Рассказ про мифическое существо на белорусском языке

Дабрахожы

Міфічная істота з беларускай і польскай міфалогій, спалучаючая ў сабе рысы дамавіка, лесавіка і шэрагу іншых вобразаў. 05.04.2015 / 26.01.2017,

Аб’ём тэксту: 75 865

Праглядаў: 23876

Pэйтынг: 4.5 / 10 (15)

Ваша ацэнка: 2 / 10

Лазнік

Паводле славянскай міфалогіі, небяспечны дух лазні, якая звычайна строілася наводшыбе. 31.07.2008 / 25.04.2021,

Аб’ём тэксту: 41 733

Праглядаў: 47187

Pэйтынг: 2.9 / 10 (21)

Ваша ацэнка: 9 / 10

Смаляны чорт

Паводле фальклору беларускага Палесся, асобы чорт, апякун смолаздабываючага промыслу. 22.08.2019 / 04.05.2020,

Аб’ём тэксту: 31 831

Праглядаў: 7460

Каментараў: 4

04.05.2020, KOT

Pэйтынг: 10 / 10 (3)

Ваша ацэнка: 10 / 10

Кікімара

Паводле славянскага фальклору, неспакойны хатні дух жаночага полу, жонка або сястра дамавіка. 19.01.2009 / 29.09.2022,

Аб’ём тэксту: 29 495

Праглядаў: 67452

Каментараў: 23

05.03.2021, KOT

Pэйтынг: 9.6 / 10 (7)

Ваша ацэнка: 9 / 10

Хут

Паводле павер’яў наўночнай Беларусі асобы від дамавіка, дух-абагачальнік, блізкі да вогненага змея, дамавога цмока і літоўскага айтвараса. 20.05.2016 / 02.09.2019,

Аб’ём тэксту: 25 885

Праглядаў: 19088

Няма каментараў

Pэйтынг: 5.3 / 10 (9)

Ваша ацэнка: 1 / 10

Жалезны чалавек

Паводле павер’яў Палесся, міфічны волат с жалеза, які жыве ў балоце або ў забалочаным лесе і ахоўвае свае ўладанні ад замахаў ды няпрошаных… 12.08.2015 / 07.02.2018,

Аб’ём тэксту: 20 946

Праглядаў: 19369

Pэйтынг: 4.9 / 10 (9)

Ваша ацэнка: 9 / 10

Падвей

Паводле беларускай міфалогіі, увасабленне небяспечнага ветра-віхоря, здольнага загубіць чалавека, пакалечыць або наслаць хваробу. 06.03.2020 / 28.11.2021,

Аб’ём тэксту: 18 226

Праглядаў: 10008

Каментараў: 2

07.03.2020, KOT

Pэйтынг: 3.3 / 10 (18)

Ваша ацэнка: 10 / 10

Зазоўка

Паводле мясцовых паданняў з Вілейшчыны, нейкая лясная дэманічная істота ў выглядзе прыгожай дзяўчыны з доўгімі валасамі, якая заварожвала… 23.09.2014 / 06.11.2019,

Аб’ём тэксту: 17 789

Праглядаў: 21984

Pэйтынг: 9.8 / 10 (5)

Ваша ацэнка: 10 / 10

Анчутка

Паводле ўсходнеславянскіх павер’яў, малы бес, чарцяня з рожкамі на голай, нібы ў татарчонка, галаве, са свіным пятачком, ды з качынымі… 14.07.2008 / 11.03.2022,

Аб’ём тэксту: 16 918

Праглядаў: 52450

Каментараў: 22

02.03.2021, KOT

Pэйтынг: 7.3 / 10 (7)

Ваша ацэнка: 1 / 10

Баламуцень

Паводле беларускага фальклора, небяспечны для жанчын вадзяны чалавек з азызлым тварам, гусінай скурай і велізарным жыватом. 11.10.2014 / 14.04.2020,

Аб’ём тэксту: 16 761

Праглядаў: 30444

Каментараў: 4

14.04.2020, KOT

Pэйтынг: 6.8 / 10 (11)

Ваша ацэнка: 10 / 10

Железная баба

Паводле палесскага фальклёру, пудзiла ў выглядзе бабы-жабы з жалезным крукам, якая жыве ў агародах i палях, ды хапае дзяцей, калi тыя… 13.01.2015 / 19.06.2020,

Аб’ём тэксту: 15 616

Праглядаў: 23033

Каментараў: 33

11.08.2022, KOT

Pэйтынг: 5.4 / 10 (13)

Ваша ацэнка: 10 / 10

Хапун

Паводле беларускага і ўкраінскага фальклёру, міфічная істота, якая выкрадае маленькіх непаслухмяных дзяцей, альбо яўрэяў незалежна ад… 16.08.2010 / 30.08.2019,

Аб’ём тэксту: 13 777

Праглядаў: 39390

Каментараў: 17

01.08.2016, KOT

Pэйтынг: 2.3 / 10 (30)

Ваша ацэнка: 1 / 10

Лазавік

Паводле беларускага фальклёру нейкі лясны альбо балотны нячысцік, які жыве ў лазе. 26.03.2015 / 04.08.2015,

Аб’ём тэксту: 13 294

Праглядаў: 16269

Pэйтынг: 7 / 10 (3)

Ваша ацэнка: 1 / 10

Зюзя

Паводле беларускай міфалогіі дух зімы, увасабленне холаду, таксама лакальны аналаг Дзеда Мароза. 11.04.2008 / 27.01.2020,

Аб’ём тэксту: 13 127

Праглядаў: 54200

Каментараў: 5

28.01.2021, KOT

Pэйтынг: 5.9 / 10 (10)

Ваша ацэнка: 7 / 10

Варгін

У беларускай міталёгіі дэманічны чорны кот велізарных памераў, кароль кашэчага царства. 29.09.2014 / 30.12.2018,

Аб’ём тэксту: 11 569

Праглядаў: 37405

Каментараў: 9

25.10.2020, KOT

Pэйтынг: 4.9 / 10 (10)

Ваша ацэнка: 10 / 10

Лойма

Паводле беларускай міталёгіі, аблудны лясны або балотны дух выключна жаночага полу. 29.02.2016 / 15.11.2018,

Аб’ём тэксту: 11 453

Праглядаў: 13270

Pэйтынг: 2.6 / 10 (20)

Ваша ацэнка: 1 / 10

Вазіла

Паводле запісаў Драўлянскага, дух-апякунца коней ў беларускім фальклёры. 18.02.2009 / 26.04.2015,

Аб’ём тэксту: 11 134

Праглядаў: 29787

Pэйтынг: 3.8 / 10 (11)

Ваша ацэнка: 1 / 10

Жэўжык

У беларускай міфалогіі (паводле запісаў П.Драўлянскага), заступнік рэк у абліччы невялікага дзядка з тонкімі канечнасцямі, доўгай шыяй і… 23.02.2016 / 18.06.2022,

Аб’ём тэксту: 11 074

Праглядаў: 14686

Pэйтынг: 10 / 10 (4)

Ваша ацэнка: 10 / 10

Апівень

Паводле беларускіх павер’яў нячысцік, які чапляецца да людзей, схіляючы іх да п’янства. 20.07.2013 / 11.02.2020,

Аб’ём тэксту: 10 789

Праглядаў: 35408

Pэйтынг: 4.8 / 10 (12)

Ваша ацэнка: 7 / 10

Паляся

Паводле беларускай і заходне-расійскай міфалогіі, жаночы дух поля, «прыгажуня гаспадыня палявая». 20.06.2015 / 09.03.2021,

Аб’ём тэксту: 9 789

Праглядаў: 16280

Каментараў: 1

02.03.2021, KOT

Pэйтынг: 3.2 / 10 (23)

Ваша ацэнка: 10 / 10

Азярніцы

Паводле беларускага фальклора, мясцовая разнавіднасць русалак, якія жывуць у Чорным возеры на Мядзельшчыне. 14.01.2012 / 31.05.2017,

Аб’ём тэксту: 9 231

Праглядаў: 27908

Каментараў: 6

01.06.2017, KOT

Pэйтынг: 10 / 10 (2)

Чорная свіння аршанскага млыну

Мясцовы прывід, якога нярэдка бачылі паблізу старого вадзянога млына ў цэнтры Воршы, горадзе Віцебскай вобласці. 17.05.2014 / 04.12.2017,

Аб’ём тэксту: 8 740

Праглядаў: 19460

Pэйтынг: 9.9 / 10 (11)

Ваша ацэнка: 10 / 10

Гарцукі

Паводле беларускага павер’я духі стыхій, якія ў абліччы птушак робяць непагадзь моцнымі размахам крылаў. 13.05.2008 / 15.05.2017,

Аб’ём тэксту: 8 500

Праглядаў: 25979

Pэйтынг: 5.7 / 10 (10)

Ваша ацэнка: 10 / 10

Капялюшнікі

Нейкія нячысцікі у аповядах Віцебшчыны, валодаючыя здольнасцямі, характэрнымі для блукаючых агеньчыкаў і пярэвератня. 03.06.2015 / 15.06.2017,

Аб’ём тэксту: 8 133

Праглядаў: 12214

Pэйтынг: 10 / 10 (1)

Гаюн

Па беларускай міталёгіі лясны дух, від лешага. 13.10.2014 / 24.06.2022,

Аб’ём тэксту: 7 369

Праглядаў: 48195

Pэйтынг: 2.2 / 10 (22)

Ваша ацэнка: 2 / 10

Жыж

Паводле беларускіх паданняў, дух агню, які пастаянна ходзіць пад зямлёй, выпускаючы з сябе полымя. 28.07.2008 / 10.03.2022,

Аб’ём тэксту: 7 104

Праглядаў: 30646

Pэйтынг: 5.8 / 10 (9)

Ваша ацэнка: 10 / 10

Туросік

Небяспечны дэман з лясоў паўночнага захаду Беларусі-Літвы, які ў выглядзе тура альбо аленя з залатымі рагамі завабліваў падарожнікаў у… 07.07.2015 / 05.08.2019,

Аб’ём тэксту: 7 045

Праглядаў: 18725

Каментараў: 1

07.07.2015, KOT

Pэйтынг: 5.3 / 10 (41)

Ваша ацэнка: 1 / 10

Шэшкі

Паводле беларускага фальклёру малыя і практычна бяспечныя нячысцікі з вясёлым норавам. 21.06.2017 / 21.06.2017,

Аб’ём тэксту: 6 840

Праглядаў: 9080

Няма каментараў

Рэйтынг не зададзены

Сербай

Увасабленне голаду і беднасці, вядомы толькі на беларуска-літоўскім памежжы, дух, якi карае за нядбайнае стаўленне да хлеба. 23.07.2015 / 17.02.2020,

Аб’ём тэксту: 6 818

Праглядаў: 16136

Каментараў: 1

05.03.2020, KOT

Pэйтынг: 3.6 / 10 (24)

Ваша ацэнка: 10 / 10

Меша

У беларускай міфалогіі нейкі пракляты дух у абліччы невялікага чорнага кудлатага звера, які не прыносіць шкоды, але страшыць па начах. 20.08.2015 / 07.10.2020,

Аб’ём тэксту: 6 523

Праглядаў: 19753

Няма каментараў

Pэйтынг: 2.6 / 10 (42)

Ваша ацэнка: 9 / 10

Багнік

Паводле беларускай міфалогіі балотнік, які жыве ў багне — безжыццёвым тарфяным балоце. 03.09.2008 / 01.09.2018,

Аб’ём тэксту: 6 512

Праглядаў: 24538

Pэйтынг: 9.3 / 10 (3)

Ваша ацэнка: 9 / 10

Лознікі

Паводле беларускага фальклёру нейкія малыя гарэзлівыя нячысцікі, які жывуць у лазе па суседстве з Лазавіком. 02.08.2015 / 04.08.2015,

Аб’ём тэксту: 6 438

Праглядаў: 10947

Pэйтынг: 9 / 10 (1)

Ваша ацэнка: 9 / 10

Лядашцік

У беларускай міталёгіі (паводле запісаў П.Драўлянскага) аднавокі крылаты злы дух, які псуе людзей. 08.03.2016 / 05.06.2022,

Аб’ём тэксту: 6 324

Праглядаў: 15865

Каментараў: 2

09.04.2021, KOT

Pэйтынг: 2.3 / 10 (23)

Ваша ацэнка: 2 / 10

Крыжацік

Паводле павер’яў беларускага Палесся, неўпакаенны дух у выглядзе сівога крумкача з чалавечым поглядам, які жыве ў межах могілак. 16.05.2013 / 28.11.2020,

Аб’ём тэксту: 6 193

Праглядаў: 20198

Pэйтынг: 4.8 / 10 (13)

Ваша ацэнка: 10 / 10

Свіцязянкі

Паводле беларускага фальклора, дзівосныя русалкі возера Свіцязь на Навагрудчыне, якія спакушаюць юнакоў і зацягваюць іх пад ваду. 06.05.2010 / 07.12.2022,

Аб’ём тэксту: 6 184

Праглядаў: 35958

Pэйтынг: 7.7 / 10 (3)

Ваша ацэнка: 3 / 10

Лізун

Паводле фальклёру паўночнай Беларусі нейкае пудзіла з доўгім языком, якое жыло ў калодзежы ці ў агародзе і было здольна лізнуць… 16.01.2017 / 09.09.2019,

Аб’ём тэксту: 6 100

Праглядаў: 18115

Pэйтынг: 2.2 / 10 (22)

Ваша ацэнка: 1 / 10

Кук

Па беларускай міфалогіі цар птушынага царства, вялікая чароўная птушка, якая ахоўвала усіх пернатых ад замахаў драпежных жывёл. 29.09.2014 / 10.05.2017,

Аб’ём тэксту: 5 907

KOT, linyok, Paweł Zych

Праглядаў: 16245

Pэйтынг: 4 / 10 (7)

Ваша ацэнка: 1 / 10

Плямоты

Паводле павер’яў з паўднёвага ўсхода Польшчы, дробныя хатнія духі-хохлікі, якія шкодзяць гаспадарцы. 13.05.2020 / 29.03.2022,

Аб’ём тэксту: 5 711

Праглядаў: 4480

Няма каментараў

Pэйтынг: 10 / 10 (2)

Купальскі дзядок

Паводле беларускага фальклёра, добры лясны дух, які збірае папараць-кветку ўначы на Купалле. 20.07.2009 / 01.05.2018,

Аб’ём тэксту: 5 692

Праглядаў: 22047

Pэйтынг: 10 / 10 (1)

Мара петрыкоўская

Паводле фальклору Ўсходняга Палесся, бясшкодная недарэчная істота ў абліччы тоўстай вертыкальнай калоды на непрапарцыйна маленькіх… 11.12.2019 / 08.10.2020,

