Рассказ про гродно на белорусском языке

Гродна — самы еўрапейскі горад Беларусі

Гродна лічыцца адным з самых старажытных населеных пунктаў Беларусі, які з’яўляецца абласным цэнтрам Гродзенскай вобласці. Па геаграфічнаму размяшчэнню населены пункт знаходзіцца на захадзе краіны на прасторных берагах ракі Нёман. Недалёка ад Гродна пралягаюць межы з Літвой і Рэспублікай Польшчай. 2014 год знамянальны для горада — ён насіў ганаровае званне «Культурнай сталіцы Беларусі». Гэты населены пункт мае два адміністрацыйныя раёна. Насельніцтва горада складае крыху больш за 350 тысяч чалавек. Гэты паказчык ставіць Гродна на пятае месца па велічыні ў Беларусі. Горад займае плошчу каля 140 кв км.

Гістарыя горада Гродна

Гродна — гэта адзін з нямногіх гарадоў краіны, у якога гістарычны абрыс застаўся нязменным да сённяшніх дзён. Першая згадка пра горад сустракаецца ў летапісах у 1128 годзе, калі кіраўніком быў князь Усеваладка — гэта афіцыйная дата, але па альтэрнатыўнай думцы ёсць больш ранні год згадкі. За час сваёй гісторыі горад уваходзіў у склад ВКЛ, затым ставіўся да Расійскай Імперыі. У 1944 годзе Гродна далі ганаровае званне сталіцы Гродзенскай вобласці, гэты статус ён замацаваў за сабой і па гэты дзень.

Гродна сёння і яго славутасці

Горад Гродна на асабліва важным культурна-гістарычным рахунку сярод іншых беларускіх гарадоў, таму што ён вельмі насычаны важнымі аб’ектам. Многія выбітнасці дайшлі да нашых дзён у выдатным стане, іх можна паглядзець самастойна, так і ў складзе агляднай экскурсіі. 

Вось кароткі пералік самых важных з іх:

• Адным з самых знакамітых архітэктурных помнікаў Гродна з’яўляецца Барысаглебская царква, пабудаваная ў 12 стагоддзі. Дзівяць яе выдатна захаваныя фасады і асаблівасці будовы. Яна знаходзіцца на абрыве ля берагоў Нёмана. У дадзены момант храм дзеючы.

• Кафедральны касцёл святога Францыска Ксаверыя — гэта каталіцкі сабор, які ў мінулым быў кляштарам езуітаў, самых багатых у Рэчы Паспалітай. Дэкаратыўныя элементы гэтага касцёла з’яўляюцца мастацкай каштоўнасцю.

• Стары замак — гэта адзін з самых старажытных гістарычных збудаванняў у Беларусі, які ўзнік як умацаванае паселішча. Замак быў пабудаваны ў канцы 11 стагоддзя.

• Новы замак — гэта каралеўскі палац, збудаваны ў сярэдзіне 18 стагоддзя ў стылістыцы барока. У адной частцы знаходзяцца каралеўскія пакоі, а ў другім баку — памяшканні для пасяджэнняў.

• Нараджэнне -Багародзічнага манастыра пабудаваны ў пачатку 18 стагоддзя на месцы драўлянага храма. З 1992 года да сённяшняга дня ён дзейнічае, як жаночы.

• Лютэранская кірха — архітэктурны помнік у стылі неаготыкі, пабудаваны ў пачатку 19 стагоддзя.

Гэта далёка не ўсе значныя месцы гэтага магутнага горада, іх можна пералічваць яшчэ вельмі доўга. І гэта яшчэ раз сведчыць пра тое, што наведванне горада Гродна ў рамках падарожжа па Беларусі годна ўвагі.
Гэта дзіўны культурна-гістарычны горад, дзе ёсць, на што паглядзець і мноства месцаў, якія варта наведаць. Сам па сабе горад з’яўляецца ўнікальным і старажытным з усімі сваімі будынкамі і архітэктурнымі помнікамі.

Карта месцазнаходжаньня

Вярнуцца да спісу

Гродна — гэта горад, абласны цэнтр Гродзенскай вобласці Беларусі. Горад Гродна займае асаблівае месца сярод культурна-гістарычнай спадчыны Беларусі. У Гродне вельмі шмат славутасцяў, многія з іх маюць важнейшае значэнне для ўсёй краіны. Гораду Гродна і яго славутасцям прысвечаны не адзін асобны сайт. Наш сайт створаны для апісання менш вядомых месцаў, ён закліканы адкрыць чытачам новыя гарады і цікавыя славутасці, пра якія яны раней, магчыма, не ведалі. Гродна, вядома ж, не адносіцца да такіх месцаў, пра яго ўсе ведаюць. Турысты яго любяць і актыўна наведваюць. Таму проста пералічым славутасці Гродна.

Адной з найважнейшых славутасцяў Гродна з’яўляецца касцёл Святога Францішка Ксаверыя, гэты касцёл яшчэ называюць «фарны», што азначае папросту «галоўны». Касцёл пабудаваны ў 1703 годзе, з’яўляецца помнікам архітэктуры. Гэта адзін з найбуйнейшых і найпрыгажэйшых касцёлаў Беларусі. Раней вакол дадзенага касцёла размяшчаўся цэлы комплекс будынкаў езуіцкага кляштара. Многія з гэтых будынкаў захаваліся і цяпер выкарыстоўваюцца ў розных мэтах. Больш падрабязна…

Непадалёк размешчаны іншы былы каталіцкі кляштар — кляштар бернардзінцаў. Цяпер у комплексе будынкаў былога кляштара размешчана семінарыя. А галоўны касцёл кляштара — касцёл Адшукання Святога Крыжа, быў пабудаваны ў 1618. Цяпер гэты касцёл з’яўляецца важным гістарычным помнікам і славутасцю Гродна і ўсёй Беларусі. Больш падрабязна…

Іншай важнай славутасцю Гродна і вельмі важным архітэктурным помнікам з’яўляецца царква Святых Барыса і Глеба. Яе таксама называюць «Каложская». Дадзены храм пабудаваны ў 1183. Гэта адно з самых старажытных каменных збудаванняў Беларусі, якія захаваліся да нашых дзён.

Наступнай важнай славутасцю Гродна з’яўляецца стары Гродзенскі замак. Гэты замак не захаваўся, ад яго засталіся толькі руіны. Першыя каменныя абарончыя збудаванні былі ўзведзены на месцы замка яшчэ ў 12-м стагоддзі. Пасля гэтага замак шматкроць разбураўся, дабудоўваўся і перабудоўваўся. Апошнія істотныя змены ў яго аблічча былі ўнесены ў 19-ым стагоддзі. Замак з горадам злучае каменны арачны мост, пабудаваны наўзамен драўлянага ў другой палове 17-га стагоддзя.

Ёсць у горадзе і новы замак, які зараз таксама з’яўляецца важнай славутасцю Гродна. Новы замак быў пабудаваны непасрэдна побач са старым замкам у 1742 годзе. Гэты замак быў значна перабудаваны ў савецкі час. Хоць дадзенае збудаванне і называюць замкам, асаблівых абарончых функцый яно ніколі не выконвала, наогул кажучы гэта быў палац, прычым каралеўскі палац. У абодвух замках, новым і старым, зараз размешчаны музеі.

Наступнай важнай славутасцю Гродна з’яўляецца праваслаўны кафедральны Пакроўскі сабор. Будынак храма быў узведзены ў 1910 годзе. Зараз гэта важны помнік архітэктуры і культуры.

Далей у спісе славутасцяў Гродна абавязкова трэба згадаць старадаўні Благавешчанскі касцёл, размешчаны на тэрыторыі былога кляштара брыгітак. Будынак касцёла быў пабудаваны ў 1651 годзе, таму дадзены архітэктурны помнік з’яўляецца вельмі каштоўным, хоць на дадзены момант касцёл адрэстаўраваны не цалкам.

Далей неабходна адзначыць такую славутасць Гродна як пажарнае дэпо з вежай, пабудаванае ў пачатку 20-га стагоддзя. Дадзенае пажарнае дэпо да гэтага часу выконвае сваю гістарычную функцыю.

Наступнай славутасцю Гродна з’яўляецца царква Раства Багародзіцы, якая размешчана ў карпусах былога кляштара базыльянак. Будынак храма быў узведзены ў 1751 годзе, дадзены храм з’яўляецца важным архітэктурным помнікам.

