй иннæмæ адæттыны сæйрагдæр фæрæз. Æвзаджы хъысмæт у адæмы хъысмæт. Адæмы фидæн баст у йе ’взаджы фидæнимæ. Уый æнкъаргæйæ, зонгæйæ æмæ йыл мæт кæнгæйæ, æрвылаз дæр бæрæг кæнæм Ирон æвзаг æмæ литературæйы бон!
1-аг Амонæг:
Ирон æвзагыл иртасыны куыст кодтой уырыссаг академиктæ Андрей Шегрен æмæ Всеволод Миллер. Шегрены номимæ баст у ирон æвзаг ахуыр кæныны райдайæн этап. Уымæн йæ ирон грамматикæ «Ирон æвзагахуыр» (1844) бындур сæвæрдта ирон æвзаг наукон æгъдауæй иртасыны хъуыддагæн. Грамматикæ æмхуызон æвзæрста ирон æмæ дыгурон диалекты уæдыккон уавæр.
2-аг Амонæг:
Миллеры номимæ баст у ирон æвзагзонынады дыккаг этап. Уый йæ чингуытæ «Ирон этюдтæ», «Ирæтты æвзаг» æмæ æндæрты наукон æгъдауæй бæрæг кæны ирон æвзаджы историйы бирæ алыхуызон фарстатæ.
Уæдæй абонмæ не ’взагыл æрцыд бæстон æмæ лæмбынæг куыст наукон æгъдауæй. Нæ адæмæн стыр лæггад бакодта Иры номдзыд лæг Абайты Васо йæ бирæвæрсыг æмæ бындурон иртасæн куыстытæй.
1-аг Амонæг:
Уæдæ нæ литературон æвзаджы бындурвæрæг Хетæгкаты Къостайы та чи нæ зоны?! Йæ æвзаджы хъысмæтыл «Додой» чи кæны! (Дардæй хъуысы мелоди).
1 кæсæг:
Мадæлон æвзаг
Уадз, равзæрæд сæдæ ’взаджы мæ комы, Хуыцау мын раттæд минмырон хъæлæс, Цæмæй дæттон сæдæ нуазæны куывды, Цæмæй ныззарон булæмæргъау æз.
Цæмæй нæ хæхтæм хорз уазæг куы ’рцæуа, Ǣфсымæр ын йæхи ’взагыл зæгъон. Цæмæй фыдгæнæг мах бæстæм куы цæуа, Йæ ныхмæ кард йæхи ’взагыл цæгъдон…
Фæлæ уæддæр уæззау тохмæ цæугæйæ, Нæ фыдæлтæ цы ’взагыл хордтой ард, Цы ’взагыл хъусын Терчы ирд уылæнтæм, Кæй фæрцы ис нæ хорз æгъдæуттæн цард,
Цы ’взагыл кодта хъарджытæ ныййарæг, Йæ дарæгæй йæм сау гæххæтт куы ’рцыд, Цы ’взагыл дзурæм: «Фесгуыхт та ирон лæг!» Зæгъут-ма, уый куыд бамыр уыдзæн, куыд?
Хостыхъоты З.
(Хонгæ кафт)
2 кæсæг:
Ирон æвзаг
Цъиувæдис цæуыл систат, цæуыл: «Сæфты къахыл Иры ’взаг ныллæууыд», Цард зæххыл куы равзæрди, уæд ыл Мах æвзаг фыццæгтимæ куы зæлыд,
Дары ’нусты ’вæрæнты бæрæг, Фатау уый дзырд нæу рæстдзæф дзæгъæлы, Бирæтæ йæм бакæнынц хæлæг, Бирæ ’взæгты цъуттайы дæгъæл у.
Искæд цард куы сыскъуыид зæххыл (Тобæ, уымæй бахизæм нæ сæртæ), Цардимæ та, сомы уын кæнын,- Ногæй не ’взаг райгуырид, хæлæрттæ.
Уырымты П.
3 кæсæг:
Ирон чызджы кафт
Мæйрухс хæхтæм ирдцæстæй ныккасти, Комы худы уалдзыгон изæр, Рацæуынц ирон чызджытæ хъазтмæ, У дзы иу чызг иннæмæй хуыздæр.
Зæрдæты рæсугъд бæллицтæ уафынц, Алчи дзы йæ уарзонмæ бæллы, Симды фæзы урс бæлæттау кафынц, Фæндыр куы ныххуды, куы кæуы.
Айзæлынц йæ нæртон зæлтæ рæгътыл, Арф кæмттæй сæм ирд дæттæ тырнынц, Кувынц сын сæ урс сæртæй нæ хæхтæ, Æхсæрдзæнтæ цадæггай хъырнынц.
Арвы риуæй мæй йæ тынтæ уафы, Мидбылхудгæ стъалытæн зæгъы: Акæсут: ирон чызджытæ кафынц, Байхъусут: ирон фæндыр цæгъды.
Гаджиты Георги
(Чызджыты кафт хъазты астæу.)
4 кæсæг:
Дæхæдæг дæр цæмæй дæ, цæ, ирон?