Аб’ём тэксту: 5 524

Праглядаў: 6262

Каментараў: 2

22.03.2021, KOT

Pэйтынг: 4 / 10 (7)

Ваша ацэнка: 1 / 10

Пяшчаны бразг

Паводле фальклору паўночнага захаду ЗША, хімерычная істота, якая валодае здольнасцю выпрацоўваць электрычнасць, дакранаючыся хвастом да… 27.07.2019 / 30.07.2019,

Аб’ём тэксту: 5 348

Праглядаў: 6577

Няма каментараў

Pэйтынг: 10 / 10 (1)

Ваша ацэнка: 10 / 10

Пачвара з Шо

Паводле запісаў з вёскі Шо Глыбоцкага раёна Віцебскай вобласці Беларусі, пачвара ў абліччы лятаючага таўстагаловага бязрогага цяля. 20.07.2020 / 21.07.2020,

Аб’ём тэксту: 5 341

Праглядаў: 4017

Няма каментараў

Pэйтынг: 9.3 / 10 (3)

Ваша ацэнка: 8 / 10

Паазерскі цмок

Рэгіянальны падвід беларускіх цмокаў-драконаў, лакалізаваны ў Паазер’е — паўночным захадзе Беларусі. 22.09.2015 / 04.02.2016,

Аб’ём тэксту: 5 282

Праглядаў: 8358

Pэйтынг: 9.7 / 10 (3)

Ваша ацэнка: 9 / 10

Улішыца

Паводле беларускага павер’я, лясная дэманіца, аброслая каровінымі валасамі, з невялічкім хвостом, шырокім пляскатым носам, чырвонымі вачыма… 20.10.2021 / 25.10.2021,

Аб’ём тэксту: 5 271

Праглядаў: 5529

Няма каментараў

Pэйтынг: 10 / 10 (1)

Кашкалачань

Паводле Шпілеўскага і Афанасьева, кот-пярэварацень з беларускага фальклору. 11.06.2009 / 04.11.2021,

Аб’ём тэксту: 5 132

Праглядаў: 20322

Каментараў: 10

29.08.2017, KOT

Pэйтынг: 8 / 10 (4)

Ваша ацэнка: 6 / 10

Пячурнік

У павер’ях паўночнага захаду Беларусі, дамавы у абліччы прамаходзячага ката, які жыве пад печчу. 29.09.2019 / 30.09.2019,

Аб’ём тэксту: 5 121

Праглядаў: 11603

Няма каментараў

Pэйтынг: 2.8 / 10 (23)

Ваша ацэнка: 1 / 10

Касны

Паводле беларускай міталёгіі дзейсныя выключна зграяй вампірападобныя істоты няпэўнага аблічча. 02.02.2013 / 21.06.2017,

Аб’ём тэксту: 4 932

Праглядаў: 18342

Pэйтынг: 2.6 / 10 (21)

Ваша ацэнка: 2 / 10

Аржавеннік

Па беларуская міфалогіі адзін з балотных духаў, гаспадар аржавення, іржавай балоты. 27.05.2008 / 09.03.2018,

Аб’ём тэксту: 4 833

Праглядаў: 32682

Няма каментараў

Pэйтынг: 2 / 10 (23)

Ваша ацэнка: 1 / 10

Дзіця Чырвонага балота

Прывід Чырвонага балота пад Мозырам, дзяўчынка з вачыма колеру бруднай вады, якая прапануе заблукаламу вандроўніку жменю воўчых ягад у… 11.09.2014 / 26.06.2022,

Аб’ём тэксту: 3 850

Праглядаў: 20860

Pэйтынг: 9.6 / 10 (5)

Ваша ацэнка: 10 / 10

Дамавiчка

У беларускім фальклёры незамужняя дачка дамавіка і дамавухі, схільная да любоўных уцех з людскімі хлопцамі. 12.03.2015 / 12.01.2018,

Аб’ём тэксту: 3 543

Праглядаў: 16456

Pэйтынг: 10 / 10 (1)

Праклёнышы

Паводле беларускага фальклора, нябачныя духі-дапаможцы, якімі становяцца праклятыя бацькамі дзеці. 18.08.2019 / 18.08.2019,

Аб’ём тэксту: 3 543

Праглядаў: 3839

Няма каментараў

Рэйтынг не зададзены

Аўгур

Худая вечна скарбячая птушка зеленкавата чорнага колеру з чароўнага свету Гары Потэра. 11.02.2014 / 08.01.2019,

Аб’ём тэксту: 3 308

Праглядаў: 24853

Pэйтынг: 9.5 / 10 (6)

Ваша ацэнка: 10 / 10

Хохлік

У славянскім фальклоры малое чарцяня, памочнік дамавіка. 19.01.2009 / 08.02.2021,

Аб’ём тэксту: 3 180

Праглядаў: 27691

Каментараў: 2

02.03.2021, KOT

Pэйтынг: 10 / 10 (1)

Плачка

Паводле беларускага фальклора, прывід прыгожай жанчыны ў белай сукенцы і чорным галаўным уборы. 22.06.2015 / 02.04.2020,

Аб’ём тэксту: 2 681

Праглядаў: 8825

Няма каментараў

Рэйтынг не зададзены

Агнявік

Паводле беларускіх павер’яў хатні дух, які жыве ў печы і кідае попел у ежу. 20.09.2014 / 11.03.2019,

Аб’ём тэксту: 2 664

Праглядаў: 20044

Няма каментараў

Pэйтынг: 9.8 / 10 (4)

Ваша ацэнка: 10 / 10

Кастамахі

Па беларускім фальклёры згнілыя да касцей нябожчыкі, якія ўcтаюць з магілаў ды страшаць людзей уначы. 20.06.2015 / 14.04.2021,

Аб’ём тэксту: 2 508

Праглядаў: 20971

Pэйтынг: 10 / 10 (3)

Ваша ацэнка: 10 / 10

Панны-зайцы

Паводле мясцовай легенды Баболіцкага замку ў Сілезскім ваяводзтве Польшчы, здані памерлых дачок мясцовага кашталяна, якія выглядаюць як… 27.09.2015 / 23.05.2016,

Аб’ём тэксту: 2 316

Праглядаў: 12347

Няма каментараў

Pэйтынг: 9 / 10 (1)

Хіхітун

Паводле паданняў з Мядзельшчыны, малы нячысцік, які нябачна смяецца з-за спіны над чалавечымі няўдачамі. 29.06.2013 / 25.06.2016,

Аб’ём тэксту: 2 212

Праглядаў: 19159

Каментараў: 4

03.02.2016, KOT

Pэйтынг: 4.3 / 10 (9)

Ваша ацэнка: 1 / 10

Малімон

Паводле міталёгіі Беларускага Палесся вялізная рыба, якая жыве ў падземным моры-акіяне і трымае на сабе ўсё Палессе, уплываючы на разлівы і… 01.03.2016 / 01.03.2016,

Аб’ём тэксту: 2 089

Праглядаў: 11244

Pэйтынг: 3.6 / 10 (7)

Ваша ацэнка: 8 / 10

Канапелька

У фальклоры Заходняй Беларусі, а таксама ў суседніх з Беларуссю рэгіёнах Польшчы і Літвы, палявая русалка, якая жыве ў каноплях. 30.11.2020 / 04.12.2020,

Аб’ём тэксту: 2 022

Праглядаў: 6533

Pэйтынг: 10 / 10 (1)

Лiха

Ва ўсходнеславянскай мiфалогii ўвасабленне злой долi-няшчасця ў выглядзе бабы вялiзнага росту, з адным вокам. 09.07.2009 / 17.11.2017,

Аб’ём тэксту: 1 982

Праглядаў: 38482

Pэйтынг: 2.8 / 10 (22)

Ваша ацэнка: 1 / 10

Блуд

Паводле ўсходне-славянскай міфалогіі, нячысцік, які звычайна жыве на раздарожжы і прымушае сустрэчнага чалавека блукаць да поўнага… 11.08.2017 / 31.07.2018,

Аб’ём тэксту: 1 974

Праглядаў: 15326

Pэйтынг: 2.3 / 10 (27)

Ваша ацэнка: 8 / 10

Бандыман

У чароўным свеце Гары Потэра паразіт, які вылучае слізь, ад якой дом, дзе ён жыве, загнівае да самага падмурку. 11.02.2014 / 12.08.2019,

Аб’ём тэксту: 1 911

Праглядаў: 12167

Рэйтынг не зададзены

Агністы Краб

У чароўным свеце Гары Потэра выдуманая істота, падобная на буйную чарапаху з панцырам, інкруставаным каштоўнымі камянямі. 04.02.2014 / 08.01.2019,

Аб’ём тэксту: 1 825

Праглядаў: 9792

Pэйтынг: 10 / 10 (1)

Хахолік

Паводле міталёгіі кашубаў (народа, які жыве на поўначы сучаснай Польшчы), хахолік — дух-перасьмешнік. 13.02.2016 / 05.10.2021,

Аб’ём тэксту: 1 610

Праглядаў: 11034

Каментараў: 4

23.09.2016, KOT

Рэйтынг не зададзены

Нюхлер

Маленькая чорная істота з міра Гары Потэра, падобная аднчасова на крата і утканоса, вельмі рахманы, любіць усё бліскучае. 17.11.2021 / 17.11.2021,

Аб’ём тэксту: 1 564

Праглядаў: 4604

Няма каментараў

Рэйтынг не зададзены

Хабёр

Паводле беларукага фальклору, цар усіх ракаў, які вылучаўся сярод сваіх падпарадкаваных тым, што меў залатыя клюшні і вочы. 14.07.2016 / 05.03.2020,

Аб’ём тэксту: 1 282

Праглядаў: 13092

Pэйтынг: 3.5 / 10 (21)

Ваша ацэнка: 1 / 10

Белая Баба

У беларускім фальклёры апранутая ў белае шлюбнае адзенне прывідная прадвесніца смерці. 18.11.2014 / 02.04.2020,

Аб’ём тэксту: 1 277

Праглядаў: 22973

Pэйтынг: 10 / 10 (2)

Шэрая панда Любчанскага замка

Паводле мясцовай легенды, прывід выпаленай попелам панды, якая жыла ў Любчанскім замку пад Наваградкам, на паўночным захадзе Беларусі. 01.11.2021 / 05.11.2021,

Аб’ём тэксту: 1 242

Праглядаў: 3102

Каментараў: 2

01.11.2021, KOT

Pэйтынг: 10 / 10 (1)

Бай

Паводле беларускага фальклора, істота, якая начамі нябачна блукае па сценах сялянскай хаты і сваім ледзь чутным меладычным спевам усыпляе… 08.08.2019 / 15.08.2019,

Аб’ём тэксту: 1 144

Праглядаў: 15304

Pэйтынг: 4.5 / 10 (11)

Ваша ацэнка: 10 / 10

Акулабраз

У чароўным свеце Гары Потэра штучна выведзеная калючая рыба, якая псуе сеткі маглаўскім рыбакам. 11.02.2014 / 22.07.2019,

Аб’ём тэксту: 1 104

Праглядаў: 9716

Няма каментараў

Pэйтынг: 4 / 10 (1)

Ваша ацэнка: 4 / 10

Біндас

Міфічны персанах, нейкі банны дух, якім пужалі дзяцей на Лепельшчыне. 02.10.2022 / 12.10.2022,

Аб’ём тэксту: 1 031

Праглядаў: 764

Няма каментараў

Рэйтынг не зададзены

Цыцохі

Згодна фальклору Заходняга Палесся, паўбабы-паўжабы з жалезнымі грудзьмі, якія лавілі непаслухмяных дзяцей і душылі іх, засоўваючы ў рот… 07.08.2015 / 10.07.2019,

Аб’ём тэксту: 735

Праглядаў: 17026

Pэйтынг: 3 / 10 (6)

Ваша ацэнка: 2 / 10

Бабар

Нейкая істота, якой у паселішчах беларусаў-будакоў Ніжагародчыны палохалі дзяцей. 20.09.2014 / 05.06.2016,

Аб’ём тэксту: 687

Праглядаў: 14731

Pэйтынг: 2.2 / 10 (21)

Ваша ацэнка: 1 / 10

Адкуль з’явілася жыта

Жыта — самае старшае збожжа, бо з яго мы маем хлеб, а хлеб — бацька, хлебам жывуць людзі. Калі Бог стварыў чалавека, дык доўгі час хлеба не было: людзі елі рознае карэнне. Больш за ўсіх галадалі сабакі. Таму яны, узняўшы свае морды ўверх, страшна завылі, просячы ў Бога хлеба. Бог пачуў іх просьбу і кінуў ім з неба адзін жытні колас. Але сабак было многа, дык адзін колас не мог накарміць іх усіх. Сабакі пачалі адбіраць колас адзін у аднаго, рваць яго ў розныя бакі. Разарвалі той колас сабакі на шматкі; зерне рассыпалася, і яны затапталі яго лапамі ў зямлю. На другі год ад аднаго коласа пайшоў такі багаты ўраджай, што людзі намалацілі цэлую бочку жыта. I з таго часу сталі разводзіць хлеб т.а ўсё пачалося з сабак. Напачатку ўсе хлебныя расліны — жыта, ячмень, пшаніца мелі колас у даўжыню ўсяго сцябла, ад макушкі да зямлі, і такі цяжкі, што некалькі каласоў толькі і мог падняць чалавек адной рукой. Выйшлі неяк жанчыны жаць ды сталі наракаць на Бога, што ён даў жыта з такімі каласамі, цяжкімі і нязручнымі. Бог, пачуўшы такія нараканні, вырашыў атрэсці ўсе каласы і пакінуць адны сцябліны. У той час, калі ён гэта рабіў, у полі знаходзіўся сабака. Зразумеўшы, што калі Бог атрасе ўвесь колас, то хлеба зусім не будзе, ён жаласна завыў, просячы Бога пакінуць хоць нейкую частку коласа на іх сабачую долю. Бог пачуў гэта і злітаваўся, ачысціў не ўвесь колас, пакінуў зерне на версе сцябла столькі, як ён і цяпер расце. Таму людзі ядуць не сваю долю хлеба, а сабачую. Калі жнуць беларусы жыта, у канцы поля, на мяжы, пакідаюць невялічкае недажатае месца звярам. Бо калі не было На Гэтым Свеце жыта, то звяры пачалі прасіць Бога чаго есці, а Бог ім кінуў жытні колас. 3 таго і з’явіўся хлеб.