На тэрыторыі былога кляштара францысканцаў размешчаны касцёл Маці Божай Анёльскай. Гэты храм быў пабудаваны прыкладна ў 1700 годзе, і з’яўляецца важнай славутасцю Гродна.

Ёсць у Гродна і вельмі рэдкая для Беларусі славутасць — лютэранская кірха, якая, як мяркуецца, была ўзведзена ў 1783 годзе. Будынак да гэтага часу выконвае ўскладзеную на яго пры будаўніцтве функцыю. Кірхі ў Беларусі — вялікая рэдкасць, але з пункту гледжання архітэктуры, будынак амаль нічым не адрозніваецца ад звычайнага касцёла.

У Гродне ёсць і такія немалаважныя славутасці як старадаўнія дамы-музеі выдатных людзей. Захавалася два такіх цікавых дома: дом-музей Максіма Багдановіча (злева) і дом-музей Элізы Ажэшкі (справа). Абодва дамы драўляныя.

Таксама ў Гродне ёсць яшчэ адна рэдкая славутасць — галоўная сінагога горада. Сінагога ў Гродне была пабудавана аж у 16-ым стагоддзі. Да нядаўняга часу знаходзілася ў паўразбураным стане. Але зусім нядаўна яе цалкам адрэстаўравалі. Старадаўніх сінагог у Беларусі захавалася вельмі мала, яшчэ менш з іх знаходзяцца ў добрым стане, таму галоўная сінагога Гродна гэта важны помнік архітэктуры.

На галоўнай плошчы горада Гродна ёсць яшчэ адна цікавая славутасць вартая асобнага згадвання — былы дом купца, цяпер гатэль. Гэты будынак быў пабудаваны ў 19-ым стагоддзі. Архітэктура гэтага будынка можа і не вельмі унікальная, але дзякуючы свайму цэнтральнаму размяшчэнню ён стаў адной з візітных картак горада Гродна.

Кажучы пра славутасці Гродна нельга не згадаць будынак гродзенскага абласнога драматычнага тэатра. Ён хоць і адносна сучасны, але ўдалае размяшчэнне на самым бачным месцы на беразе Нёмана зрабіла гэты будынак адным з сімвалаў горада.

Апроч апісаных вышэй, у Гродне ёсць яшчэ шмат храмаў розных канфесій, якія былі ўзведзены не так даўно. Іх не будзем тут прыводзіць. Згадаем яшчэ адзін тып невялікіх славутасцяў Гродна, а менавіта некалькі капліц, размешчаных на мясцовых могілках і пабудаваных у 19-ым стагоддзі.

Прыведзеным спісам славутасці Гродна далёка не вычэрпваюцца. Наогул кажучы ўвесь цэнтр горада заняты гістарычнай гарадской забудовай. Сярод гэтых шматлікіх славутасцяў сустракаюцца і былыя невялікія палацы, і гімназіі, школы або вучылішчы, і будынкі дарэвалюцыйных банкаў, і дамы і сядзібы заможных мяшчан, і воданапорныя вежы, і многае іншае. Адмысловага згадвання заслугоўвае хоць і невялікі, але вельмі прыгожы гарадскі парк. Увесь цэнтр горада Гродна ўяўляе пэўную цікавасць для турыстаў.

Гродна на старых фотаздымках:

Казка аб зачараванай русалцы,

або Адкуль пайшла назва «Гродна»

Кажуць, што назва старажытнага города Гродна пайшла ад ракі Гараднічанкі. Але чаму так звалася рака? Адзін з чытачоў газеты “Аргументы і факты” апавёў нам казку аб зачараванай русалцы. Гэта яна дала назву рацэ, што цячэ праз абласны горад Гродна.

Аднойчы ў Купальскую ноч на беразе ракі спаткалі русалкі маладога яцвяга Рустыя. Ён паляваў ды прыглядаў месца для жылля, каб прывесці туды родзічаў. А ў русалак сваё было ў галаве. Закруцілі яны яго ў карагодзе, заказыталі… І зацягнулі б русалкі Рустыя ў глыбокую яму, але выйшла з вады галоўная русалка і спыніла страшны карагод.

Клікалі яе Гараднічанка. Трапіла яна ў празрысты падводны палац не па сваёй волі, а з-за Перуна, бога грому і маланак. Закахаўся той без памяці у дачку паляўнічага. Што ні дзень прылятаў да яе жылля. Маланкамі дубы падпальваў, громам ўсё жывое ў лесе пужаў – так ён дабіваўся дзяўчыны. Не ўхіліцца б Гарднічанцы ад рук Перуна, ды жонка яго Грамаўніца пра ўсё дазналася. І дамовілася яна з царом вады Стрыбогам. Выкраў той Гараднічанку, зачараваў, ператварыў дзяўчыну ў русалку.

Калі русалкі манілі Рустыя ў яму, спадабаўся хлопец Гараднічанцы. І ў таго сэрца адкрылася для яе. Але не быць ім разам. Моцна зачараваў дзяўчыну цар вады. На векі вечныя заставацца ёй русалкай. Толькі Стрыбог і можа зняць чары, але ён і чуць пра гэта не хоча.

Даручэнне Стрыбога

— Люба ты мне, — казаў русалцы Рустый. — Не пакіну я цябе ў бядзе. Знайду бессмяротную траву — піжму, дзевяцібратам яе яшчэ клічуць. Сілу вялікую яна мае. Рэчку тваю ў іншы бок павярну і да падводнага палаца Стрыбога дайду і адолею яго.

— Ведаю, у каго можа быць такая трава, — адказала дзяўчына.

Павяла яна хлопца да лясной паляны. Там на пяньку сядзеў Купальскі дзядок і трымаў на каленях кошык. Скрозь пруты былі бачныя агеньчыкі купальскіх кветак. Ні пра што не спытаў Купальскі дзядок, а толькі працягнуў ім папараць-кветку і растварыўся ў лясным паветры. Вырашылі Рустый і Гараднічанка, што калі кветка адкрывае зачараваныя скарбы, то яна дапаможа хлопцу адчыніць і ўсе дзверы ў палацы Стрыбога.

Так і атрымалася. Расступілася вада перад Рустыем, адчыніліся дзверы палаца.

— Адпусці дзяўчыну, цар вады, вазьмі мяне замест яе, — сказаў малады яцвяг.

І адказаў на гэта Стрыбог:

— Паслужы мне спачатку. Ідзі туды, дзе Нёман такі вузкі, што ваўкі і мядзведзі яго пераскокваюць. Чарнабог кінуў там камень. Б’ецца аб яго рака і нічога зрабіць не можа. Пазбаў раку ад гэтага каменя, дай волю вадзе і тады прыходзь за русалкай.

Ведаў Стрыбог, што аднаму чалавеку ніколі не справіцца з тым каменем, і яцвяг ужо да яго не вернецца. Ляжаў там не проста камень – быў ён вышэй за самыя высокія сосны. Два дні ішоў Рустый вакол каменя, пакуль не абышоў яго. Як зрушыць такую гару?

Стаў Рустый капаць яму пад каменем. Ці доўга капаў, ці не, зараз ніхто не ведае. Але яму выкапаў такую глыбокую, што з дна яе ў ясны дзень зоркі на небе былі бачныя. І паваліўся камень у гэтую яму. Свабодна пабегла нёманская вада. У гэтым месцы рака так і засталася вузкай, але прасторы для яе стала больш.

Вярнуўся Рустый да Стрыбога. Думаў, што той адразу ж і адпусціць Гараднічанку. А цар вады прыдумаў новую справу. Паслаў хлопца ў паўночны ад рэчкі бок да трох дубоў. Загадаў выкапаць пад імі студню:

— Капаць трэба не да першай вады, а да трэцяй, — казаў цар вады. — Першая — мёртвая, другая — ні жывая, ні мёртвая, а толькі трэцяя вада — жывая.

Ведаў Стрыбог, што не дакапацца чалавеку нават да другой вады, таму што першая заб’е яго.

Знайшоў Рустый тры дубы. А па дарозе да іх сарваў галінку бессмяротнай травы дзевяцібрата. Дакапаўся да першай, мёртвай вады. Хлынула яна з калодзежа ўніз па схіле. І ніколі б не ўбачыць маладому яцвягу каханай дзяўчыны Гараднічанкі, калі б не было ў яго чароўнай травы. Мёртвая вада апынулася нямоглай супраць яе. Затое на сваім шляху ўсё забівала, вымыла глыбокі-глыбокі роў, у якім толькі старажытныя камяні засталіся такімі ж, якімі былі раней.