Кæцон дæ, кæ? Кæцон дæ хонон, зæгъ? Дæ мады æвзагмæ ’нæрвæссон куы кæсыс. Хæхбæсты уæд кæй номæй нæмыс зæхх? Зæгъ-ма, пайда дæ адæмæн цы хæссыс?
Уырыссагау куы раппæлыс бæстон: Нæ фыдæлтæ, дам, Алантæ уыдысты! Уыдысты бирæ, алкæддæр — хæстхъом. Ыстыр ыстæрты кадагур цыдысты!-
Дæуæн дæ кæстæр иронгуырд кæм ис? Фыдæнхъæл нæ куы фæкодтай нæ хуртæй!.. Кæд баппæрстай ирон гуыпп-артмæ схъис? Нæ мæсыгæн нын адавтай йæ дуртæй.
Дæхæдæг дæр цæмæй дæ, цæ, ирон? Цы дзырд зæгъдзынæ арæхстгай иронау? Æгæр-мæгуыр, дæ кадджын фыды ном Куы ферох кодтай ивгъуыд азты бонау.
Дæ мæгуыр фæдон йæ адæмæй фæхауд
Дæу аххосæй! Фæкодтай йæ æнæ ’взаг!.. Йæ æмгæртты ’хсæн алы ран дæр — цауд. Нæ дæ дæхæдæг ирæттæн æнæ ’знаг!
Дауырæ
Сценкæ.
Чеджемты Г. «Ладимхан»
Уынджы сæмбæлдтæн, раздæр иу скъолайы, иу къласы кæимæ ахуыр кодтон, фæлæ ныр горæтмæ чи афтыд, мæ хъæуккаг ахæм чызгыл.
— Оуу, мæнæ ма Ладимхан! Æгас цу! – бацин кодтон чызгыл.
— Не Ладимхан, фæлæ Ларочкæ. Мамочкæ дæр ма мæ афтæ звать кæны. Мæстæй йæм разорваться фæцæйкæнын.
— Кæд искуыдæм тагъд кæныс, Ларочкæ…
— Что ти! Зæгъын, в киоск схожу. Мамочкæ мын афтæ зæгъы, почтальон, мол, принесет, газеты. Фæлæ уæддæр я вышла.
— Газеттæ кæсын бирæ уарзыс, æвæццæгæн.
— Как сказать, нал фæразын без газеты.
— Æмæ арæхдæр цавæр газеттæ фæкæсыс?
— Вообще журналтæ больше уважать кæнын.
— Уæдæ «Мах дуг» дæр кæсдзынæ?
— Цавæр дуг, говоришь?
Мæ худæг ма тыххæй баурæдтон.
— Æмæ чингуытæ кæсын нæ уарзыс?
— А как ж!
— Æмæ ирон чингуытæ нæ фæкæсыс?
— Иногда сæ по-быстрому акæсын. Цыма мæ не знаешь!
— Уæд тынгдæр кæцы фыссæджы уацмыстæуарзыс? Мамсыраты Дæбейы «Уæззау операци» кастæ?
— Операции? Не! Æз медицинский чингуытæ нæ фæкæсын. Къостайы роман «Фатимæ»! Эт другой дело.
— «Фатимæ» поэмæ у… Бакаста йæ?
— Не! – сонт кæл-кæл ныккодта Ларочка, — æз кино смотреть кодтон
— Кæд уырыссаг литературæ фылдæр кæсыс. Толстойы «Война и мир» бакастæ?
— Война бакастæн, фæлæ мир не успела….
Кæронбæттæн.
Амонæг:
Цалынмæ, æвзагыл цы адæмыхатт дзуры, уыдон цæрой, уæдмæ цæры æвзаг дæр. Фæлæ куы нал уой, кæнæ æндæр адæмыл куы бафтой æмæ уыдоны æвзаг куы райсой, уæд æвзаг дæр амæлдзæн. Абон махæн, рæзгæ фæлтæрæн, нæ сæрмагонд нысан хъуамæ уа нæ æвзаг уарзын, зонын æмæ йæ хъахъхъæнын.
5 кæсæг
Ирон æвзаг
Куы фехъусын, ирон æвзаг, дæ мыртæ, Сæ хъомыс мын фæсуры дард мæ маст, Алдзæн рухс мæм цыма ныххудт æваст, Тæхынц уылæнтау ризгæйæ дæ дзырдтæ.
Ныссагъта-иу дæ сау рæстæг ыссыртæ, Цæмæй æнусмæ фескъуыйа дæ зард, Фæлæ дæ сæфт дæуæн нæ федта сар, Тæмæн калгæйæ, ды мæнмæ ысдзырдтай.
Цыма мæм радта буц фыдæл йæ арм, Кæсы мæм афтæ, æз йæ хъазтмæ хъусын, Дæ алы дзырды дæр æмбæхст и сусæг,
Йæ тынтæй сæ ныр дæр æмбæрзы тар, Дæ цæссыгтæ мæ зæрдæйы æрхъуызынц, Йæ тæгтæ йын сæ карз хъыгæй нынкъуысынц.
Гобозты Валери
5