Адкуль пайшлі ваўкалакі

Некалі даўно жыў адзін хлопец па імені Ваўкалак, любіў дзяўчыну ды не захацеў яе ўзяць, а ўзяў другую. Перад шлюбам пайшоў ён кланяцца бацькам маладой, ды зайшоў да сваёй першай палюбоўніцы ў хату. Маці яе і кажа яму: — Вот бачыш, якая добрая твая маладая, нават і на шыю нічога табе не дала. На, вазьмі хоць гэту хустачку і завяжы, каб шыя не была голая,— і падала яму беленькую хустачку. Малады нічога не зразумеў, узяў ды завязаў яе сабе на шыю. Выйшаў ён з хаты, аглядваецца — ажно і рукі, і ногі яго абрастаюць воўчаю поўсцю, толькі на шыі, дзе была хустачка, засталася белая лапінка. Далей стаў ён глядзець, дык і зусім увесь аброс, а замест рук і ног парабіліся ў яго воўчыя лапы. Страшна стала яму ў сяле. Стаў ён на чатыры лапы і пабег у лес і доўга жыў там з ваўкамі. 3 таго часу і стала магчымым перавярнуць чалавека ў Ваўкалака.

Адкуль пайшлі дрэвы

Аднаго разу пайшлі бацька з маці і з дачкою ў поле на работу. Бацькі працуюць, а дачка ленавалася, усё пастойвала. Дык маці пачала яе клясці і кажа: «Каб ты стала асінаю! Чаго ты стаіш?» А то была такая гадзіна, калі праклён спраўджваецца. Дачка спалохалася і стала асінаю, а на ёй лісткі трэсліся, як трэслася са страху цела, калі маці яе кляла. Ад такога няшчасця маці сумелася і стаіць, рукі заламаўшы, ды плача. А бацька раззлаваўся ды з гора кажа: «Ах, каб ты сама стала бярозаю! Што ты найлепшага зрабіла?» I маці ў той жа момант стала бярозаю, апусціўшы галлё так, як былі ў яе рукі апушчаны і заломлены. 3 таго развяліся на нашай зямлі бярозы і асіны. Нахіленыя над вадой вербы — гэта праклятыя Богам тыя мацеры, што страцілі сваіх дзяцей. На Купалле адначасова з Папараццю ў поўнач цвіце арэхавае дрэва. Калі арэхавую кветку адарваць і ісці туды, куды яна будзе нахіляцца, то можна знайсці скарб. Божае дрэўка, таксама як і Папараць, цвіце раз на год, у Купальскую ноч. Хто гэтую кветку здабудзе, усё будзе мець, чаго толькі яго душа пажадае. Аднак гэтую кветку пільнуюць Нядобрыя Духі, і трэба быць надзвычай смелым, каб дачакацца паўночы і сарваць кветку шчасця.

Асілкі

Даўно-даўно, калі яшчэ людзі жылі па лясах дрымучых, прыйшлі на нашу зямлю асілкі і пачалі сяліцца па берагах рэк. У лясах вадзіліся звяры ўсялякія: мядзведзі, ваўкі, ласі, кабаны, лісіцы, рысі, а па рэках і азёрах жылі выдры. Рыбы ў водах было такое мноства, хоць кашолкай чэрпай. Асілкі былі людзі здаровыя, ростам цэлы сажань, у плячах аршыны з два. Голас мелі магутны. Бывала, калі крыкне на увесь голас ды свісне, дык якое б дрэва ні было вялікае, а зваліцца. I жонкі іхнія былі у пару ім: рослыя, дужыя і раджалі кожны раз па двое, па трое дзяцей. Гаспадарку асілкі ніколі не трымалі. Не было ў іх ніякай худобы, ні скацінкі дамашняй, ні прыпасу, ні запасу. Hi хлеба, ні лёну не сеялі. Карміліся яны тым, што лавілі па лясах звяроў ды па рэках рыбу. Адзежу сабе яны шылі са звярыных скур. Вось так і жылі. Спадабалася асілкам наша зямля, бо тут ім усяго досыць было. Звяр’я па лясах было не злічыць. Рыбы ў рэках таксама, а ім больш нічога і не трэба было. Задумалі яны тут пасяліцца і пачалі будаваць гарадзішчы. Інструменту ў іх амаль ніякага не было, толькі на ўсіх адна сякера, ды і тая не жалезная, а якаясь медзяная. Не маючы досыць інструменту, асілкі перакідвалі сякеру з гарадзішча на гарадзішча, бо не хацелі траціць часу на хаджэнне. Зыкне асілак з аднаго гарадзішча ў другое: сякеру давай! На другім гарадзішчы нехта возьме сякеру ды і кіне яму. Гэта яшчэ нішто — сякеру перакінуць вярсты за тры. Калі была патрэбна на будоўлю драўніна, пойдзе асілак у лес, вырве дрэва з коранем ды так і прыцягне на гарадзішча. Спатрэбіцца камень, дык ён возьме яго ды і кіне за вярсту, а то і больш — прама на гарадзішча. Ёсць такія мясціны, якія ледзь не засыпаны камянямі. Дзяды казалі, што на гэтых самых мясцінах асілкі ваявалі, кідаючы камяні адзін у аднаго. Яны і звяроў забівалі камянямі, ад таго камяні ляжаць і па лясах. Потым асілкі сышлі адсюль, як толькі перавяліся ў лясах звяры і паменшала рыбы ў вадзе, бо ім не стала з чаго жыць. 3 той пары і гарадзішчы іхнія запусцелі, бо посля іх не скора прыйшлі сюды нашы дзяды.

Бай і яго сыны

Па некаторым часе чалавек стаў у Гэтым Свеце заводзіць свае парадкі. Ці шмат часу прайшло, ці мала, але меў ужо чалавек сваю сялібу, меў многа жонак, а яшчэ больш дзяцей. Было ў яго прозвішча — Бай. А як прыйшла пара паміраць, дык ён склікаў сваіх сыноў і падзяліў усю сваю маёмасць. Толькі пра аднаго сына забыўся. Сын у гэты час быў на паляванні і з ім былі любімыя бацькавы сабакі Стаўры і Гаўры. Прозвішча гэтаму сыну было Белаполь. Неўзабаве пасля смерці бацькі вярнуўся Белаполь з палявання, а браты яму кажуць: —  Бацька падзяліў нам усю сваю маёмасць, а табе ён пакінуў сваіх сабак. Ды яшчэ наказаў, каб ты іх пусціў па волі: аднаго ў правы бок, а другога — у левы; колькі яны зямлі аббягуць у дзень, дык гэта ўся зямля твая будзе. Пайшоў Белаполь і злавіў дзвюх птушак, што прыляцелі адна з паўднёвага мора, другая — з заходняга. Пусціў паўднёвую птушку на поўдзень, ды і кажа аднаму сабаку: —  Бяры! Пусціў другую на захад і кажа другому сабаку: —  Хапай!    .   . Паляцелі тыя птушкі; адна ў адзін бок, другая ў другі. Пабеглі сабакі за птушкамі, дык ажно зямля закурылася. Як пабеглі тыя сабакі, дык і да гэтага часу не вярнуліся, а па іх слядах дзве рэчкі працягнуліся, у адзін бок прайшла Дзвіна, а ў друг! бок — Дняпро. Вось у гэтых абшарах Белаполь і пачаў сяліцца. У гэтага Белаполя ад розных жонак яго развяліся розныя плямёны пад прозвішчам Беларусы. Яны і да гэтага часу там ходзяць, зямельку скародзяць ды жыта сеюць.

Бусел

Было гэта вельмі даўно. На зямлі развялося такое мноства гадаў, што не стала ад іх жыцця ні людзям, ні жывёле. I вырашыў адзін чараўнік знішчыць гадаў, патапіць у якой-небудзь бяздонніцы. Сабраў ён іх у вялізны скураны мех, завязаў, узваліў на плечы аднаму чалавеку і загадаў укінуць у прадонне. Як толькі чалавек рушыў з месца, то ўсе гады, якія былі ў мяшку, заварушыліся, засіпелі, засвісталі. I ўзяла чалавека цікаўнасць: што ён такое нясе? Чалавек развязаў торбу ды і аслупянеў ад жаху. Гады ж тым часам вылезлі і распаўзліся зноў па зямлі. Раззлаваны чараўнік не захацеў другі раз збіраць гэтую дрэнь і, накінуўшы на чалавека парожні мяшок, ператварыў яго ў бусла і загадаў збіраць гадаў-уцекачоў усё жыццё аж да самай смерці. I ходзіць гэты ператвораны ў бусла чалавек з накінутым на плечы мяшком па лугах, палях, балотах ды збірае гадаў, але да гэтай пары ніяк сабраць не можа. Нават нягледзячы на тое, што чараўнік для дапамогі паслаў яму жонку і дзяцей. 3 прычыны сваей крэўнасці да чалавека гэты пярэварацень не адыходзіць далека ад людскіх сяліб і мала баіцца людзей. Тую хату і нават сядзібу, дзе бусел уладкуе свае гняздо, можна лічыць шчаслівай, а Пярун ніколі не ўдарыць нават паблізу гнязда. Беларусы шануюць бусла як карыснае стварэнне, якое нішчыць жаб, змей і вужоў. Але і баяцца іх. Калі чалавек разбурыць буслянку, яны адпомсцяць. Пралятаючы паблізу вясковых сядзібаў, яны могуць распаліць пажар, кінуўшы на дах стадолы ці хаты запаленую галавешку, або нават уторкнуць яе пад страху.

Волаты

Першымі людзьмі на нашай зямлі былі велікалюды — волаты. Гэта такія вялізныя людзі, што цяперашнія нават ім да калена не дасталі б. Найглыбейшыя рэкі ім не вышэй як да калена былі. Галовы ў іх былі, як цэбры. Ідзе волат праз лес, возьме за верх агромністую сасну, вырве з карэннем і папiраецца ёю, як кіем. Волаты папракопвалі рэкі, панасыпалі горкі ды параскідалі ўсюды па свеце вялізарныя камяні, якія і цяпер трапляюцца дзе-нідзе на полі ці ў лесе. Яны, бывала, набяруць камення, ды пачнуць шыбаць утору так, што яно з вачэй хаваецца. А як пойдуць барукацца ці біцца ды пачнуць рваць дуб’ё, дык аж зямля стогне. Волаты павытоптвалі зямлю, пааралі яе карчамі так, што на тых месцах стаяць азёры і рэкі. Не было на зямлі нікога, хто б мог з волатамі памерацца сілаю. От яны смела хадзілі сабе ды сваволілі. Ведама, калі хто нікога не баіцца, то ён заўжды пачне дурэць, пачне рабіць ліха. Так і тыя волаты пачалі губіць на зямлі жывёлу і ўсялякую расліну, а ў неба шыбаць каменнем. Хацелі нават з Багамі дужацца. За тое Бог і пакараў волатаў. У адных адняў розум, так што яны пачалі лбамі разбіваць каменныя горы. Разгоніцца той волат, бы баран, ды як рэзнецца лбом аб камень, дык мазгі і пацякуць, а ён сам зваліцца на зямлю, патрапеча трохі нагамі ды й дух вон. Частку волатаў, якія пайшлі супраць Багоў, Белбог закляў: «Быць вам дужымі і стаяць вякамі, а плады вашы будуць свінні есці». I ператварыў іх у дубы. Астатніх абярнуў у малых ды кволых людзей, якія і цяпер жывуць. Сын апошняга сляпога волата ўбачыў нашага чалавека, які араў зямлю, узяў яго на далонь разам з валамі і сахою, прынёс да бацькі і пытае; —  Што гэта за чарвяк такі зямлю точыць? А банька яму ў адказ: —  Наша пакаленне ўжо гіне, а гэта новыя людзі, што пасля нас застануцца. Загінула пакаленне волатаў, толькі адзін яшчэ доўга валачыўся па свеце, але ён ужо быў сляпы, таму насіў у сябе на карку нашага чалавека, каб той яму дарогу паказваў. Аднаго разу зачапіўся гэты волат за прыгорак і як грымнуў, бы сасна на зямлю, дык і сам разбіўся на кавалкі і чалавек на шкуматы разляцеўся.

Вырай

Дзесьці на поўдні Сусвету, за гарамі ды за марамі, непадалёку ад яснага сонца ёсць Вырай — мясціна, куды адлятаюць птушкі і душы памерлых людзей. Але не кожная душа трапляе ў Вырай, а толькі тая, якую Багі неба адзначаць. Там чалавечыя душы працягваюць жыць, не ведаючы пакутаў і гора. Вырай — краіна вечнага святла і цяпла, цудоўных садоў і жывёл. Пры жыцці Вырай даступны толькі птушкам. Птушкі з ўсёй зямлі ляцяць у Вырай. I з Беларусі некаторае птаства адлятае туды на зіму. Яно там жыве і расце, пакуль у нас зіма. Таму тая старана і на-зываецца Выраем, што птушкі раяцца толькі там. Птаства жыве ў Выраі толькі зіму, а на лета зноў вяртаецца да нас. Птушак, як і людзей, Бог дзеліць на добрых і ліхіх. Як душы ліхіх людзей ніколі не трапляюць у Вырай, так і ліхія птушкі сланяюцца па зямлі, забіваюць іншых, ды, нарэшце, самі дзе-небудзь гінуць. Добрыя ж птушкі жывуць лецечка тут, у нашых гаях, цешаць добрых людзей. Так Белбог загадаў: каб птушкі пелі, шчабяталі ды радавалі сэрцы людзей. Як пачне халадаць, яны ляцяць у Вырай, дзе таксама спяваюць ды цешаць душы людзей. Вялікі грэх забіваць тых птушак, якія восеню адлятаюць у Вырай.

1 ответ:

Читайте также

Беларуская міфалогія — сістэма міфаў і ўяўленняў пра навакольны свет. З’яўляецца адной са славянскіх міфалогій і — шырэй — адной з індаеўрапейскіх. Уключае:

• язычніцкую міфалогію балтаў (якія жылі на тэрыторыі Беларусі ў Старажытнасці і ў Сярэднявеччы);
• язычніцкую міфалогію славян;
• павер’і беларускіх сялян, якія можна сустрэць у вёсках нават сёння. Гэта: 1) вера ў духаў (хатнік, багнік, лясун, пушчавік, мара і інш), 2) «Народная Біблія» — напалову язычніцкія, напалову хрысціянскія легенды пра Бога, Чорта, Дзеву Марыю, Хрыста; язычніцкія сюжэты спалучаюцца ў іх з хрысціянскімі імёнамі; 3) паданні аб тым, адкуль з’явіліся пэўныя рэкі, азёры, назвы гарадоў, вёсак.

З вывучэннем беларускай міфалогі звязаны шэраг праблем.

• Калі міфалогіі грэкаў і скандынаваў дакладна вывучаны, то аб беларускай амаль нічога не вядома: дайшло вельмі мала пісьмовых звестак.
• Шмат фальсіфікацый. У мінулым многія даследчыкі (Павел Шпілеўскі, Адам Кіркор, Міхаіл Кацар) стварылі шмат сумнеўных звестак пра багоў, якіх у рэальнай беларускай міфалогіі ніколі не было.