Дакапаўся Рустый і да другой вады. Пацякла яна ляніва. Доўга капаў яцвяг, і, нарэшце, з’явілася жывая вада. Усё павесялела і расквітнела вакол. Пазней, калі сюды прыйшлі людзі, яны назвалі глыбокі і доўгі яр Калодзежным ровам. Цяпер гэта помнік прыроды рэспубліканскага значэння.

Стомлены Рустый зноў стаў перад царом вады. Таму ж ніяк не хацелася аддаваць дзяўчыну, бо ён сам на яе вока паклаў. Выкручваецца і так і гэтак. Тады падняў над галавой Рустый папараць-кветку. Пагразіў, што вось зараз жа адчыніць скарбы цара, і ўся нячыстая сіла расцягне яго дабро да апошняй жамчужыны. Спалохаўся прагны Стрыбог. Вывеў ён русалку на бераг і зняў з яе чары. І стала яна зноў дзяўчынай з русаю касой, цёплымі рукамі і пунсовымі вуснамі.

Першае паселішча

Пасяліліся Рустый і яго жонка на высокім беразе Нёмана. Малая рэчка Гараднічанка цякла тут жа. Гандляры разнеслі па свеце і назву паселішча – Гараднічанка: ці то ад імя першай гаспадыні, ці то ад імя рэчкі.

Праходзілі тут і людзі, ахвотныя да чужога дабра. Тады Рустый разам з іншымі мужчынамі адгарадзілі сваё жыллё высокім плотам з вежамі. Не кожнаму адкрывалі цяжкія вароты. Таму і пачалі гаварыць паўсюль, што тут на варце — дужы гарадзень. З часам так і пачалі называць паселішча, а потым і горад. Засялялі Гарадзень розныя людзі. Зразумела, што ва ўсіх і мовы былі розныя. Таму ў горада розныя імёны — Гарадзень, Гародня, Горад, Гародна. Часам нават чулася — Гардас, Гардзінас, Немагардас.

І ўжо шмат гадоў выбітны горад на Нёмане носіць імя Гродна.

Дзякуем нашаму чытачу Віктару Крукоўскаму, які даслаў краязнаўчую казку ў рэдакцыю «АіФ».

Горад Гродна Герб Сцяг Краіна Беларусь Вобласць Гродзенская Каардынаты 53°40′ пн. ш. 23°50′ у. д.HGЯO Унутраны падзел 2 раёны Кіраўнік Мечыслаў Браніслававіч Гой[1] Заснаваны 1128[2] Першая згадка 1128[3] Плошча 142,11[4] км² Вышыня цэнтра 90—147 м Водныя аб’екты Нёман Насельніцтва 357 493 чал. (1 студзеня 2022)[5] Шчыльнасць 2520 чал./км² Нацыянальны склад беларусы — 62,57 %, палякі — 19,74 %, рускія — 12,2 %, украінцы — 1,82 %, іншыя — 3,67 %[6] Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 15 Паштовы індэкс 230000—230029 Аўтамабільны код 4 СААТА 4401000000 Афіцыйны сайт http://grodno.gov.by/be/ (бел.)   (англ.)   (кіт.)   (руск.)  Гродна на карце Беларусі ±

Гродна на Вікісховішчы

Гро́дна^{[~ 1][7]} (трансліт.: Hrodna) — горад абласнога падпарадкавання на захадзе Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Гродзенскай вобласці і Гродзенскага раёна. Размешчаны ў заходняй частцы вобласці, на берагах ракі Нёман, на мяжы з Польшчай і Літвой (у 15 і 30 км адпаведна). Вузел чыгунак на Вільнюс (Літва), Масты, Беласток (Польшча), аўтадарог на Вільнюс, Ліду, Ваўкавыск. Порт, аэрапорт. Насельніцтва 368 710 чалавек (2017)^[8].

Гродна — адзін з самых старых гарадоў Беларусі. Ён упершыню быў згадан у 1128 годзе ў Іпацьеўскім летапісе^[9]. У 1376 годзе Гродна быў далучан да ўладанняў князя Вітаўта. Пачынаючы з 1569 года горад знаходзіўся ў складзе Рэчы Паспалітай. У 1795 годзе Гродна быў далучан да Расійскай імперыі, а ў 1801 годзе стаў губернскім горадам. Горад быў цэнтрам паўстання 1863—1864 гадоў на Беларусі. У ліпені 1920 года ў горадзе ўстаноўлена савецкая ўлада, але ў кастрычніку таго ж года горад быў перададзен пад кіраванне Польшчы аж да верасня 1939 года, калі горад заняла Чырвоная Армія. 23 чэрвеня 1941 года Гродна захоплена нямецкімі войскамі, а 16 ліпеня 1944 года ў ходзе аперацыі «Баграціён» у горад увайшлі савецкія войскі. З 1991 года ў Рэспубліцы Беларусь.

Назва[правіць | правіць зыходнік]

Нарматыўная форма назвы паходзіць ад беларусізаванай рускай перадачы польскай назвы. Старабеларуская назва «Городен» (або «Городень»), магчыма, паходзіла ад словаў «гарадзіць», «агароджваць». Цяжка з упэўненасцю сказаць, куды прыпадаў націск старажытнарускім–старабеларускім вымаўленні назвы, што ў выніку абумовіла вялікую варыянтнасць назвы ў сучаснай беларускай мове.

Назвы горада на розных мовах, у розны час:

• Городен, Городень, таксама Городна, Городня — старажытнаруская-старабеларуская летапісная назва.
• Гро́дно — паланізаваная назва, з’явілася каля 1560-х гадоў.^[10]
• Го́радна, Го́радня — мясцовыя варыянты назвы ў 20 стагоддзя.
• Гаро́дня — сучасная паэтычна-літаратурная назва (М. Багдановіч, У. Караткевіч), папулярная як альтэрнатыва афіцыйнай.
• Grodna — сярэдневяковая лацінская назва (атлас Браўна (1575)).
• Grodno — польская назва.
• Gardinas — літоўская назва.
• Garthen, Garten — нямецкая назва ў сярэдневяковых лаціна- і нямецкамоўных хроніках (таксама Garto^[11]), якая ўжывалася як афіцыйная ў 20 стагоддзі, у час нямецкіх акупацый.

пачатковая форма (назоўны склон)	Гродна	Горадна	Горадня	Горадзен	Горадзень	Гародня
граматычны род	ніякі	ніякі	жаночы	мужчынскі	мужчынскі	жаночы
родны скл.	Гродна	Горадна	Горадні	Горадна	Горадня	Гародні
давальны скл.	Гродну	Горадну	Горадні	Горадну	Горадню	Гародні
вінавальны скл.	Гродна	Горадна	Горадню	Горадзен	Горадзень	Гародню
творны скл.	Гроднам	Гораднам	Горадняй	Гораднам	Гораднем	Гародняй
месны скл.	Гродне	Горадне	Горадні	Горадне	Горадні	Гародні

Герб Гродна[правіць | правіць зыходнік]

Гербам Гродна з’яўляецца так званы Алень Святога Губерта, які быў прыняты 1 кастрычніка 1990 года. Такім самым быў і першы герб горада (1540—1795). Пэўны час (15 чэрвеня 1988 — 1 кастрычніка 1990) выкарыстоўвалася адмена герба без крыжа, але з пяціканцовай зоркай у левым верхнім куце.
У часы Расійскай імперыі горад карыстаўся двума варыянтамі герба з выявай зубра. Больш ранні варыянт быў неафіцыйным гербам горада ў часы СССР.

• Сімволіка Гарадзеншчыны

• 

• 

• 

Геаграфія[правіць | правіць зыходнік]

Геалогія і рэльеф[правіць | правіць зыходнік]

Мясцовасць горада і ваколіц узгорыстая.

Будаўнічыя мел і вапна на паўночных ускраінах (Мелавыя Горы). Раней на паўночным усходзе здабывалі гліну.

Глеба гліністая.

Клімат[правіць | правіць зыходнік]

Клімат Гродна ўмерана кантынентальны з мяккай зімой і цёплым летам.