У апошні час беларуская міфалогія прыцягвае да сябе ўсё больш увагі — роўна як беларуская культура, беларуская гісторыя. З’яляюцца літаратурныя творы, натхнёныя народнымі павер’ямі («Жаўнер і вужалка» Алега Грушэцкага, ”Я, Сямён і барабашка” і інш).

Крыніцы[правіць | правіць зыходнік]

Можна вылучыць наступныя крыніцы:

• Пісьмовыя дакументы (летапісы, «словы», павучэнні супраць язычніцтва).
• Вусныя народныя творы: песні, легенды, казкі, замовы, балады, загадкі.
• Народныя павер’і аб духах, аб ўладкаванні сусвету.
• Археалагічны матэрыял (ідалы, язычніцкія амулеты).
• Народныя вышыўкі (стылізаваныя выявы Сусветнага Дрэва, жаночых фігур, старажытныя сімвалы жывёл, багацця, ураджаю).
• Народная архітэктура. Выявы Сонца, змяі, вады, агню на ліштвах у старых сялянскіх хатах.
• Прадметы сялянскага побыту. Выявы Сонца на драўляных коўшыках, прасніцах.

Пісьмовыя дакументы[правіць | правіць зыходнік]

Сярэднявечныя дакументы («Аповесць мінулых часоў», «Слова пра паход Ігаравы», «Радзівілаўскі летапіс», павучэнні супраць язычніцтва) напісаны хрысціянамі. Язычніцкую міфалогію яны апісваюць вельмі коратка і пераважна з негатыўнага боку. Ад саміх язычнікаў не дайшло ніякіх пісьмовых звестак, таму што славяне не мелі пісьмовасці да прыходу хрысціянства.

Вусная народная творчасць[правіць | правіць зыходнік]

Народныя легенды, песні, казкі ў Беларусі пачалі запісваць толькі ў ХІХ-ХХ стагоддзях. Сярод найболей выбітных этнографаў і фалькларыстаў: У. Дабравольскі, А. Кіркор, П. Шпілеўскі, В. О. Невяровіч, А. К. Сержпутоўскі, Е. Раманаў, М. Я. Нікіфароўскі, П. Шэйн, П. Дземідовіч, К. П. Тышкевіч, Я. Баршчэўскі і інш.

Народныя павер’і[правіць | правіць зыходнік]

Народныя вераванні ў духаў (лясун, багнік, пушчавік, мара, балотнік, стрыга і інш) маюць язычніцкае паходжанне. Таксама паводзіны і функцыі многіх багоў перанялі на сябе хрысціянскія святыя: святы Юр’я — функцыі Ярылы, Параскева Пятніца — функцы Мокашы, святы Ілля — функцыі Пяруна, а святыя Мікола, Улас і Сцяпан — функцыі Вялеса.

Археалагічны матэрыял[правіць | правіць зыходнік]

Можна вылучыць:

• Язычніцкія ідалы (фігуркі багоў, духаў, свяшчэнных жывёл). Шэраг ідалаў адносіцца да Сярэднявечча (слонімскі ідал, шклоўскі, грабавецкі, даўгінаўскі) і мог належыць славянам ці балтам. Некаторыя каменныя крыжы сёння ўшаноўваюцца ў вёсках як хрысціянскія, але маюць чалавекападобную форму і раней былі язычніцкімі ідаламі. У Лельчыцкім раёне такія крыжы завуцца «каменныя дзевачкі» (адсюль здагадка, што калісьці яны былі звязаны з нейкім жаночым боствам).
• Рэшткі язычніцкіх капішчаў (Мінскае капішча, капішча ў Верхаўлянах, Ходасавіцкае свяцілішча і інш).
• Амулеты, якія насілі на шылі: фігуркі коней з салярнымі арнаментамі або фігуркі сякеры, якая была звязаны з культам Пяруна.
• Прадметы побыту з язычніцкімі арнаментамі, пераважна салярнымі (грабенчыкі, кераміка).

Язычніцкія багі старажытных народаў Беларусі[правіць | правіць зыходнік]

У Старажытнасці і Раннім Сярэднявеччы амаль усю Беларусь (акрамя Палесся) насялялі балты. Назвы тапанімікі (Дзявочыя горы, Мар’іна Горка), назва «перкуна кулька», якую давалі першабытным каменным сякерам у некаторых мясцінах Беларусі, — сведчыць, што ў балцкі час тут шанаваліся багі Дзіевас, Маря, Пяркунас.

Увогуле сярод балцкіх багоў вядомыя Аўстра (багіня ранішняй зоркі), Лайма (багіня лёсу), Саўле (багіня сонца), Велс (бог хатняй жывёлы, багацця), Ашвьяняй (багі-блізняты, якія кіравалі калясніцай сонца), Вітаўтус (бог коней), Жаміта (багіня зямлі), Вакарэ (багіня вячэрняй зоркі) і інш. Усе яны маглі шанавацца старажытнымі балтамі Беларусі.

Са славянскімі багамі ўсё болей складана. Па крыніцах вядомы шэраг багоў усходніх славян (Вялес, Пярун, Мокаш, Стрыбог, Дажбог, Сварог, Ярыла, Пераплут і інш) і заходніх (Белбог, Чарнабог, Яравіт, Святавіт, Ругевіт, Трыглаў, Провэ і інш). Але невядома дакладна, якіх багоў канкрэтна шанавалі на тэрыторыі Беларусі.

Паводле Зміцера Скварчэўскага, у Беларусі засталіся сляды (тапаніміка, паданні, назвах святаў) толькі двух славянскіх багоў — Вялеса і Пяруна, а яшчэ, магчыма, Ярылы. Назвы Мокашава балота, Мокіш могуць быць слядамі культа багіні Мокаш. Акрамя таго, у замовах, прыказках, легендах, павер’ях засталося шмат персанажаў, якім маглі адпавядаць язычніцкія багі: Зара-Зараніца, Маці-Зямля, увасабленні Сонца, Месяца, багіня Доля (або Тры Долі). Але невядома, як звалі гэтых персанажаў у язычніцкі час, як выглядаў іх культ.

Вялес[правіць | правіць зыходнік]

Асноўны артыкул: Вялес

Бог хатняй жывёлы, палявання, багацця. Таксама бог смерці, замагільнай краіны, бог зімы. Пасля прыходу хрысціянства яго функцыі перанялі: святы Мікола (як верылі ў народзе, ён даглядае коней), святы Юр’я (які ахоўвае кароў), святы Сцяпан, святы Улас і іншыя. У Беларусі Вялес быў звязаны з культам камянёў. Ёсць меркаванне, што яму даўней былі прысвечаны камяні, сёння вядомыя пад назвамі Вол, Валы, Быкі, шматлікія Чортавы камяні, Сцёп-камень, магчыма, Камень-кравец і інш^[1].

Пярун[правіць | правіць зыходнік]

Асноўны артыкул: Пярун

Бог маланак і грому, ахоўнік князя і дружыны. Роднасці такім індаеўрапейскім багам, як індыйскі Парджанья, хецкі Пірва. У Пракопія Кесарыйскага (6 ст.) згадваецца як вярхоўны бог славян^[2]. Узначальвае Кіеўскі пантэон, які князь Уладзімір пабудаваў у 980 годзе. Пасля прыходу хрысціянства яго рысы і функцыі пераняў святы Ілля-прарок. Як верылі ў народзе, ён рухаўся па небе на калясніцы і кідаў стрэлы-маланкі, каб біць імі чарцей^[3]. Слова «пярун» досей існуе ў беларускай мове як сінонім маланкі. Знаходзячы каменныя сякеры, зробленыя першабытнымі людзьмі, сяляне лічылі іх стрэламі Пяруна, якія той кідае на зямлю ў выглядзе маланак. Іх выкарыстоўвалі ў народнай магіі.

Як багі-грамабоі іншых індаеўрапейскіх народаў, Пярун выступае як змагар са змеем. У паданні пра Змееў камень ён забівае цмока, пасля чаго пачынаюцца жудасныя дажджы, якія пагражаюць затапіць увесь свет. Гэта пераклікаецца з індыйскім міфам пра бога-грамабоя Інду і яго ворага — змею Врытру, які трымае ў палоне воды, выклікаючы засуху. Калі ж Індра забівае яго, воды вызваляюцца, і пачынаюцца дажджы.

Мокаш[правіць | правіць зыходнік]

Асноўны артыкул: Мокаш

Багіня, вобраз якой навукоўцы звязваюць з ткацтвам, жаночымі рамёствамі ў цэлым, а таксама з ураджаем. Невядома, ці ўшаноўвалася яна на тэрыторыі Беларусі. Адзінкавыя прыклады тапанімікі (Мокашава балота, Мокіш) Зміцер Скварчэўскі лічыць недастатковай аргументацыяй^[4]. В.В. Іванаў і У.Н. Тапароў лічылі, што Макош была жонкай бога Пяруна, якую той ратаваў ад Змея^[5]. Пасля прыходу хрысціянства функцыі Мокашы пераняла святая Параскева Пятніца, якая таксама ахоўвала жанчын, што займаюцца прадзеннем і ткацтвам^[6].

Доля (тры Долі)[правіць | правіць зыходнік]

Багіня Доля не згадваецца ў пісьмовых крыніцах , але сляды яе культа шырока прадстаўлены ў вуснай творчасці, перадусім у замовах. Часта выступае не як адзіная асоба, а ў выглядзе трыяды жаночых персанажаў («тры дзявіцы», «тры панны», «тры Дзевы Марыі»).

• «На сінім моры дуб зялёны, сядзіць тры дзявіцы. Адна віна варыць, другая ўрок знімая, a трэцяя на сіня мора адпраўляя…».
• « На моры, на акіяне стаіць дуб, пад тым дубам тры дзявіцы. То ж не дзявіцы — родныя сястрыцы…»
• «…пайду на сіняе мора. На сустрэчу мне тры родных сястрыцы: першая Мар’я, другая Дар’я, трэцяя Варвара».
• «…пайду я ў чыстае поле. Там сустрэну тры дзевіцы-красавіцы. Яны ідуць, залатыя замкі нясуць, — сярэбраныя ключы нясуць…»^[7].

Як заўважае Зміцер Скварчэўскі, яны аналагічныя такім багіням, як скандынаўскія норны (якія таксама сядзяць пад дрэвам і ткуць — у дадзеным выпадку нітку жыцця кожнага чалавека), грэчаскія мойры, рымскія паркі, літоўскай багіні Даля.

Магчыма, у кожнай з трох Доляў было сваё імя. Імаверныя функцыі багінь: вызначэнне лёсу чалавека, лекаванне ад хваробаў^[8].

Маці-Зямля[правіць | правіць зыходнік]

Персаніфікацыі Сонца, Месяца, Зорак[правіць | правіць зыходнік]

• Сонца. У Кіеве ў 980 г. стаяў ідал Дажбога — як мяркуецца, бога Сонца. Але ў Беларусі не знойдзена ніводнай згадкі пра гэтага бога. Таму невядома, якое боства адказвала за Сонца ў беларускіх славян. Балтам жа была характэрна Саўле — сонечная багіня. У беларускіх калядных песнях Сонца — жанчына і з’яўляецца жонкай Месяца, а зоркі — іх дзеці. У казках Сонца — мужчынскі вобраз. У казках «Залатое пяро», «Тром-Сын Бязыменны» герой прыходзіць у палац, дзе жыве само Сонца, і тое адкрывае яму таемныя веды. Там жа высвятляецца, што Сонца кахае марскую дзяўчыну (у розных казках яе завуць Настасея-Прыгажуня, Дзеўка-Паланянка), якая плавае на лодцы па моры.
• Месяц. У калядных песнях Месяц апісваецца як муж Сонца, «бацька» нябеснай сям’і.

Яснае сонца — то жонка яго, Ясны месяц — то сам гаспадар, Што дробныя звёзды — то дзеткі яго, Што цёмная хмарка — то жыта яго… [9].

Літоўцам характэрны міф, дзе Месяц (Mėnuo) і Сонца (Saulė) — муж і жонка. Але аднойчы Месяц закахаўся ў ранішнюю зорку (Aušrinė), за што бог Пяркунас пакараў яго: з таго часу Месяц расце і змяньшаецца. У старажытных беларусаў, відаць, быў падобны міф. Яго рэха ёсць у народных песнях:

Ходзіць, паходзіць месяц па небу, Кліча ж, пакліча зару з сабою: – Хадзем жа, зара, гдзе ж госпад жыве… [10].

Гэты міф, магчыма, народжаны рэальнай астранамічнай з’явай: раніцай ці вечарам, калі Сонца або яшчэ не ўзыйшло, або заходзіць, адбываецца збліжэнне на небе Месяца і ранішняй (ці вячэрняй) зары.
Месяц мог быць адным з найболей старажытных багоў. У адной замове сказана, нібы ён існаваў у самым пачатку свету: «…як начынаўся свет, было на свеці тры царыкі: первы царык — зялёны дуб у полі, другі царык — белы камень на моры, трэці царык — шырокі месяц на небі»^[7].

• Зара-Зараніца. Згадваецца ў народных замовах, дзе лекуе ад хвароб, ратуе ад злых чараўнікоў: «Зара-зараніца, божжа памашніца, i Прачыстая маці, памажы памагаці…» (пачатак замовы ад зубнога болю)^[7]. Магчыма, да прыходу хрысціянства была багіняй.

Спрэчныя багі[правіць | правіць зыходнік]

• Ярыла. Гэты персанаж не згадваецца ні ў якіх сярэднявечных крыніцах, але шырока фігуруе ў народных песнях і веснавых святах 18-19 стагоддзяў. У. Тапароў і Вяч. Іванаў лічылі, што гэты персанаж — рэха старажытнага бога вясны, прыроды і ўрадлівасці. З іншага боку ёсць думка, што гэта проста позні фальклорны вобраз. У Беларусі часта змешваўся з вобразам святога Юр’я, які, як і Ярыла, адказваў за вясну, цеплыню, а таксама даглядаў кароў і кіраваў ваўкамі. У народных песнях згадваецца як Юр’я, Юрыла…

Падай, Юрыла, ключы і замкі Адамкнуці красну вясну, Красну вясну, цёпла лецейка, Цёпла лецейка, спела жыцейка! [11].