Клімат Гродна
Паказчык	Сту	Лют	Сак	Кра	Май	Чэр	Ліп	Жні	Вер	Кас	Ліс	Сне	Год
Абсалютны максімум, °C	11,8	15,0	22,4	29,2	32,0	34,0	35,7	36,2	34,2	25,2	17,2	12,7	36,2
Сярэдні максімум, °C	−1,1	−0,1	4,9	12,9	19,0	21,5	23,9	23,4	17,5	11,3	4,4	−0,1	11,4
Сярэдняя тэмпература, °C	−3,5	−3,2	0,8	7,2	13,1	15,8	18,2	17,4	12,4	7,1	1,8	−2,2	7,1
Сярэдні мінімум, °C	−5,8	−5,7	−2,5	2,5	7,5	10,6	12,7	12,0	8,1	3,8	−0,4	−4,4	3,2
Абсалютны мінімум, °C	−33,7	−36,1	−26,9	−9,3	−6	−0,7	3,0	−1,4	−4,3	−13,5	−19,8	−31,5	−36,1
Норма ападкаў, мм	34	29	32	33	55	66	75	57	52	36	42	41	552
Крыніца: Надвор’е і клімат

Час пасеваў: канец сакавіка-пачатак чэрвеня. Жніво да сярэдзіны верасня. Пазней — азімыя пасевы і збор пладоў. Пераважны кірунак вятроў — заходні.

Гідраграфія[правіць | правіць зыходнік]

Рака Нёман цячэ праз цэнтр горада з паўднёвага ўсходу на паўночны захад і, прыняўшы ў сябе Ласасянку, крута паварочвае на поўнач. Даліна Нёмана вузкая. У цэнтры горада і ніжэй па цячэнні правы бераг вышэйшы за левы. Берагі ўяўляюць сабой асобныя ўзвышшы, прарэзаныя стромкімі ярамі і пакрытыя пералескамі (Румлёва вышэй па цячэнні, лесапарк Пышкі — ніжэй). Нёман суднаходны ўніз па цячэнні.

Прытокі Нёмана: ў гістарычным цэнтры — рэчкі Гараднічанка і Юрысдыка, на ўскраіне — рака Ласасянка i рэчка Зарніца.

Азёры: Юбілейнае вадасх., кар’ер «Зялёнка».

Адміністрацыйны падзел[правіць | правіць зыходнік]

Гродна падзяляецца на 2 адміністрацыйныя раёны — Ленінскі^[12] і Кастрычніцкі^[13]. У горадзе ёсць 120 мікрараёнаў ^[14]

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Старажытнасць[правіць | правіць зыходнік]

Да ўзнікнення дзяржаў землі Гарадзеншчыны засялялі плямёны крывічоў, яцвягаў, літвы. Археалагічныя раскопкі паказваюць, што першыя славянскія паселішчы на высокім беразе Нёмана з’явіліся яшчэ ў X стагоддзі. У XII стагоддзі на месцы гэтых паселішчаў узнік горад, які размяшчаўся на скрыжаванні гандлёвых шляхоў і першапачаткова ўяўляў сабой невялікую крэпасць з умацаваным гандлёвым горадам.

Першыя звесткі пра Горадзен змяшчаюцца ў Іпацьеўскім, Лаўрэнцеўскім і Радзівілаўскім летапісах і датуюцца 1127 годам (у савецкай гістарыяграфіі з прычыны няправільнага пераводу летазлічэння памылкова замацавалася дата 1128^[15]; менавіта ад яе па інерцыі лічацца і адзначаюцца юбілеі горада^[16]), калі ён быў сталіцай Гарадзенскага княства. У другой палове XII стагоддзя князі Барыс і Глеб збудавалі царкву, вядомую цяпер як Каложская. У 1241 годзе, пры княжанні Юрыя Глебавіча, горад спустошылі татары, а ў 1284 годзе — нямецкія рыцары.

У XIII стагоддзі мясцовыя княствы пачалі кансалідавацца вакол Наваградка, беручы ўдзел у стварэнні новай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага. З 1270 года Гарадзенскае княства канчаткова ўвайшло ў склад Вялікага Княства Літоўскага.

У ВКЛ[правіць | правіць зыходнік]

Пасля далучэння да Вялікага Княства Літоўскага Горадзен быў ва ўладанні вялікага князя Трайдзеня, які ў 1276 годзе пасяліў тут прусаў, што ўцяклі ад крыжакоў^[17].

У XIII—XIV стагоддзях Горадзен вёў упартую барацьбу з Тэўтонскім ордэнам. Прыкладна ў 1300 годзе кашталянам Горадзенскага замка стаў знакаміты Давыд Гарадзенскі, сын Даўмонта і найбліжэйшы паплечнік Гедзіміна. У 1305 годзе ён разам з Гедзімінам каля Горадна разбіў ушчэнт войска крыжацкага комтура Конрада Ліхтэнхагена. На працягу наступных гадоў ён не толькі паспяхова адбіваў варожыя напады, але і сам наносіў крыжакам удары. У 1326 годзе Давыда Гарадзенскага па-здрадніцку забіў мазавецкі шляхціч Андрэй Гост.

У 1376 годзе Горадзень перайшоў у валоданне князя Вітаўта, які зрабіў горад у 1392 годзе другой сваёй сталіцай (агулам у 1386—1430 гадах вялікі князь наведаў Горадзень 31 раз^[18]). У канцы XIV стагоддзя Вітаўт заснаваў у горадзе Фарны касцёл. Неўзабаве Горадзень стаў найслаўнейшым, пасля Вільні, горадам краіны. Горадзенская харугва ў складзе войска Вялікага Княства Літоўскага ўдзельнічала пад кіраўніцтвам Вітаўта ў Грунвальдскай бітве.

Са скасаваннем у 1413 годзе княстваў, Горадна стала павятовым горадам Троцкага ваяводства. У 1391 годзе яно атрымала няпоўнае, а ў 1496 — поўнае Магдэбургскае права. У Горадне ўтварылася магістратура, а ў 1540 годзе горад атрымаў уласны герб «у блакітным полі алень святога Губерта з залатым крыжам паміж рагамі»^[19]. У 1543—1601 гадах у Горадне дзейнічала «Літоўская капэла» — адзін з найбольш ранніх музычных калектываў на Беларусі.

У 1560—1561 гадах Гродна займала вялікую тэрыторыю, складалася з права- і левабярэжнай частак, у горадзе былі тры плошчы (старадаўнія «Нямецкі» і «Занёманскі» рынкі), 32 вуліцы і 5 трактаў^[18].

У Рэчы Паспалітай[правіць | правіць зыходнік]

Кароль польскі і вялікі князь літоўскі Стэфан Баторый у 1576 годзе перабудаваў палац, вядомы як Стары Замак, у якім да 1586 года размяшчалася яго рэзідэнцыя. Па смерці Стэфана Баторыя ў сувязі з тым, што паміж прыдворнымі медыкамі ўзнікла спрэчка, 14 снежня 1586 года ў Гродне правялі першае на тэрыторыі Усходняй Еўропы анатамаванне яго цела. Станам на 1588 год у месце было больш за 700 будынкаў, 31 вуліца, цэхі рамеснікаў-металістаў, цагельнікаў, ганчароў, целляроў і інш. У 1589—1795 гадах Гродна — цэнтр эканоміі. У 1633 годзе ў Гродне прымалі Венецыянскае пасольства.

У гэтыя часы ў Гродне распачалі сваю дзейнасць манаскія ордэны езуітаў, дамініканцаў, францысканцаў, бернардзінак, брыгітак, кармелітаў і баніфратаў (першы каталіцкі аўгусцінскі кляштар з’явіўся ў месце яшчэ ў XV ст.). Пасля Берасцейскай уніі ў Гродне імкліва распаўсюджваецца ўніяцтва. Да канца XVIII стагоддзя ў горадзе было 9 касцёлаў і 2 уніяцкія кляштары.

З другой паловы XVII ст. пачаўся час эканамічнага заняпаду ў развіцці Гродна, што было наступствам шляхецкай анархіі і шматлікіх спусташальных войнаў.

У вайну паміж Масковіяй і Рэччу Паспалітай (1654—1667) Гродна ў 1655—1657 захапілі і спустошылі маскоўскія войскі. У 1673 годзе прынята соймавая канстытуцыя, паводле якой у месце мусіў праводзіцца кожны трэці сойм Рэчы Паспалітай. У 1678 годзе тут адбыўся першы генеральны сойм, на якім зацвердзілі Андрусаўскі дагавор аб перамір’і паміж Масковіяй і Рэччу Паспалітай і ўтварылі саюз паміж дзвюмі дзяржавамі супраць Турцыі.

У Паўночную вайну (1700—1721) у 1702—1708 гадах Гродна некалькі разоў пераходзіла з рук у рукі, было разбурана і разрабавана расійскімі і шведскімі войскамі, а ў 1709—1710 гадах горад перажыў чумную пошасць, у выніку якой загінула значная частка насельніцтва.

У 1705 годзе ў Гродне, у Фарным Касцёле, адбылася сустрэча паміж каралём польскім і вялікім князем літоўскім Аўгустам Моцным і расійскім імператарам Пятром I, якія выпрацоўвалі супольную палітыку супраць шведскага караля Карла XII. Вялікую шкоду нанеслі гораду пажары 1675, 1720, 1750 і 1782 гадоў.

У другой палове XVIII ст. у Гродне працавалі дзяржаўныя ўстановы Вялікага Княства Літоўскага — Скарбовая камісія, Ваенная камісія, асэсарскі суд. У 1775 годзе ў Гродна з Мінска і Навагрудка перанеслі пасяджэнні вярхоўнага суда Вялікага Княства Літоўскага — Трыбунала Вялікага Княства Літоўскага. У 1793 годзе горад атрымаў статус сталіцы Гродзенскага ваяводства.

У 1760-я—1770-я гады^[20] гарадзенскі староста, падскарбі надворны літоўскі Антоні Тызенгаўз заснаваў у месце і яго ваколіцах шэраг мануфактур: суконную, збройную, панчошную, карэтную і г. д. Ён жа адкрыў першы ў Гродне тэатр.^[21] З 1775 па 1781 год у месце існавала медыцынская акадэмія, якую ў 1781 годзе перанеслі ў Вільню на правах медыцынскага факультэта Віленскага ўніверсітэта. Створаная на сродкі Антонія Тызенгаўза Гродзенская музычная трупа пасля пераводу ў Варшаву дала пачатак Варшаўскай оперы.

19 красавіка 1776 года ў Гродне заснавалі камісію добрага парадку, якая займалася ўпарадкаваннем горада, паляпшэннем яго гаспадарча-фінансавага становішча. У кампэтэнцыю камісіі таксама ўваходзілі пытанні ўпарадкавання гарадскага архіва, складання інвентароў і планаў, супрацьпажарная бяспека, будаўніцтва, санітарна-гігіенічныя мерапрыемствы, рэвізія шпіталяў і інш. Адным з вынікаў дзейнасці камісіі стала адбудова ў 1784 годзе Гродзенскай гарадской ратушы^[20].

27 мая 1793 года ў Гродне ў будынку Новага Замка адбыўся апошні сойм Рэчы Паспалітай (г. зв. «нямы сойм»), які зацвердзіў другі падзел Рэчы Паспалітай. Гродна было адным з цэнтраў паўстання 1794 года пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі (гэтак, сюды перавялі з Вільні Цэнтральную дэпутацыю Вялікага Княства Літоўскага). У 1795 годзе ў выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай горад апынуўся ў складзе Расійскай імперыі. 25 лістапада таго ж года ў Гродне адбылося адрачэнне ад стальца апошняга караля польскга і вялікага князя літоўскага — Станіслава Аўгуста Панятоўскага.

• Гравюры і планы Гродна

• 

  Браўн і Хогенберг, 1575.

• 

• 

  Крогт пв. Хогенберг, 1623.

• 

• 

• 

• 

  (памылкова) Бодэнер, 1729 .

• 

У Расійскай Імперыі[правіць | правіць зыходнік]

З 1801 года Гродна стала цэнтрам губерні. У гэты час усе гарадскія прывілеі вывезлі ў Санкт-Пецярбург і Вільню. Далучэнне да Расіі пазбавіла Гродна ранейшых правоў, замарудзіла развіццё эканомікі і культуры.

У вайну 1812 года ў горад 2 ліпеня ўвайшлі войскі Напалеона. Гродна стала цэнтрам аднайменнага дэпартамента Вялікага Княства Літоўскага, адноўленага Напалеонам. У горадзе сфарміраваўся аддзел Нацыянальнай гвардыі Вялікага Княства з 290 чалавек, жандармерыя з 856 чалавек. Таксама ў Гродне ішоў набор рэкрутаў у літоўскія пяхотныя і кавалерыйскія часткі. З губерні ў войска Вялікага Княства было набрана каля 6 400 чалавек, з іх паводле загадаў аб мабілізацыі 2 495 пяхотнікаў і 1 103 кавалерысты. Літоўскія часткі ўдзельнічалі ў баях супраць расійскага войска на канцавым этапе вайны 1812 года, а таксама ў кампаніях 1813 і 1814 гадоў. Расійскія войскі ізноў занялі горад 8 снежня.

Гродна было адным з цэнтраў нацыянальна-вызваленчага руху Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага ў 1830 годзе. У 1862 годзе праз горад была пабудавана Пецярбургска-Варшаўская чыгунка, што паспрыяла развіццю рамесных майстэрняў, дрэваапрацоўчай і тытунёвай прамысловасці.

У 1863 годзе Гродзенская губерня стала эпіцэнтрам нацыянальна-вызваленчага паўстання пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага. Перад паўстаннем К. Каліноўскі і В. Урублеўскі ўтварылі ў месце рэвалюцыйную арганізацыю.

У 1885 годзе адбыўся вялікі пажар, які значна пашкодзіў гістарычны цэнтр Гродна. У канцы XIX ст. у месце працавалі 73 прамысловыя прадпрыемствы.

У Першую сусветную вайну 3 верасня 1915 года Гродна занялі войскі кайзераўскай Германіі і ўключылі яе ў склад нямецкай адміністрацыйнай адзінкі «Обер-Ост».

На думку польскіх гісторыкаў, у канцы вайны нямецкія ўлады праводзілі ў Гродне палітыку аслаблення польскага ўплыву: горад аддзялілі ад Царства Польскага демаркацыйнай мяжой, што перашкаджала кантактам паміж мясцовымі палякамі і ўладамі ў Варшаве. Паводле гэтага ж меркавання, немцы падтрымлівалі беларускія і літоўскія арганізацыі, якія ў той час фарміраваліся ў Гродне, і адначасова знішчалі польскія^[22]. Апроч таго, яны не дазвалялі фарміраваць польскую адміністрацыю^[22].

• Даўнія графічныя выявы горада

• 

  Новы замак.

• 

  Капліца пры Новым замку.

• 

• 

  Каложcкая царква, 1852.

• 

  Каложcкая царква, 1866.

• 

  Каложа і замкі.

• 

  Каложа і Нёман.

• 

  Новы і Стары замкі.

У БНР[правіць | правіць зыходнік]

25 сакавіка 1918 Рада БНР абвясціла Гарадзеншчыну (разам з горадам Беластокам) тэрыторыяй Беларускай Народнай Рэспублікі. Нямецкія войскі не перашкаджалі ўтварэнню ўстаноў БНР^[22]. У лістападзе ў Гродне пачаў дзейнічаць беларускі камітэт культурна-нацыянальнай сувязі^[23]. 19 лістапада таго ж года ў Гродне ўтварылася Беларуская Рада, у снежні сюды пераехаў урад БНР на чале з Антонам Луцкевічам, пачалося фарміраванне беларускага войска: арганізаваны 1-ы беларускі полк, асобны батальён Гродзенскай камендатуры і Беларускі гусарскі эскадрон.

Ад пачатку 1919 года ў Гродне асеў Станіслаў Іваноўскі, які заняў пасаду камісара польскага ўрада па Гродзенскай акрузе, нягледзячы на пратэсты літоўскіх і беларускіх урадаў. У лютым ён паставіў сваёй мэтай ліквідацыю беларускага войска, дамагаючыся тым самым, каб улада Літвы не распаўсюдзілася на Гродна. Адразу рэалізаваць свае планы яму не ўдалося, хоць ён здолеў перацягнуць на польскі бок адзін батальён (каля 500 чал.), які быў затым далучаны да Ковенскага палка стральцоў Літоўска-беларускай дывізіі. Рэшта беларускіх падраздзяленняў засталася ў горадзе, не паддаўшыся агітацыі.

Пасля адыходу з Гродна нямецкіх войскаў 27 красавіка 1919 года штурмавыя аддзелы Польскай вайсковай арганізацыі без бою авалодалі галоўнымі аб’ектамі горада, раззброілі беларускі конны эскадрон. Частка беларускіх вайскоўцаў перайшла на тэрыторыю Літвы і ўлілася ў склад беларускіх часцей літоўскіх узброеных сіл.