• Спарыш — персанаж, звязаны з добрым ураджаем. Павел Шэйн лічыў яго язычніцкім богам, аналагічным балцкаму Юмісу, аднак Д. Краўчанка з гэтым не згодны. «Спарышам» у Беларусі звалі падвоены каласок ці падвоенае зерне. Нейкі персанаж з імем Спарыш згадваецца ў народных песнях:

Прыспары мне, Спарыш, І ў доме, і ў полі, І ў гумне, і ў двары, І ў клеці, і ў печы, І ў клеці карабом, І ў печы шрагом… [12]

• Яшчар. Персанаж з гэтым імем згадваецца ў беларускай народнай гульні. Ён сядзіць на залатым крэсле і абірае сабе нявесту.

Сядзі, сядзі Яшчар, Гэй нам гэй! У залатым крэсле, У ляскавым кусце. Гарэшкі тлушча. Бяры сабе жонку. Каторую хочаш… [13].

Археолаг Барыс Рыбакоў меркаваў, што Яшчар — старажытны язычніцкі бог, а выбар нявесты ў гульні — гэта рэха выбару дзяўчыны дзеля прынясення ў ахвяру дадзенаму богу. Але многія даследчыкі лічаць гіпотэзу слабай. Былі спробы разглядваць персанажа народнай гульні як духа-продка, прашчура.

Кабінетныя багі[правіць | правіць зыходнік]

Кабінетныя боствы — персанажы, якіх, хутчэй за ўсё, ніколі не было ў рэальнай старажытнай міфалогіі. Даследчыкі або выдумалі іх, або памылкова рэканструявалі, няправільна зразумеўшы фальклорныя запісы^[14].

• Жытняя баба — быццам бы багіня ўрадлівасці. Прапанавана П. Шпілеўскім. Няма падстаў меркаваць, што такі персанаж існаваў. «Бабай» у народзе звалі апошні зжаты сноп, які апраналі ў жаночую кашулю і хустку.
• Жыцень — прапанаваны П. Шпілеўскім як бог восені, ураджаю. Хутчэй за ўсё гэта памылкова зразумелы вобраз палевіка — духа палёў.
• Жэўжык — прапанаваны П. Шпілеўскім апякун рэк.
• Талака — гэтак звалася дабраахвотная калектыўная праца сялян. П. Шпілеўскі вырашыў, што гэтае імя насіла багіня.
• Лазавік — такі персанаж існаваў, але гэта быў дух, што жыў у лазе ля балота. П. Шпілеўскі памылкова апісаў яго як бога.
• Пасвіст — прапанаваны П. Шпілеўскім бажок. Магчыма, выклікаў дрэннае надвор’е.
• Дзявоя — прапанаваная П. Шпілеўскім багіня дзявоцтва, апякнука незамужніх дзяўчын.
• Зюзя — прапанаваны П. Шпілеўскім бог зімы. Барадаты, з булавой, б’ючы якой па пнях выклікаў мароз. Магчыма, існаваў не бог, а дух з падобнымі функцыямі.
• Жыжаль — прапанаваны П. Шпілеўскім бог агню, які быццам бы жыў пад зямлёю. На самой справе «жыжам» матулі звалі агонь у размове з маленькімі дзецьмі.
• Паляндра — прапанаваная П. Шпілеўскім багіня смерці.
• Любмел — прапанаваны П. Шпілеўскім бог шлюбу.
• Знічка — паводле П. Шпілеўскага, ахоўніца магільнікаў, гаспадыня магільных духаў. Уяўлялася як хударлявая, тонкая бледная дзяўчына.
• Цёця — прапанаваная П. Шпілеўскім багіня ўраджаю і шлюбу.
• Лёля — спрэчная багіня веснавога абуджэння і кахання. Сцвярджалася, што ўяўлялі яе прыгожай, высокай і маладой дзяўчынай, апранутай у белую сукенку з вянком палявых кветак на галаве, яна быццам была вельмі шчодрая, кожнай вясною давала дзяўчатам вянкі, якія тыя захоўвалі да наступнай вясны.
• Бялун — прапанаваны А. Кіркорам вярхоўны бог, стваральнік свету, тоесны Белбогу. Пра слабасць гэтай гіпотэзы піша Максім Знак. Найхутчэй Бялун — змешванне рысаў двух духаў — палевіка і ахоўніка кладаў.
• Шчадрэц — прапанаваны П. Шпілеўскім бог балявання, бяседы.
• Лада — быццам бы багіня вясны, шлюбу і кахання. Сёння большасць даследчыкаў сумняецца ў існаванні такой багіні ў славянскіх міфалогіях.
• Купала — персаніфікацыя свята Купалле; некаторыя даследчыкі лічылі его богам.
• Каляда — персаніфікацыя свята Каляды.

Стварэнне свету (касмагонія)[правіць | правіць зыходнік]

Паколькі аб беларускай міфалогіі вельмі мала звестак, міф аб стварэнні свету не захаваўся. Яго фрагменты засталіся ў паданнях, песнях і казках, якія пачалі запісваць усяго 160-100 гадоў назад.

Агульныя індаеўрапейскія матывы ў народных песнях і паданнях[правіць | правіць зыходнік]

У адным паданні (Віцебшчына) спачатку не было зямлі, паўсюль стаяла «мёртвая вада», а пасярод яе — камень. Пярун пачаў кідаць маланкі па гэтым камні. Адскочылі тры «яскаркі» — жоўтая, белая і чырвоная. Яны трапілі ў першароднае мора. Тое ўскаламуцілася, зямля аддзялілася ад вады, утварылася суша, на якой завялося ўсё жывое, у тым ліку першы чалавек — Бай.

Матыў, калі агонь (ці іскры) падаюць на першародную ваду, і народжваецца зямля, характэрны індаеўрапейскім міфалогіям. У індыйскім міфе Агні (бог агню) пралівае сваю полымя на воды, ад чаго народжваюцца зямля і неба. У іншым міфе Індыі сонечны бог Вішну пралівае на ваду сваё семя; у вадзе народжваецца яйка, з якога вылупляецца бог Брахма. Верхняя палова яйка робіцца небам, ніжняя — зямлёй. У скандынаўскім міфе вогненая іскра сагравае каменную глыбу, і з яе вылупляецца вялікан Імір. Пазней багі забіваюць яго, з цела гіганта яны будуюць зямлю, з крыві — рэкі і мора, з чэрапа — нябесны купал.

Гэты матыў сустракаецца і ў беларускіх калядных песнях.

Ліпка ў чыстым полі стаяла І свечка гарэла, Іскра пала і мястэчка стала. [9].

У адных індаеўрапейскіх міфах зямля і неба адразу народжваюцца ў першародных водах, у іншых там народжваецца персанаж (магутны бог, вялікан, першачалавек), які пазней гіне, і з яго цела ўтвараюцца зямля, рэкі, камні… Старажытным беларусам мог быць уласцівы другі варыянт. Так ці інакш, у песнях захавалася шмат матываў, дзе гіне нейкі персанаж, і ўсё наваколле ўтвараецца з яго цела, крыві, рук, ног, вачэй. У адной баладзе дзяўчына ўтапілася ў рацэ, і яе цела як бы «ператварылася» ў навакольны краявід:

…Ты не еш, брацец, рыбы-бялугі, Рыба-бялуга – да то цела маѐ. Не пей, брацец, з мора вады, А ў моры вада – да то кроў мая. Ты не еш брацец, ты малініцы, А малініца – да то губы мае. Ты не еш брацец, ты смародзіны, А смародзіна – да то глазы мае. Не збівай, брацец, зямчужнай расы, Зямчужная раса – да то слѐзы мае. Не тапчы брацец, шалковай травы, Шалкова трава – то каса мая. [15].

Яшчэ ёсць баладны сюжэт, дзе малады хлопец ператвараецца ў явар (ці ў гару), яго валасы — у траву, пояс — у сцежку, хустка — у рэчку і г.д. Падобны матыў мы бачым:

• у індыйскім міфе, дзе вялікан Пуруша быў прынесены ў ахвяру; з яго ног атрымалася зямля, з галавы — неба, з вока — сонца^[16];
• у літоўскім паданні, дзе Бог адсек галаву анёлу; з галавы атрымаўся Месяц, з цела — высокі прыгорак, з крыві — рэкі і азёры, з касцей — камні.

Сюжэт «нырэц за зямлёй» ў беларускіх легендах[правіць | правіць зыходнік]

Апісаныя вышэй матывы характэрныя індаеўрапейскім народам. Матыў «нырэц за зямлёй» характэрны, у прыватнасці, фінавуграм^[17].

У Беларусі сустракаюцца паданні, паводле якіх спачатку быў акіян, без сушы. Чорт нырнуў углыб і прынес з дна пяску, каб Бог пабудаваў сушу.

У адным паданні Бог ішоў па вадзе. Бачыць: плыве пузыр. Бог пытае: «Хто ты?». «Бог», — адказвае нехта з пузыра. — «Хто ж тады я?» — «А ты — над багамі Бог». Бог разарваў пузыр, адтуль вылез Чорт. Па загадзе Бога ён нырнуў у першародны акіян і прынес пяску. Бог пабудаваў сушу. Але частку пяску Чорт схаваў за шчаку. Не вытрымаўшы, ён у рэшце рэшт пачаў плявацца тым пяском, утвараючы на маладой сушы горы і балоты^[18].

Хрысціянскія імёны з’явіліся ў персанажаў даволі позна. Сам сюжэт язычніцкі. Ён характэрны многім народам Еўразіі і Паўночнай Амерыкі. У мардоўскім міфе за зямлёй нырае шайтан, а сушу з пяску будуе сонечны бог Чам-паз. У ненцаў гэта птушка люры і бог Нум адпаведна, у мансі — падземны бог Куль-Атыр і нябесны бог Нум-Торум… У міфе індзейцаў сіў (ЗША, Дакота) за пяском нырае андатра, а сушу будуе павук Іктомі. Як лічыць Юрый Бярозкін, «міф пра нырца» узнік у Каменным веку, у Паўднёвай Азіі. І адтуль разам з першабытнымі міграцыямі быў разнесены па Еўразіі і трапіў у Паўночную Амерыку^[19].

Асілкі[правіць | правіць зыходнік]

У міфах многіх індаеўрапейскіх народаў да людзей Зямлю насялялі вяліканы, часты варожыя багам (грэчаскія тытаны, скандынаўскія хрымтурсы, індыйскія асуры). У Беларусі асколкі падобнага міфа захаваліся ў народных паданнях. Яны сцвярджаюць, што раней на зямлі жылі вяліканы («асілкі»), якія ростам былі як дрэвы ў лесе. Яны пракапалі азёры і рэкі, насыпалі горы, раскідалі валуны па зямлі. Лютыя і дзікія, яны крыўдзілі жывёл, валілі дрэвы, кідалі камні ў неба, за што і былі знішчаны.

М. Федароўскі прыводзіць паданне, быццам нейкі час па зямлі хадзіў апошні асілак. Вялікан быў стары і сляпы, і таму насіў на плячах простага чалавека: той казаў яму, куды ісці. Але аднойчы асілак зачапіўся за прыгорак, упаў і разбіўся на кавалкі.

Паводле аднаго з паданняў, цяпершанія людзі былі б тым асілкам ростам па калена. А пазней будуць жыць зусім дробныя людзі, якія будуць ужо па калена цяперашнім^[20].

Стварэнне людзей[правіць | правіць зыходнік]

Язычніцкі міф пра стварэнне чалавека не захаваўся, але захаваліся яго магчымыя сляды ў фальклоры.

У беларускіх баладах і купальскіх песнях папулярны сюжэт: дзяўчына і хлопец закахаліся і ажаніліся; а потым, зразумеўшы, што яны — родныя сястра і брат, вырашаюць з гора ператварыцца ў кветку мар’яннік. З брата атрымаліся жоўтыя пялёсткі, з сястры — сінія.

Пойдзем, братка, гарою, Рассеемся травою. На браточку — сіні цвет, На сястрыцы жоўценькі. Будуць дзеці цвяты рваць, Будуць нас успамінаць… [21]

У гэтых песнях можа быць схаваны старажытны міфалагічны сюжэт. Брат («жоўты цвет») можа сімвалізаваць агонь і жыццё, а сястра («сіні цвет») — ваду і смерць^[22].

Магчыма, гэты сюжэт — рэшта старажытнага індаеўрапейскага міфа. Яго рэха захавалася, напрыклад, у іранскім міфе. Бог Ахура Мазда стварыў першага чалавека, якога звалі Гаямард. Калі ён памёр, на тым месцы вырасла расліна рэвень. Праз 40 гадоў рэвень раздзяліўся, і з яго ўватыраліся два блізняты: брат Маш’я і сястра Маш’яна. У 15 гадоў яны ажаніліся, і ад іх дзяцей пайшоў увесь род чалавечы^[23].

Сустракаюцца іншыя паданні, дзе Бог лепіць чалавека з гліны. У адным з іх Адам і Ева былі злеплены і пакладзены сушыцца. А каб да іх не дабраўся Чорт, Бог паставіў стварыў сабаку. Сабака ў той час быў зусім голы, без поўсці. Хітры Чорт напусціў холад, каб сабака задрыжэў, а потым пакрыў яго футрам. Сабака падабрэў і пусціў Чорта да людзей, які іх адразу апаганіў. З таго часу людзі грэшныя.

Падобныя паданні сустракаюцца ў большасці славянскіх народаў. Як мяркуе Ю.Е. Бярозкін, у гэтым міфе хрысціянскія толькі імёны, а сюжэт узыходзіць да старажытнага індаеўрапейскага міфа, які ўзнік яшчэ ў Бронзавым Веку. Выглядаў ён меркавана так. Спачатку нябесны бог зляпіў людзей з гліны і паклаў сушыцца. Але конь разбіў гліняныя фігуркі, разумеючы, што аднойчы людзі запрагуць яго ў воз. Тады нябесны бог зляпіў людзей нанова і гэтым разам паставіў вартаваць сабаку^[24].

Уладкаванне свету (касмалогія)[правіць | правіць зыходнік]

Як старажытныя народы Беларусі апісвалі сусвет, невядома. Рэшткі міфічнай касмалогіі захаваліся ў позніх павер’ях, паданнях, песнях, казках і замовах. Яны малююць наступную карціну.

• Зямля плоская і стаіць на рыбе, якая плавае ў сусветным акіяне. У некаторых павер’ях зямлю трымаюць два, тры ці чатыры кіты. Калі яны паварушацца, зямля патоне ці згарыць у агні, бо ў сярэдзіне яе зіхаціць полымя^[25].
• У цэнтры плоскай зямлі стаіць чароўная гара.
• На гары расце Сусветнае дрэва. З-пад каранёў яго выцякаюць магічныя рэкі, а ў галінах жывуць чароўныя птушкі.
• Усяго існуе сем нябёс, мы бачым толькі ніжняе. На верхнім жыве Бог^[25].
• Вясёлка высмоктвае ваду з зямлі і дастаўляе на неба, адкуль тая зноў праліваецца дожджом. Вясёлка можа зацягнуць у сябе чалавека, які блізка да яе падбярэцца. Таму, пабачыўшы вясёлку, сяляне часта заганялі ў хату дзяцей^[25].
• Вецер — вялізны тоўсты чалавек з гусінай дзюбай замест ірта, з якой ён моцна дзьмухае^[26].
• Пад зямлёй таксама жывуць людзі, але слабыя і кволыя, бо там няма сонца. Яшчэ там шмат рэк і азёр, вада якіх магла б затапіць зямлю^[25].

Сусветная гара[правіць | правіць зыходнік]

Сусветная гара знаходзіцца ў цэнтры плоскай Зямлі; яе вяршыню насяляюць багі, духі, звышнатуральныя істоты. Падобныя вобразы ёсць у многіх індаеўрапейскіх міфалогіях (гара Алімп у грэкаў, гара Меру у індыйцаў і інш). Якой сусветная гара паўставала ў беларускай язычніцкай міфалогіі, невядома. Але пазнейшыя замовы, казкі, песні надзяляюць яе рознымі рысамі:

• У казках і замовах яна завецца па-рознаму: Вогненая, Кіпучая, Багарнейская, Крышталёвая, Сіяньская, Падвоблачная, Залатая…
• З яе вяршыні сцякаюць рэкі. У калядных песнях Бог (або салавей, сокал) раняе слязу на вяршыню гары, і ад яе цячэ рака.
• У казках з гары сцякаюць чароўныя крыніцы жывучай і гаючай вады. Ад першай мёртвы ажывае, ад другой зарастаюць любыя раны. У замовах з-пад гары цякуць магічныя рэкі (малочная, крывяная і вадзяная) або лекавыя крыніцы («…стаіць гара высокая, там растуць дубы вячыстыя… там бяжыць вада цудоўная.»).
• Простаму смяротнаму не пад сілу дабрацца да чароўнай гары. У казках па жывую ваду пасылаюць крумкача ці воўка.
• Гару часта атачае вогненая рака («Ехаў Cyc Хрыстос з Сіяньскія гары на сівом кані, чараз агнянную раку…»^[7])
• На вяршыні гары стаіць прастол ці багаты ложак, на якім сядзіць то арханёл Міхаіл, то Хрыстос, то Дзева Марыя, то святы Юр’я. Магчыма, у язычніцкай міфалогіі вяршыня гары было жытлом багоў. У адной замове «жыхар» вяршыні мае таямнічыя, не хрысціянскія рысы: на Сіяньскай гары стаіць хатка, у якой жыве «дзедзька-лябедзька» імем Аўдзейка, з жалезнай пугай; ён лекуе хваробы. У іншай замове на гары жыве маленькі старэнькі дзядок. Гэта пераклікаецца з міфамі грэкаў, дзе багі жылі на гары Алімп.
• У некаторых паданнях Пекла з грэшнікамі знаходзіцца ўнутры гары. Магчыма, менавіта ў гары месцілася язычніцкая краіна мёртвых.
• У калядных песнях на вяршыні гары жывуць Сонца, Месяц і зоркі.

Залата гара, А на той гарэ Церамок стаіць, А ў тым церамку Тры ваконечкі. Адно ваконца — Яснае сонца, Другое ваконца — Дробныя звёзды, Трэцяе ваконца — Ясны месяц. [27].

Сусветнае дрэва[правіць | правіць зыходнік]

Сусветнае дрэва, імаверна, знаходзіцца на вяршыні сусветнай гары. У казках яно фігуруе як дуб, у замовах — як «явар зялёны», «дуб-старадуб», «іва зялёная», «ліпа Матруна», «ліпавы куст», «вярба» ці ўвогуле «два дубочкі», «дванаццаць дубоў».

У розных замовах згадваюцца розныя рысы і дэталі, звязаныя з сусветным дрэвам:

• У дуба то сем, то дванаццаць вялізных галін («какатоў»). Часам ён увогуле без карэння, без галля ці карэннем уверх, галінамі ўніз.
• Ля дуба жывуць «тры дзявіцы», якія шыюць, ткуць, прадуць і лекуюць розныя хваробы. У іншых замовах замест іх — «баба без зуба», «старая бабка», якая забірае хваробы. У адной замове з явара выходзяць «сем дзевак».
• Ля дрэва стаіць прастол, а на ім сядзіць Гасподзь Бог (або Іісус Хрыстос).
• На дрэве жыве «сізы арол» з залатой дзюбай, срэбранымі кіпцюрамі. Дзюбай ён вымае з цела людзей хваробы і нясе ў дальнія горы, у балоты…
• У галінах жыве арол (ці сарокі, вароны, крумкачы) без крылаў, без ног, без пер’я.
• Некаторыя замовы просяць святога Абрама і святога Адама узяць у чалавека хваробу і занесці «у сухі дуб», «дзе вецер не вее, дзе сонца не грэе».
• На галінах сядзіць шмат птушак, галоўная з іх — крумкач з меднымі крыламі, жалезнымі кіпцюрамі, стальной дзюбай.
• Ля дуба стаіць прыгожы багаты ложак, на ім ляжыць «магучы багатыр сівы воўк», уладар над усімі ваўкамі.
• Пад камнем ля дуба жыве Змяя-Шкурапея, над усімі змеямі гаспадыня. У адной замове на вярбе стаіць ложак, у тым ложку — «красная дзявіца Васіліса», якую слухаюцца ўсе змеі.

Сусветнае дрэва сустракаецца ў многіх міфалогіях. Скандынавы верылі ў ясень Ігдрасіль, у галінах якога знаходзяцца Сонца, Месяц і зоркі, а карані сыходзяць у падземную краіну мёртвых. Падобныя дрэвы характэрны традыцыям многіх шаманскіх народаў. Сусветнае дрэва — касмічная вось, якая пранізвае і злучае 3 ярусы: неба, свет людзей і падзямелле. Магчыма, героі старажытных беларускіх міфаў узбіраліся па ім на неба, да багоў. Блізкія матывы захаваліся ў шаманізме сібірскіх народаў. У беларускай казцы дзед узбіраецца на неба па гарохавым дрэве, якое вырасла да самых аблокаў. Ён знаходзіць там хатку, якая ўся зроблена з ежы: печ з творагу, сцены блінамі абклеены і г.д. У хаце жывуць тры казы: аднавокая, двухвокая і трохвокая. Часам на вяршыні сусветнага дрэва героя чакае магутны вораг. У беларускай казцы «Таратурка» герой узлазіць на вялізную сасну, на якой жыве «дзядок з нагаток — барада з лакаток», які забівае людзей з «пушкі-пасвістушкі».

Вырай[правіць | правіць зыходнік]

Асноўны артыкул: Вырай

Вырай — чароўная краіна на поўдні, ля самага сонца. Там вечны дзень і вечнае лета. У Вырай адлятаюць птушкі на зіму. Дарогу туды ім паказвае Млечны Шлях, які беларусы ў даўніну звалі «Гусіная Дарога». Яшчэ ў Вырай адлятаюць душы памерлых людзей.

Духі, дэманы, пачвары[правіць | правіць зыходнік]

Духі лесу[правіць | правіць зыходнік]

• Лясун — старац з бледным тварам. Кіруе ваўкамі, нібы пастух^[28]. З завостранай галавой, «як усе нячысцікі», часта з адным вокам.
• Пушчавік — найболей злосны лясны дух. Вялікан, вышэйшы за дрэвы ў лесе^[29].
• Гаёвы Дзед (Гаюн) — гаспадар гаёў. Галава чалавечая, а цела — мядзвежае, пакрытае поўсцю. Строгі, назірае за лесам^[30].
• Гаёўкі — прыгожыя дзяўчыны, але на зіму ўсё іх цела, акрамя галавы, зарастае звярынай поўсцю. Добрыя істоты, іх любіць усё жывое^[31].
• Зазоўка — прыгожая дзяўчына, не носіць адзення, заманьвае людзей у лясны гушчар^[32].
• Вужалкі — дочкі Вужынага Цара. Дзяўчыны са змяінымі хвастамі замест ног. Іх заўсёды ахоўвала шмат змей — слуг Вужынага Цара^[33].

Духі балота[правіць | правіць зыходнік]

• Балотнік — тоўсты, без вачэй, брудны. Заманьвае да сябе людзей. У адрозненні ад іншых дэманаў, нават не баіцца маланак^[34].
• Багнік — жыве ў багнах, ніколі не выходзіць на паверхню. Яшчэ бруднейшы, чым Балотнік. Баіцца асушэння балот, або калі гараць тарфянікі^[35].
• Аржавень — тоўсты, брудна-руды, з тонкімі нагамі. Жыве ў балотах з іржавымі плямамі з-за растворанай у вадзе жалезнай руды^[36].
• Лознік (Лазавік) — маленькі дзядок з адным вокам на ілбе, пасярэдзіне. Жыве ў хатцы ў лазе ля балот. Калі чалавек тоне ў балоце, то ратуецца, хапаючыся за лазу. Лічыцца, што гэта яму дапамог Лознік^[37].

Духі рэк, азёр[правіць | правіць зыходнік]

• Вадзяніцы (русалкі) — прыгожыя дзяўчыны, якія жылі ў рэказ і азёрах, заманьвалі туды людзей і тапілі. На Русальны тыдзень выходзілі з вады, сяліліся ў палях, сярод жыта. Лічылася, нібы зямля, дзе русалкі бегалі, набывае вялікую ўрадлівасць, дае добрыя ўраджаі (што звязвае іх з культам старажытных багінь урадлівасці). У канцы Русальнага тыдня трэба было правесці русалак назад у рэкі і азёры, выгнаць з палёў. Людзі ішлі працэсіяй і спявалі адмысловыя песні.

Правяду русалачку да бору, А сама вярнуся дадому, Штоб русалачка па жыту не хадзiла Да нашага жыцечка не ламiла… [38]

• Вадзянік — уладар рэк і азёр. Выглядаў то як стары дзед з доўгай барадой, то як гарбаты дзед з нагамі каровы і хвастом^[39].
• Азярніцы — жывуць у возеры Чорнае, ля в. Брусы. Жанчыны з цёмнай скурай і зялёнымі валасамі. Замест крыві ў іх вада. Зацягвалі людзей у возера.
• Баламуцень — вадзяны дух. Галава як жбан, вялізны жывот, тонкія рукі і ногі. Любіць жанчын, крадзе іх і забірае да сябе ў ваду.

Духі хаты, поля, урадлівасці[правіць | правіць зыходнік]

• Хатнік — увасабленне памерлых продкаў.
• Хлеўнік — дух, які жыве ў хляве. Даглядае коней і кароў (лашчыць, чысціць, корміць). Калі жывёла яму не падабаецца, можа крыўдзіць яе, выдзіраць валасы, кудлаціць грыву. Любіць кароў і коней, менш — авечак і зусім не церпіць свіняў і коз^[40].
• Пуннік — жыве ў пуні (будынку, дзе захоўвалі сена). Маленькі чалавечак, калматы, больш падобны на бярэмак сена. Пужае дзяцей^[41].
• Хут — дух; атрымаўся з душы маленькага дзіцяці, якога калісьці забіла маці. Вясёлы, любіць шкодзіць. На Купалле, на вяселле, на Троіцу яму ставілі яечню, кажучы: «Хут, хут, ідзі сюды, дам яечаньку, абарачаньку!». Калі яго карміць, Хут будзе прыносіць шчасце і дабрабыт, цягаць у дом грошы са схаваных кладаў^[42].
• Сёрбай
• Ёўнік — дух, жыве ў ёўні, у печы ці на печы. Увесь чорны ад дыму, з пылаючымі, нібы вуголлі, вачыма. Даглядае печ, але, раззлаваўшыся, можа спаліць хату^[43].
• Раёк (Рай) — відаць, прыносіў багацце, дабрабыт. Згадваецца ў песнях («Ішоў Раёк, // Ішоў у наш дварок…»). У абрадах і песнях людзі запрашалі яго ў свой двор^[44].
• Пячурнік
• Лазнік

Духі хваробы, смерці, бедстваў[правіць | правіць зыходнік]

• Белая Баба — смерць. Маладая жанчына ў белым адзенні. Адкідвае вэлюм, паказваючы свой мёртвы твар з заплюшчанымі вачыма, што прадказвае чалавеку хуткую смерць^[45].
• Чорная Баба — увасабленне смерці. «Мятла» (магчыма, віхор) з’яўляецца ў небе і ператвараецца ў Чорную Бабу. Калі яна намалюе крыжык на дзвярах — у той хаце ўсе памруць.
• Кадук
• Мара — паводле розных павер’яў, то страшная жанчына, то злы калматы карлік, які душыць людзей у сне. Калі прачнуцца — Мара знікне.
• Начніцы — жанчыны, якія пужалі дзяцей і давалі ім выпіць малака са сваіх грудзей (але то было не малако, а атрута). Ноччу лазалі па дрэвах і высмоктвалі птушыныя яйкі^[46].
• Апівень — маленькі нячысцік, хаваецца на застоллях і прымушае людзей выпіць паболей. Убачыць яго можна толькі ў добрым падпітку.
• Паморак — меў выгляд то старой бабы, то калматага дзеда з адным вокам, то маладой жанчыны, то сабакі ці ката. Прасіў селяніна правезці яго на возе да вёскі ці пераправіць праз раку. А калі сяліўся ў вёсцы, там пачыналі паміраць людзі і жывёлы.
• Змора
• Падвей — чароўны віхор (вецер), які можа скруціць чалавеку галаву, руку ці нагу. Звычайны падвей выклікалі чараўнікі^[47].
• Касны

Духі, небяспечныя для дзяцей[правіць | правіць зыходнік]

• Жалезная баба — жанчына нізенькага росту, з вялізнымі жалезнымі грудзямі. Дзяцей, якія ходзяць у поле, хапае жалезным круком і таўчэ ў жалезнай ступе.
• Жалезны чалавек — жалезны асілак, жыве ў лесе ці на балоце, ахоўвае свае ўладанні.
• Хапун — дзядок, які лётаў і краў дзяцей. Ніхто не мог ўцячы, ніхто не ведаў дарогі да Хапунова жытла. А калі скрадзеныя дзеці вырасталі, яны самі рабіліся хапунамі, у іх вырастала барада па калена.
• Стрыга — высокая страшная жанчына. Крадзе чужое дзіця а замест яго пакідае маленькага плаксівага нячысціка.
• Цыгра

«Каралі» жывёл[правіць | правіць зыходнік]

• Змяя-Шурапея — уладарка ўсіх змей. Калі кагосьці кусала змяя, яе прасілі ў замовах вылекаваць хворага. Паводле замоў, жыла ля Сусветнага дрэва, у цэнтры свету.
• Вужыны Цар (Вужыны Кароль) — вялізная змяя з залатой каронай. Восенню вядзе ўсіх вужоў у змяіны Вырай.
• Варгін
• Рыбін Цар — уладар усіх рыб, які пераганяе касякі з аднаго возера ў другое. Ніхто яго не бачыў і не ведае, як ён выглядае.