У 1919—1921 гадах беларускую культурна-асветніцкую працу ў Гродне праводзіла Грамада беларускай моладзі: утварылася 1-я Гродзенская агульная беларуская школа, Фарштацкая (Занёманская) школа, Гродзенская беларуская прытулкавая школа; дзейнічалі Беларуская школьная рада і Гродзенская цэнтральная Беларуская вучыцельская рада, выдавалася газета «Беларускае слова».

За польскім часам[правіць | правіць зыходнік]

Калі Гродна занялі польскія войскі, горад уключылі ў склад часовай адміністрацыйнай адзінкі — Грамадзянскага ўпраўлення Усходніх зямель (ГУУЗ). З 7 чэрвеня 1919 года Гродна — цэнтр павета Віленскай акругі ГУУЗ.

У савецка-польскую вайну ў 1920 годзе бальшавікі захапілі Гродна і ўтрымлівалі яго дзесяць тыдняў. У выніку савецка-літоўскіх перамоў, падчас якіх тэрыторыя Беларусі разглядалася як расійская, яны далі згоду на максімальнае задавальненне тэрытарыяльных патрабаванняў літоўцаў (у тым ліку фармальна перадалі ім Гродна). Літоўскі бок абавязваўся спыніць на сваёй тэрыторыі дзейнасць «антысавецкіх арганізацый і груп», у тым ліку органаў БНР i польскіх арганізацый. Пасля таго, як Гродна занялі польскія войскі, структур ГКУЗ ужо не аднаўлялі. 20 снежня горад уключылі ў Наваградскую акругу Польскай Рэспублікі.

Згодна з умовамі Рыжскага мірнага дагавора (1921) Гродна афіцыйна стала часткай Польскай дзяржавы, дзе 19 лютага 1921 года ўвашла ў склад Беластоцкага ваяводства, цэнтр павета. За польскім часам насельніцтва горада павялічылася з 40 тыс. чалавек (1926) да 49 тыс. (1931). У Гродне дзейнічалі гарадская рада, акруговы камітэт і гарадскія аддзяленні Таварыства беларускай школы, беларускія палітычныя арганізацыі, працавала Гродзенская беларуская гімназія. Аднак у 1930-я гады польскія ўлады зачынілі ўсе беларускія школы Гродна^[24].

У 1927 годзе Ян Каханоўскі заснаваў Гродзенскі заапарк, у 1920 годзе па ініцыятыве Юзафа Ядкоўскага ўтворан Гродзенскі гісторыка-археалагічны музей. Польскія ўлады праводзілі археалагічныя даследаванні Старога Замка, пачалі яго рэстаўрацыю.

• Гродна за польскім часам

• 

  Плошча Стэфана Баторыя.

• 

  У цэнтры горада.

• 

  Панарама горада.

• 

  Вуліца Брыгіцкая.

• 

  Гарадскі мост.

• 

  Дзяржаўная тытунёвая фабрыка.

• 

  Панарама горада.

• 

  Краявід кляштара бернадынак, знішчанага ў 1950-я гады.

Другая сусветная вайна[правіць | правіць зыходнік]

З 20 па 22 верасня 1939 года працягвалася барацьба польскіх войскаў з Чырвонай Арміяй за Гродна^[25], Гл.далей Абарона Гродна (1939).

У верасні 1939 года, пры падзеле Польшчы Германіяй і СССР, Заходняя Беларусь разам з Гроднам увайшла ў склад СССР і ў лістападзе 1939 года ў выніку Уз’яднання Беларусі стала часткай Беларускай ССР.

На другі дзень пасля пачатку Вялікай Айчыннай вайны Гродна было захоплена войскамі гітлераўскай Германіі (23 чэрвеня 1941). Гітлераўцы ўсталявалі жорсткі акупацыйны рэжым. Было забіта і закатавана ў лагеры смерці пад Фолюшам каля 33 тысяч чалавек. У канцэнтрацыйных лагерах была знішчана большая частка яўрэйскага насельніцтва горада. Гродна было цэнтрам партызанскага і падпольнага антыфашысцкага руху.

Падчас Віленскай і Беластоцкай аперацыі 1944 года горад быў вызвален войскамі 3-га Беларускага фронту (16 ліпеня).

У БССР[правіць | правіць зыходнік]

З верасня 1944 года Гродна — абласны цэнтр Беларускай ССР.

У выніку вайны Гродна значна пацярпела. Хоць большую частку помнікаў архітэктуры і атрымалася захаваць, аднак савецкія ўлады знішчылі шэраг значных гарадзенскіх славутасцей: Фару Вітаўта, ратушу, некаторыя кляштары, у тым ліку базыльян, кварталы старой забудовы ўздоўж вуліцы Падольнай.

Даваеннага ўзроўню насельніцтва Гродна дасягнула толькі ў сярэдзіне 1950-х гадоў. У гэты перыяд горад пачаў ператварацца ў буйны цэнтр прамысловасці на захадзе Беларусі, колькасць жыхароў к 1988 года павялічылася ў 5 разоў у параўнанні з 1939 годам.

У Рэспубліцы Беларусь[правіць | правіць зыходнік]

З 1991 года Гродна — у складзе Рэспублікі Беларусь.

У 2005 годзе пачалася перабудова гістарычнага цэнтра горада. У 2008 годзе Беларускае добраахвотнае таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры заявіла пра парушэнні Закона аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны пры яе правядзенні^[26]: праводзіцца руйнаванне культурнага пласту на Савецкай плошчы, плануецца знос 28 будынкаў у стылі канструктывізму па вуліцах Міцкевіча, Горкага і 17-га верасня і пабудова там сучаснага гасцінічнага комплексу, асноўны транспартны паток накіроўваецца ў небяспечнай блізкасці ад Новага і Старога Гродзенскіх замкаў; планы аднаўлення ратушы і Фары Вітаўта не рэалізоўваюцца.

Насельніцтва[правіць | правіць зыходнік]

• XVI стагоддзе: 1588 год — 4 тыс. чал.
• XIX стагоддзе: 1856 год — 18,4 тыс. чал.; 1897 год — 46,9 тыс. чал.
• XX стагоддзе: 1913 год — 63 тыс. чал.; 1931 год — 49 тыс. чал.; 1939 год — 57,2 тыс. чал.; 1956 год — 65 тыс. чал.; 1965 год — 98 тыс. чал.; 1980 год — 202 тыс. чал.; 1985 год — 247 тыс. чал.; 1988 год — 272 тыс. чал.
• XXI стагоддзе: 2005 год —317 366 чал., у т.л. беларусы — 62,3 %, палякі — 24,8 %, рускія — 10,1 %, украінцы — 1,8 %, яўрэі — 0,4 %, літоўцы — 0,2 %, татары — 0,2 %, іншыя нацыянальнасці — 0,4 %; 2006 год — 318,6 тыс. чал.; 2008 год — 337,4 тыс. чал.; 2009 год — 327 540 чал. (перапіс)^[6]; 2012 год — 346,6 тыс. чал.^[27]; 2015 год — 361 352 чал.^[28]; 2016 год — 365 610 чал.^[29]; 2017 год — 368 710 чал.^[8]; 2018 год — 373 747 чал.

Эканоміка[правіць | правіць зыходнік]

Вядучымі галінамі ў горадзе з’яўляецца машынабудаванне і металаапрацоўка, хімічная, тэкстыльная, гарбарна-абутковая, будматэрыялаў. Найбольш буйныя прадпрыемствы — «Гродна Азот», «Гродна Хімвалакно» і «Белкард».

Гродна — буйны прамысловы цэнтр Беларусі.
У 2006 годзе прамысловымі прадпрыемствамі выраблена прадукцыі на суму 2 142 млрд руб. у дзейсных цэнах. Найбольш развітыя лёгкая прамысловасць і хімічная прамысловасць. Таксама развіта харчовая прамысловасць, танкасуконная вытворчасць, машынабудаўнічая вытворчасць і металаапрацоўчая галіны. У горадзе знаходзяцца прадпрыемствы электраэнергетыкі, дрэваапрацоўчыя, гарбарныя, будаўнічых матэрыялаў і іншыя.

Найбольш вядомыя прадпрыемствы:

• «Гродна Азот» — вытворчасць азотных угнаенняў (сайт);
• «Гродна Хімвалакно» — хімічнага валакна (сайт);
• «Гроднаэнерга»;
• «Белкард» — вытворчасць карданных валаў (сайт Архівавана 6 кастрычніка 2008.);
• «Завод такарных патронаў» — (вытворчасць станкоў);
• «Радыёхваля» — (сайт);
• «Завод аўтамабільных агрэгатаў» — сайт Архівавана 7 лістапада 2008.;
• «ЗОВ-ЛенЕвроМебель» — вытворчасць мэблі (сайт);
• Швейна-гандлёвая фабрыка «Элод» — (вытворчасць галантарэйнай прадукцыі);
• Пальчаткавая фірма «Акцэнт» — (сайт);
• Абутковая фабрыка «Нёман»;
• Тытунёвая фабрыка «Нёман» (сайт;

Транспарт[правіць | правіць зыходнік]

Гродна з’яўляецца буйным транспартным вузлом. У горадзе дзейнічае аэрапорт Гродна, чыгуначны вакзал і аўтавакзал. Маецца развітая сетка гарадскога грамадскага транспарта. Аўтобусны рух наладжаны у 1930 годзе, аснову парка складаюць аўтобусы маркі «МАЗ» і «Нёман». Тралейбусны рух адкрыт 10 лістапада 1974 г. да вынесенага за межы горада завода «АЗОТ». Усяго ў горадзе дзейнічае 34 аўтобусных і 20 тралейбусных маршрутаў. Ад горада адыходзяць чыгуначныя лініі на Вільнюс (лінія заканчваецца ля самай літоўскай мяжы), Масты і Беласток. З іх электрыфікавана толькі лінія ў бок Польшчы, на якой маецца сумешчаная каляіна (1 435 мм і 1 520 мм). Дзейнічае чыгуначны мост праз Нёман.

У Гродне знаходзяцца 2 пункты пропуску праз дзяржаўную мяжу Рэспублікі Беларусь: чыгуначная станцыя Гродна—Кузня Беластоцкая і Гродна—аэрапорт.

Па левым беразе з Гродна дарогі такія: на паўднёвы-усход у Індуру і Ваўкавыск, на паўднёвы-захад у Брузгі-Беласток, на поўнач у Сапоцкін. Па правым беразе Нёмана дарогі з Гродна ідуць на поўнач у Друскінінкай, на паўночны-ўсход у Парэчча, на ўсход у Азёры і на Скідзель — Мінск.

Культура[правіць | правіць зыходнік]

Гродзенскі дзяржаўны музей гісторыі рэлігіі, Гродзенскі гісторыка-археалагічны музей, Гродзенскі літаратурны музей Максіма Багдановіча, Гродзенскі музей гісторыі Гарадніцы, Дом-музей Элізы Ажэшка, музей Зоф’і Налкоўскай. Цэнтр тэатральнага жыцця — Гродзенскі абласны драматычны тэатр (сайт: http://www.drama.grodno.by/), Гродзенскі абласны тэатр лялек. Абласная філармонія. Працуе Гродзенскі заалагічны парк. Штогод ладзіцца найстарэйшы на Беларусі бардаўскі фестываль Зялёны Гран-Пры.

Адукацыя[правіць | правіць зыходнік]

У Гродне працуюць 97 дашкольных устаноў, 40 агульнаадукацыйных школ, у тым ліку 2 ліцэі, 6 гімназій, а таксама школы з ліцэйскімі класамі. Працуюць 9 сярэдніх адмысловых навучальных устаноў.

У Гродне дзейнічаюць 3 дзяржаўныя ВНУ — Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Янкі Купалы (сайт: http://www.grsu.by/), Гродзенскі дзяржаўны медыцынскі ўніверсітэт (сайт: http://www.grsmu.by/), Гродзенскі дзяржаўны аграрны ўніверсітэт (сайт: http://www.ggau.by/), Гродзенская вышэйшая духоўная семінарыя. У горадзе ёсць 14 масавых бібліятэк, у тым ліку 6 дзіцячых, 2 змяшанага тыпу, польскай літаратуры, Гродзенская абласная з дзіцячым аддзяленнем. Дзейнічае Гродзенскі гісторыка-археалагічны запаведнік, Гродзенскі гісторыка-археалагічны музей.

СМІ[правіць | правіць зыходнік]

У горадзе выдаецца некалькі газет, сярод якіх: «Гродзенская праўда», «Вячэрні Гродна»^[30], «Міліцэйскі веснік», «Słowo Ojczyste» і інш., працуе тэлерадыёкампанія «Гродна»^[31], абласное радыё^[32], вузел тэлеграфнай сувязі, станцыя міжгароднай тэлефоннай сувязі. Маецца сетка кабельнага тэлебачання «ГАРАНТ»^[33].

Турызм[правіць | правіць зыходнік]

Гродна — перспектыўны цэнтр турызму Беларусі міжнароднага значэння. Гасцініцы: «Беларусь», «Гродна», «Маналіт», «Нёман», «Амега», «Турыст», «Кронан Парк Гатель», гандлёва-гасцінічны комплекс «Сямашка» сайт. У межах горада і ўрочышчы Грандзічы находзяцца дзіцячы санаторый «Нёман-72», санаторыі-прафілакторыі «Здароўе», ААТ «Гародна Хімвалакно», «Жамчужына», база адпачынку «Купалінка».

Славутасці[правіць | правіць зыходнік]

Захавалася звыш 400 аб’ектаў гісторыі і архітэктуры, якія ахоўваюцца дзяржавай. Старая частка горада ў 1988 г. абвешчана помнікам горадабудаўніцтва і культуры. Асноўныя славутасці:

• Стары замак (Замак Баторыя)
• Новы замак
• Кафедральны касцёл Святога Францішка Ксаверыя і кляштар езуітаў
• Касцёл Адшукання Святога Крыжа і кляштар бернардзінцаў
• Касцёл Дабравешчання Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар брыгітак
• Касцёл Маці Божай Анёльскай і кляштар францысканцаў
• Барысаглебская (Каложская) царква
• Свята-Раства-Багародзіцкая царква і кляштар базыльянак
• Пакроўскі кафедральны сабор
• Свята-Уладзімірская царква
• Царква ў імя княгіні Вольгі (1995)
• Царква прападобнай Марфы
• Вялікая харальная сінагога
• Лютэранская кірха
• Ніжняя царква
• Сядзіба Станіславова
• Сядзіба Панямонь
• Сядзіба Аўгустова^[ru]
• Лямус брыгіцкага кляштара
• Палац Храптовічаў
• Палац Сапегаў (Баторыеўка)
• Вежа пажарнага дэпо
• Воданапорныя вежы
• Дом купца Мураўёва
• Аптэка езуітаў
• Дом урача Тальгейма
• Будынак пазямельнага банка
• Дом урача Алшыбаева
• Дом масонаў
• Дом-музей Элізы Ажэшка
• Дом-музей Максіма Багдановіча
• Дом віцэ-адміністратара
• Палац віцэ-адміністратара (Палац Валіцкага)
• Крывая афіцына
• Лямус на Гарадніцы
• Дом лясной адміністрацыі
• Домік майстра
• Палац віцэ-губернатара Максімовіча
• Будынак Марыінскай жаночай гімназіі
• Будынак рэальнага вучылішча
• Палац Чацвярцінскіх
• Фарныя могілкі
• Помнікі: Вітаўту Вялікаму, Давыду Гарадзенскаму, Янку Купалу, Элізе Ажэшка, Адаму Міцкевічу, Жану-Эмануэлю Жыліберу, маршалу Сакалоўскаму.
• Скульптуры: Дойлід Гарадніцы (Джузэпэ дэ Сако), Святому Губерту, Гараднічанка, Амур, Ладдзя Насада, Лаўка архітэктараў.
• Памятныя знакі: «Фара Вітаўта», Давыду Гарадзенскаму (каля Каложы), у гонар 850-годдзя Гродна, 580-годдзя Грунвальдскай бітвы.
• Муралы: «Навука», «Фестывальны».
• Касцёл Беззаганнага Зачацця Найсвяцейшай Дзевы Марыі (мікрараён Паўднёвы) (2000)
• Касцёл Божай Міласэрнасці (мікрараён Вішнявец)
• Касцёл Найсвяцейшага Адкупіцеля (мікрараён Дзевятоўка) (2011)
• Царква ў гонар Сабора Усіх Беларускіх Святых (2011)

Страчаная спадчына[правіць | правіць зыходнік]

• Фара Вітаўта
• Касцёл Маці Божай Ружанцовай і кляштар дамініканцаў
• Касцёл Узвышэння Святога Крыжа і кляштар кармелітаў
• Касцёл Святога Духа
• Гарадзенская ратуша
• Касцёл Нараджэння Панны Марыі і кляштар бернардзінак
• Дом Агінскага
• Палац Радзівілаў
• Палац Тызенгаўза
• Карчма Тызенгауза
• Аляксандра-Неўская царква
• Помнік «Стэла Свабоды»

Галерэя[правіць | правіць зыходнік]

• Гродна на акварэлях Напалеона Орды, 2-я пал. XIX ст.