Нячысцікі[правіць | правіць зыходнік]

• Пякельнікі — чэрці, маюць выгляд напалову казіны, напалову сабачы. Палілі грэшнікаў у Пекле гарачай смалой і серай, якая лілася з іх ноздраў. Камні, якія яны глыталі, адразу расплаўляліся.
• Хіхітун хаваецца ў чалавека за спіной. Калі з ім павінна здарыцца бяда, хіхітут тоненька смяецца: «Хi–хi, хi–хi…». Калі ў гэты момант рэзка абярнуцца, яго можна ўбачыць.
• Шэшачкі — маленькія гарэзлівыя чорцікі, не злыя, але часта робяць дробную шкоду.
• Прахі
• Паветрыкі — нячысцікі, якія лётаюць роем і дзеля забавы забіваюць людзей або жывёл. Паводле розных аповедаў, жывуць ці то ў паветранай вышыні, ці то ў багнах, ці то ў балотах^[48].
• Кладнік
• Шатаны — хмурыя, гультаяватыя чэрці. Рэдка шкодзяць, любяць адзіноту, бесталкова швэндаюцца па свеце^[49].

Ведзьмы і чараўнікі[правіць | правіць зыходнік]

Ведзьмы, чараўніцы[правіць | правіць зыходнік]

Лічылася, што жаночая магія слабейшая за мужчынскую.

• Ведзьмы выглядалі або як вельмі прыгожыя дзяўчыны, або як жудасныя старыя бабы, з лішнім радам зубоў, з лішнімі пальцамі на руках ці нават з хвастом. Некаторыя ведзьмы захоўвалі вечную маладосць з дапамогай адвару з сэрца лісы і печані коткі.
• Ведзьма магла ператварыцца ў жабу (каб высмоктваць малако ў чужых кароў), у чорную котку, ласку, кабылу ці ў вогненае кола (якое само кацілася па зямлі).
• Магла ператварыць іншага чалавека ў воўка, крумкача, сабаку, вераб’я.
• Магла лётаць па небена лаўцы, на веніку або на казле, на ваўку, на мядзведзі. Ведзьмы з ваколіц Мсціслава ператвараліся ў крылатых жывёл і ляцелі на Лысую гару, што знаходзіцца паблізу.
• У Рэчыцы верылі: засуху наганяюць ведзьмы. Яны зачыняюць дождж у гаршках і не пушчаюць яго да людзей ^[50].
• На Купалле ведзьмы ўвогуле рабіліся асабліва магутнымі: знішчалі ўраджаі, псавалі кароў. Таму ў купальскім агні часта спальвалі саламяную фігуру ў выглядзе «ведзьмы», каб пазбавіць сапраўдных ведзьмаў магічнай сілы. Гэта адлюстравана ў купальскіх песнях.

Кладзіце агні вялікія, Божа наш! Паліце ведзьму лятучую, Каб яна па полі не лятала, Каб яна заломаў не ламала, Каб яна па хлявах не хадзіла… [51]

Чараўнікі, калдуны[правіць | правіць зыходнік]

Чараўнікі і калдуны, у адрозненні ад ведзьмаў, кіравалі сіламі прыроды: выклікалі ваўкоў, змей, пчол, разганялі хмары, насылалі град. Паводле легенды, чарадзей Рымар, калі яго дзеці патапіліся ў возеры, з гора накрыў крыніцу патэльняй, а сам ператварыўся ў валун, які яе прыдавіў. Крыніца перасохла, а разам з ёю і возера.

Як паведамляе фалькларыст А. Шлюбскі, чараўнікі звычайна высокія, маўклівыя людзі, фізічна дужыя, з вялікай сям’ёй, паважаныя ў народзе ^[52].

Ваўкалакі[правіць | правіць зыходнік]

Іншыя міфічныя вобразы[правіць | правіць зыходнік]

Зачараваныя князёўны[правіць | правіць зыходнік]

Дзяўчыны, часта каралеўскага, княжацкага ці панскага роду, чый палац быў паглынуты зямлёю ці затоплены возерам шмат стагоддзяў назад. Сама яна з таго часу блукае па месцы трагедыі, нібы прывіды.

Папараць-кветка[правіць | правіць зыходнік]

Чароўная кветка, якая быццам бы з’яўляецца на папараці ў Купальскую ноч. Хто знойдзе яе, пачне разумець мову жывёл і раслін, бачыць у зямлі схаваныя клады. Папараць-кветку ахоўвала нячыстая сіла^[53].

Цмок[правіць | правіць зыходнік]

Асноўны артыкул: Цмок

Цмок (смок) — вялізны змей, часта шматгаловы.

• У народных баладах і некаторых казках («Медзяны воўк») людзі плоцяць цмоку «даніну» — аддаюць дзяўчын, якіх той з’ядае. У баладах цмока забівае святы Юр’я. У казцы «Медзяны воўк» «смок» частуе хлопца Іваньку вадой, якая змяньшае сілу, а сам збіраецца піць тую, якая сілу павялічвае. Але дзяўчына, якую «смок» думае з’есці, мяняе бочкі месцамі. І ў выніку памацнелы Іванька збівае аслабеламу «смоку» ўсе 12 галоў.
• У іншай групе казак цмок (ці «смок») жыве за вогненай ракой, праз якую пераязджае па мосце. Герой пачаргова перамагае трох цмокаў, у якіх па 6, 9 і 12 галоў.
• Паводле фалькларыста М. Федароўскага, цмок — найстарэйшы звер у свеце. Жыве ці то ў лесе, ці то ў небе на аблоках. Кіпцюры ў яго нібы сярпы, і ён можа каго заўгодна пасекчы імі, як мячом^[54].
• Часта цмок апісваецца як маленькая шкодная змяя. У Рэчыцкім раёне верылі, што цмок — «вужака», які прабіраецца ноччу да каровы ў хлеў і п’е яе малако. Трэба злавіць цмока ноччу і пасекчы лапатай, як звычайную змяю.
• Яшчэ верылі, нібы, калі знайсці яйка, якое знёс чорны певень, і вынасіць яго пад пахай, з яйка вылупіцца цмок. Ён будзе шукаць клады і насіць золата свайму гаспадару.

Багатыркі, асілкі[правіць | правіць зыходнік]

Скарбы і іх ахоўнікі[правіць | правіць зыходнік]

Культ жывёл і раслін[правіць | правіць зыходнік]

Птушкі[правіць | правіць зыходнік]

• Бусел. Калі побач жыве бусел, то ў хаце будуць багацце, радасць і шчасце. Паводле паданняў, бусел — былы чалавек, таму ў яго ёсць хрысціянская душа. Аднойчы Бог сабраў у мех усіх жаб, змей і іншую брыдоту і загадаў чалавеку утапіць іх у рацэ. Але чалавек не вытрымаў і развязаў мех. Гады распаўзліся па зямлі. За тое Бог ператварыў чалавека ў бусла: будзеш птушкай, пакуль усіх змей ды жаб зноў не паловіш. Бусел звязаны і са смерцю, з краінай мёртвых. У казках ён адносіць чалавека-калеку да мора (па сутнасці, у зону мёртвых); вада таго мора лечыць любыя раны, але чалавеку вельмі цяжка вярнуцца адтуль назад.
• Лебедзь у міфалогіі і фальклоры — сімвал прыгажосці, хараства, але разам з тым жалобы, трагедыі, смерці.
• Певень — светлая птушка, увасабленне жыцця, сонца, шчасця і дабрабыту.
• Ластаўка — як і бусел, «святая», «чыстая» птушка. У народзе лічылі, быццам ластаўкі не адлятаюць на зіму ў Вырай, а зімуюць у мёрзлай вадзе, а вясною зноў адтайваюць.
• Зязюля. Лічылі, нібы зязюля ў дзень Пятра (12 ліпеня) ператвараецца ў каршуна. У народзе казалі: «Да Пятра куе, а пасля Пятра курэй дзярэ».

• Жаўрук (жаўранак). Лічылася, што ён прылятае з Вырая першым, што ён прыносіць вясну. У адной з песен ён кажа, што прагоніць зіму:

— А я тыя крыгі крыламі разаб’ю, А я тыя марозы нагамі растапчу». [55]

Звяры[правіць | правіць зыходнік]

• Воўк звязаны замагіллем. У казках ён можа бегаць туды, куды зачынены ход смяротным — напрыклад, на край свету, дзе цячэ крыніца жывой вады. У чарадзейных казках воўк — хітры і мудры, у казках пра жывёл — дурны: яго падманваюць то ліса, то вол. У народзе воўка часта звалі «люты». У яго гонар месяц люты атрымаў сваю назву.
• Заяц
• Каза — сімвал багацця і добрага ўраджаю. Таму на Каляды нехта апранаўся казой і танцаваў. Паводле каляднай песні,

Дзе каза ходзіць — там жыта родзіць. Дзе каза нагой — там жыта капой. Дзе каза хвастом — там жыта кустом. [56]

Але ў казках каза ці казёл — часта злы і хітры персанаж. У казцы «Козы» казёл-барада адбірае ў лісы яе хату, усіх пужае і нікога не пушчае. Урэшце пеўнік праганяе казла жалезнай касой.

Насякомыя, паўзуны і іншыя[правіць | правіць зыходнік]

• Пчала. Паводле падання, пчолы ўтварыліся са слёз дзяўчыны, якая плакала, седзячы на камні сярод сіняга мора. Пчала лічыцца свяшчэннай, «божай» істотай. У казцы «Каваль» пчолка прыводзіць героя на чароўную гару, з вяршыні якой л’ецца жывая вада. У народных песнях яе заклікалі ўзяць залатыя ключы і адамкнуць лета, каб яно прыйшло на зямлю.

Ты пчолка ярая, Ты вылецець за мора… Ты вынесі ключыкі, Ключыкі залатыя… Адамкні лецейка, Лета цёплае… [11]

• Вуж. У некаторых павер’ях вужы — добрыя істоты, яны быццам прыносяць поспех і багацце.
• Жаба. Лічылася, нібы «жабін яд» мацнейшы за змяіны, але жабы ніколі не кусаюць чалавека. А калі якая ўкусіць, то іншыя жабы яе разарвуць. Яшчэ лічылася, што ў жаб ператвараюцца ведзьмы.

Дрэвы[правіць | правіць зыходнік]

Дрэвы ў беларускай культуры дзяліліся на «жаночыя» (ліпа, бяроза, каліна, вярба) і «мужчынскія» (дуб, явар), а таксама на «нячыстыя», звязаныя са злымі духамі і няшчасцямі (альха, вярба, елка) і «чыстыя», якія прыносілі здароўе, шчасце (сасна).

• Дуб. Свяшчэннае дрэва, звязанае з богам Пярунам. Многія дубы ў Беларусі лічыліся святымі (ці магічнымі) і мелі імёны: Асілак, Святы дуб, Добра дуб, Стары дуб, Перкуноў дуб, Вітаўтаў дуб^[57].
• Елка (яліна) — нячыстае, негатыўнае дрэва, якое расце ў сырых, цёмных мясцінах^[58].
• Хвоя (сасна) — шчаслівае, святое дрэва. Згадваецца ў замовах: «Стаiць у бару сасна, усяму бору прыкрасна. Пад тою сасной залаты тын, пад тым тынам залатое крэсла. А ў тым крэслi сам Гасподзь Сус Хрыстос сядзiць…»^[59].
• Явар. Згадваецца ў народных замовах як магічнае дрэва. У баладах хлопец-герой, якога пракляла маці, ператвараецца ў явар. У легендах і казках явар вырастае на магіле забітага героя. У казцы «Блізняткі» злая ведзьма забіла двух маленькіх хлопчыкаў. Але на іх магілах выраслі два явары. Ведзьма зрубіла і спаліла іх. Але авечка злізала попел і нарадзіла двух хлопчыкаў — тых самых блізнят^[60].
• Яблыня. Фігуруе ў замовах як магічнае дрэва. У казках на яблынях растуць чароўныя залатыя яблыкі, што лечаць хваробы, вяртаюць маладосць^[61].
• Арэх (ляшчына) — святое дрэва, у якое, паводле павер’яў, ніколі не б’е маланка. Беларусы лічылі, быццам арэх таксама цвіце, але ніхто не бачыў яго кветак, бо з’яўляюцца яны толькі ноччу ў Чысты Чацвер. Хто сарве такую кветку — знойдзе клад.

Кветкі, травы[правіць | правіць зыходнік]

• Першацвет веснавы. Кветка, вядомая ў народзе яшчэ як «залатыя ключыкі». У юраўскіх песнях сустракаліся такімі заклікі:

Юр’я, вазьмі ключыкі, Юр’я, ідзі ў поле, Юр’я, адамкі зямліцу, Юр’я, выпусці расіцу… [11]

Кветка першацвет як раз і лічылася тымі «залатымі ключыкамі», якімі святы Юр’я (хрысціянскі заменнік бога Ярылы) «адмыкае» зямлю, каб прыйшла вясна. Відаць, павер’е ўзнікла з-за таго, што першацвет вясною цвіце раней за іншыя кветкі.

Чароўныя горы, крыніцы, камні[правіць | правіць зыходнік]

Лысыя горы[правіць | правіць зыходнік]

Свая Лысая гара ёсць амаль у кожнай акрузе Беларусі^[62]. Акрамя іх ёсць назвы Лысуха, Лыска, Лыскагор.

• Паводле павер’яў, ведзьмы і ведзьмары збіраюцца ноччу на Лысай гары ў Старым Капылі на «шабаш» — вядзьмарскі пір.
• У Петрыкаве верылі, нібы ведзьмы ладзяць шабаш на Купалле на Лысай гары ля Прыпяці.
• У наваколлі Мсціслава сяляне лічылі, што ведзьмы робяцца крылатымі пачварамі і ляцяць на Лысую гару ля вёскі Кокатава (за 14 вёрст ад Мсціслава)
• У Мінскім раёне ёсць гара без назвы, але імя «Лысая Гара» носіць бліжняя вёска. Калісьці даўно на гары рос ясень. Побач з ім гулялі хлопец Янка і яго дзяўчына Марыйка. Раптам з галін высунулася белая рука: «Ідзі, ідзі, Марыйка, да нас у карагод». І сілай паднялі дзяўчыну на дрэва. Тады раззлаваны Янка адным рыўком сцягнуў уніз цэлую зграю ведзьмаў і ведзьмароў.
• На некаторых Лысых гарах у купальскую ноч танцуюць вакол агня не ведзьмы, а чэрці (прычым ляцяць туды на качэргах, лапатах, веніках ці ступах).
• Унутры некаторых гор быццам былі схаваны заклятыя клады, залатыя карэты, на некаторых нібы калісьці стаяў храм, які аднойчы праваліўся пад зямлю.