• 

  Панарама: Новы і Стары замкі, Каложа.

• 

  Францысканы і Каложа.

• 

  Касцёл і калегіум езуітаў.

• 

  Фара Вітаўта.

• 

  Дамініканы.

• 

  Жаночы і мужчынскі кляштары бернардзінцаў.

• 

  Стары замак.

• 

  Палац віцэ-адміністратара.

• 

  Цэнтр Гродна.

• 

  Касцёл Брыгітак.

• 

  Фарны касцёл.

• 

  Гродна на выяве 16 ст.

• 

  Каложа.

• 

  Будынак былой сінагогі ў занёманскім прадмесце, 1948 год. Мастак А. Наліваеў.

• 

  Стары замак.

• 

  Новы замак.

Вядомыя асобы[правіць | правіць зыходнік]

• Эліза Ажэшка — польская пісьменніца
• Аляксей Антонаў
• Максім Багдановіч — беларускі паэт
• Леў (Леон) Бакст — тэатральны мастак, графік
• Стэфан Баторый — Вялікі князь літоўскі і кароль Польскі
• Ігар Басінскі
• Аўгуст Бекю (3 мая 1775, Гродна — 7 верасня 1824, Вільня) — вучоны-гігіеніст, прафесар Віленскага ўніверсітэта
• Аляксандра Борціч — выканаўца роляў у мастацкіх фільмах.
• Васіль Быкаў — беларускі пісьменнік
• Вільфрыд Войніч — бібліяфіл і гаспадар «Рукапісу Войніча»
• Ілья Гінцбург — скульптар
• Генрых Глябовіч
• Антоні Грушэцкі — прафесар жывапісу, пісаў абразы для каралеўскай галерэі па запросе караля Станіслава Панятоўскага
• Юрый Гумянюк (1969—2013) — беларускі паэт, празаік, журналіст
• Валерый Дзідзюля — гітарыст і кампазітар, вядомы выканаўца фламенка
• Мікалай Раманавіч Дзікоўскі — гісторык Гродзеншчыны, краязнавец
• Жан Жылібер — французскі біёлаг, заснавальнік батанічнага парка
• Людвік Заменгоф — заснавальнік мовы эсперанта^[34]
• Ягор Замыслоўскі
• Дзяніс Івашын (нар. 1979) — беларускі журналіст і палітычны зняволены
• Казімір Казіміравіч (св. Казімір) — княжыч літоўскі і каралевіч польскі, прылічаны да святых, святы-патрон Літвы
• Казімір IV Ягелончык — Вялікі князь літоўскі і кароль Польскі
• Кастусь Каліноўскі — адзін з кіраўнікоў паўстання 1863—1864 гадоў, публіцыст, паэт
• Віктар Карака
• Аляксей Карпюк — беларускі пісьменнік
• Авянір Касценчык
• Алесь Кіркевіч — былы намеснік старшыні Маладога Фронту і кіраўнік Гродзенскага аддзялення маладзёжнай арганізацыі. Палітвязень Беларусі.
• Вольга Корбут — гімнастка, алімпійская чэмпіёнка;
• Аляксандр Курловіч — спартсмен
• Мэір Ланскі — «хросны бацька» яўрэйскай мафіі, «заснавальнік» Лас-Вегаса
• Валерый Леванеўскі — прадпрымальнік, палітык, грамадскі дзеяч
• Эйтан Ліўні
• Аляксандр Мілінкевіч — палітык, кандыдат у Прэзідэнты Беларусі ў 2006 г.
• Сафія Налкоўская — польская пісьменніца
• Чэслаў Неман — польскі музыкант
• Аксана Папко — беларуская веласіпедыстка
• Аляксандр Мікалаевіч Сапега
• Валерый Святоха — беларускі лёгкаатлет
• Януар Сухадольскі — (1-ая пал. 19 ст.), мастак-баталіст
• Антоні Тызенгаўз — гродзенскі стараста пры Станіславе А. Панятоўскім, мецэнат
• Аляксей Шаланда
• Ірына Шылава
• Юзаф Ядкоўскі — археолаг-аматар, нумізмат, стваральнік гісторыка-археалагічнага музея
• Уладзімір Якаўлеў — палітык, журналіст

Цікавыя звесткі[правіць | правіць зыходнік]

Песні аб Гродне

• Віктар Шалкевіч — Горад (2006)

Фільмы і эпізоды з фільмаў, якія здымаліся ў Гродне і ваколіцах

• «Міколка-паравоз» (1956)
• «Я родам з дзяцінства» (1966)
• «Годен к нестроевой» (1968)
• «Іван Макаравіч» (1968)
• «Магіла льва» (1971)
• «Рудабельская рэспубліка» (1971)
• «Ищу человека» (1973)
• «Корцік» (1973)
• «Бронзавая птушка» (1974)
• «Без права на ошибку»
• «Сямейныя абставіны» (1977)
• «Торговка и поэт» (1978)
• «Дажджы па ўсёй тэрыторыі» (1978)
• «Вазьму твой боль» (1980)
• «Культпаход у тэатр» (1982)
• «Найти и обезвредить» (1982)
• «Белыя росы» (1983)
• «Мама, я жывы» (1985)
• «Двое на выспе слёз» (1987)
• «Мяне завуць Арлекіна» (1988)
• «Мёд асы» (1991)
• «Кооператив «Политбюро» или Будет долгим прощание» (1992)
• «Я — Іван, ты — Абрам» (1993)
• «Сын за бацьку» (1995)
• «У жніўні 44-га…» (2000)
• «Бабий яр» (2003)
• «Смерш» (2007)
• «Чаклун і Румба / Другая памылка сапёра» (2007)
• «Застава Жилина» (2008)
• «Дняпроўскі рубеж» (2009)
• «Слон» (2010), эпізод з падзеннем фуры каля кар’ера ля Ласосна^[35]
• «Сляды апосталаў» (2013)

Гарады-пабрацімы[правіць | правіць зыходнік]

Заўвагі[правіць | правіць зыходнік]

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

• Вуліца Гарнавых
• Вуліца Кірава
• Вайсковыя могілкі
• ФК Белкард
• Гродзенскі дзяржаўны гісторыка-археалагічны музей
• Гарады Гродзенскай вобласці
• Гарады Беларусі
• Спіс вуліц Гродна

Зноскі[правіць | правіць зыходнік]

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

• Госцеў А. П., Швед В. В. Кронан. Летапіс горада на Нёмане (1116—1990 гг.). — Гродна: НВК «Пергамент», 1993.
• Гродназнаўства. Гісторыя еўрапейскага горада / [аўтары тэкста: А. Госцеў і інш.]. — Гародня [Гродна]. — Wrocław: [б. в.], 2012. — 339 с. — (Гарадзенская бібліятэка; кн. 15).

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

	Гродна ў Вікіцытатніку
	Гродна на Вікісховішчы

• Карта Гродна

• Геаграфічныя звесткі па тэме Гродна на OpenStreetMap
• Hrodna Region: The Land of Catholics and Smugglers Архівавана 31 ліпеня 2015.
• Галерэя «Мая Гародня». Гісторыя горада Горадні ў фатаграфіях і паштоўках.
• Гродзенскі аблвыканкам;
• Форум Гродна;
• Блог Гродно S13.RU;
• Гродна ў фатаздымках на Radzima.org
• Jurkau kutoczak — Юркаў куточак — Yury’s Corner. Старажытнае Гродна Архівавана 23 мая 2012.
• Jurkau kutoczak — Юркаў куточак — Yury’s Corner. Гродна 1980-х Архівавана 24 мая 2012.
• Архітэктура Гродна;
• Аўтарынак Гродна;

Войти через Google

или

Запомнить меня

Забыли пароль?