Дзявочыя і Бабіны горы[правіць | правіць зыходнік]

У Беларусі шмат узгоркаў з назвамі Дзявочая гара, Дзявіч-гара, Дзеўчына-гара, Паненская гара, Бабіна гара, Баб’я горка… З імі часта звязаны паданні.

• У Дзявочай гары (ля в. Дуброва, Маладзечанскі р-н) жыўцом закапалі дзяўчыну, па віне якой забілі адзін аднаго два хлопцы. Абодвух пахавалі побач. На магіле дзяўчыны вырасла бярозка, на магілах хлопцаў дубы.
• Дзеўчына гара ля в. Малыя Гарадзяцічы (Любанскі р-н). Казалі, нібы аднойчы ў вёску прыйшлі старцы, а разам з імі падарожнічала невядомая дзяўчына. Раптам яна памерла, і яе пахавалі на гары. Яшчэ, паводле ўспамінаў сялян, раней на вяршыні гары пакідалі кавалкі хлеба.
• Паненская гара на ўскраіне Лагойска. Паданне кажа, нібы магутны князь загадаў дзяўчыне выйсці за яго замуж. Калі яна адмовілася, яе скінулі з гары, якую з таго часу і сталі зваць Паненскай.

Крыніцы[правіць | правіць зыходнік]

Многія крыніцы лічыліся ў народзе лекавымі. Большасць з іх імела ў народзе свае назвы: Святая, Царкавішча, Тройцына, Кіпяток, Дзявічы Калодзеж, Равучы калодзеж, Мядзвежая крыніца, Студзянец, Княжы Калодзеж, Езус^[62]. Яшчэ крыніца — як бы «дзверы» у іншасвет, у замагілле: у казцы «Аб ведзьме, якая сына жаніла» чэрці вылазяць з крыніцы. Многія крыніцы звязаны з жаночымі персанажамі.

• Крыніца Сіні Калодзеж, паводле падання, утварылася так. Жыла дзяўчына Кацярына, і за яе паспрачаліся два хлопцы: Сцяпан і Марка. Марка выйграў спрэчку: кінуў вялізны камень далей, чым Сцяпан. Але Кацярына, якая ненавідзела Марка, ударылася аб зямлю і ператварылася ў крыніцу^[63][64].
• Паводле іншага падання пра Сіні Калодзеж, аднойчы ляснік Шэпіт пабачыў ля крыніцы русалку. Ён захацеў схаваць яе адзенне, а саму яе схапіць. Але русалка сказала: «А, Шэпіт, будзе ў твой род патопа». І знікла. А менш чым праз год дачка лясніка ўтапілася ў рацэ Сож.
• Яшчэ ў адным паданні дачка князя закахалася ў хлопца з вёскі. Князь зрабіў так, каб хлопец знік без следу: ніхто яго больш не бачыў. Тады дзяўчына сышла з палаца і знікла, а праз час у ваколіцах знайшлі чароўную крыніцу, якая лекавала хваробы.
• Крыніца ля в. Санюкі (Ельскі раён) утварылася са слёз дзяўчыны, якая заблукала ў лесе.

Некаторая крыніцы вядомыя як Пятнічныя, што адсылае да імя святой Параскевы Пятніцы, а праз яе — да язычніцкай багіні Мокашы.

Валуны[правіць | правіць зыходнік]

Культ свяшчэнных валуноў з’явіўся яшчэ ў Каменным Веку і дайшоў да нашых дзён. Усяго ў Беларусі каля 300 сакральных валуноў^[65].

• Камні-краўцы. У даўніну быццам бы маглі шыць адзенне: чалавек клаў на яго манету, а раніцай забіраў гатовую вопратку. Часам адзенне шыў змей (цмок) ці чорт, які жыў унутры камня. Але аднойчы да такога камня прыходзіў ліхі чалавек і жартоўна казаў: «Пашый мне ні тое, ні сёе». Раніцай на камні ляжала невядомая вопратка, дзе і рукавы, і іншыя дэталі былі пераблытаны. І пасля гэтага камень страчваў чароўную якасць^[67].
• Камяні-следавікі. У Беларусі іх каля сотні. Невялічкія ямачкі на адных зрабіла прырода, на іншых — старажытныя людзі яшчэ ў Каменным і Бронзавым веку (хутчэй за ўсё каб збіраць дажджавую ваду, якая лічылася свяшчэннай). Славяне, якія прыйлі ў Беларусь, сталі лічыць гэтыя камяні святымі. Паводле паданняў, на адных сляды зрабілі дзяўчыны-багатыркі, а ямачкі на іншых камянях вядомыя як Божы След, След Дзевы Марыі, След Іісуса Хрыста, След Святога Мікалая, а часам — Чортаў След, Чортава Ступень^[62].
• Чортавы камяні. У Беларусі іх каля 30. Ляжаць або ў балотах і глухіх месцах, або пры дарогах. Сустракаюцца паданні, нібы Чорт хацеў заваліць дзвевы царквы камнем, але, спужаўшыся крыку пеўня, кінуў валун у яго цяперашнім месцы. На многіх з камянёў ёсць сляды. У паданні (в. Вялец, Глыбоцкі раён) чорт нібы танцаваў на камні, і там засталіся сляды.
• Божыя (святыя) камяні. Іх каля 10.
• Акамянелыя людзі (каля 20). Камень у Лельчыцкім раёне — дзяўчына, што скамянела, калі яе пракляла маці. Князь-камень каля Бярозаўшчыны — скамянелы злы князь, якога пракляў народ. Шматлікія валуны лічацца сялянамі, якія аралі зямлю на валах у Вялікдзень, за што разам з валамі і ператварыліся ў камні.
• Акамянелыя жывёлы (каля 10).
• Валуны-гойбіты, якія лекавалі хваробы (каля 20).

І іншыя.

Легенды аб рэках, азёрах, гарадах[правіць | правіць зыходнік]

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

• Беларускі фальклор

Заўвагі[правіць | правіць зыходнік]

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

• Беларуская міфалогія. Энцыклапедычны слоўнік — Мінск: Беларусь, 2004.
  • Беларуская міфалогія: Энцыклапедычны слоўнік / С. Санько, І. Клімковіч. — Мінск: Беларусь, 2006. — 599 с.
  • Міфалогія беларусаў: энцыкладпедычны слоўнік / склад. І. Клімковіч, В. Аўтушка; навук. рэд. Т. Валодзіна, С. Санько. — Мн.: Беларусь, 2011. — 607 с.: іл.
• Веснавыя песні / Уклад. Г. А. Барташэвіч, Л. М. Салавей, В. І. Ялатаў. Мн., 1979.
• Васілевіч У. Зямная дарога ў Вырай. Беларускія народныя прыкметы і павер’і. — Мінск : Беларусь, 2010.- 717 с. : іл.
• Вуглік, І. Р. Міфалогія беларусаў : навучальна-метадычны дапаможнік / І. Р. Вуглік. — Мінск : Сучасныя веды, 2005. — 151 с.
• Казакова, І. В. Беларускі фальклор: вучэбны дапаможнік/ І. В. Казакова. — Мінск: выдав. Цэнтр БДУ, 2007. — С.10-25
• Кацар М. С. Беларускі арнамент. Ткацтва, вышыука / пер. з рус. мовы, літ. апрац. і навук. рэд. Я.М. Сахута. — 2-е выд. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2009. — 223 с.: іл.
• Крук Я. Сімволіка беларускай народнай культуры. Мінск : Беларусь, 2011. — 430 с: іл.
• Малашук І. М. Сонца ў эпічных жанрах вуснапаэтычнай творчасці / І. М. Малашук // Гістарычны альманах. — 2002. — № 8
• Малашук, І. М. Архетып сонца ў беларускім фальклоры / І. М. Малашук — Мінск: Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя К. Крапівы НАН Беларусі, 2003, — С.10-14
• Міфы Бацькаўшчыны: Літаратурна-мастацкае выданне / Укладальнік: Уладзімір Васілевіч. — Мн: БелЭн, 1994. ISBN 5-85700-162-5.
• Новак В. С. Міфалагічныя ўяўленні беларусаў / пад рэдакцыяй В. С. Новак — Мн.: «Право и экономика», 2010
• Пашкоў, Г. П. Беларускі фальклор: Энцыклапедыя. Т. 2 /Г. П. Пашкоў. — Мінск: БелЭн, 2006. — 832 с
• Стаіць зямля пасярод свету… Беларускія народныя прыкметы і павер’і. Кн.1. Укладальнік У.Васілевіч. Мн., 1996.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

• Родныя вобразы(недаступная спасылка)
• Міфы Беларусі на сайце «Мифология славян» Архівавана 18 жніўня 2014.
• Беларуская міфалогія
• Беларуская міфалогія
• Беларускія міфічныя істоты. Ілюстрацыі беларускага мастака Валерыя Славука

Персанажы беларускай міфалогіі

Уводзіны

Усе народы свету маюць і захоўваюць як культурную спадчыну рэшткі язычніцкай міфалогіі. Для еўрапейцаў найбольш вядомымі з’яўляюцца міфалогіі старажытных грэкаў і рымлян, якія прызнаюцца класічнымі і вывучаюцца ў школах і університэтах многіх еўрапейскіх краін.

Беларусы таксама маюць сваю міфалогію. Але, на жаль, яна амаль невядомая шырокаму колу саміх беларусаў. Справа ў тым, што пытанні міфалогіі доўгі час, з 30-х па 90-я гады XX ст., у Беларусі амаль не распрацоўваліся, а найбольш каштоўныя матэрыялы, назапашаныя навукоўцамі ў XIX ст., сталі недаступнымі сучаснаму чытачу.

За перыяд XIX-XX ст. навукоўцы Беларусі сабралі надзвычай багаты і разнастайны матэрыял па беларускай міфалогіі, але ў большасці сваёй ён фрагментарны, да таго ж падаецца і разглядаецца навукоўцамі з розных пазіцый, што не дазваляе родавому чытачу атрымаць цэласнае ўяўленне непасрэдна аб найбольш старажытнай частцы культуры белорусаў — міфалогічных персанажаў.

У старажытнасці продкі беларусаў стварылі самую багатую сярод усіх славянскіх народаў міфаогію. Гэта наш гонор і наш духоўны скарб.

Вадзянік

Вадзянік, Вадзяны, дух, увасабленне разбуральнай, варожай чалавеку стыхіі вады ў выглядзе міфічнага гаспадара канкрэтнага вадаёма. Паводле ўяўленняў беларусаў В. меў выгляд старога сярэдняга росту з даугою кліністай барадою, гладкай ільсняной скурай і перапонкамі паміж пальцамі на нагах, што сімвалізавала ягоную сувязь з воднай стыхіяй. У забагненых азёрах мог уяўляць гарбатага і барадатага старога з нагамі і хвастом, як у каровы.

Будучы агрэсіўным у дачыненні да людзей, В. мог «забіраць» тых, хто купаецца (асабліва апоўдні і апоўначы, на Купалле ці Іллю — перыяды найбольшай актыўнасці В.), тапіць чоўны, ламаць вадзяныя млыны. Аднак В. мог быць і ўдзячным чалавеку, калі той, напрыклад, укінуў яго з сушы ў ваду і тым самым выратаваў яму жыццё. Тады В. усяляк спрыяў ва ўсіх справах, звязаных з вадой, асабліва у рыбалцы. Каб заручыцца падтрымкай В. у рыбацкай справе, трэба было заключыць з ім хаўрус: кінуць нацельны крыжык у ваду і вырачыся радні, платай В. служыла душа. Асабліва паслугамі В. карысталіся млынары, якія ў якасці ахвяры кідалі ў плаціну млына жывую курыцу або закідвалі пад першы лёд сала ці сцягно свінні. Па звестках Я. Раманава, у Гарадзенскай губерні ў даўніну маглі прыносіць у ахвяру нават жывых дзяцей-сірот.Гэтаксама маглі заключаць хаўрус з В. і пчаляры.

Абярэгам ад В. лічыліся попел, свіст, а таксама хлеб з мукі, змолатай на Купалле: з’еўшы яго, чалавек не мог патануць. Аднак, казалі, за крыўду, нанесеную В. чалавекам, мог адпомсціць «сухапутны нячысцік».

Жонкамі В. з’яўляюцца дзяўчаты-самагубкі, або русалкі, якія нараджаюць «вадзянёнкаў». Напярэдадні Вадохрышча В. вымушаны прасіць ці красці ў людзей сані, каб вывезці і тым самым выратаваць «вадзянёнкаў» ад смерці ў хрышчонай вадзе.

Кожны вадаём меў свайго В., магутнасць якога залежала ад памераў і небяспечнасці ракі або возера. У тым выпадку, калі вадаёмы штучна злучалі, В. гінулі.

Вадзяніцы

Вадзяніцы, рачныя дзеўкі, душы тапельніц, якія паўстаюць у выглядзе маладых дзяўчат з доўгімі распушчанымі валасамі. Яны апрануты ў белыя празрыстыя сукенкі да зямлі, на галаве лёгкі вэлюм і вяночкі з белых кветак. Час ад часу В. выходзяць з вады, спяваюць сумныя і працяглыя песні і водзяць па беразе карагоды, рухаючыся павольна і плаўна. Таго, хто наблізіцца да іх, В. спачатку заводзяць у карагод, а потым заманьваюць у раку, у самы вір. Такая мадыфікацыя русалак сустракалася ў легендах на Мядзельшчыне.

Варгін

Варгін, паводле беларускіх міфалагічных аповедаў, кашэчы кароль. Вызначаўся В. сярод іншых катоў сваім выглядам: ён быў велізарных памераў, увесь чорны, бы смоль, поўсць на ім аж блішчэла, была мяккая і гладкая, хвост, як у собаля, а вочы гарэлі агнём.

Меў здольнасць нечакана з’яўляцца і гэтак жа нечакана знікаць, нават пры зачыненых дзвярах і вокнах. Часта мяняў гаспадароў. Уваходзячы ў ласку да новых гаспадара ці гаспадыні, В. выклікаў у іх найцяжэйшыя псіхічныя расстройствы, непаддатныя ніякім лекам, і, па сутнасці, выводзіў сваіх гаспадароў па-за межы ўсякай сацыяльнасці, так што яны маглі перасварыцца з усімі сваімі сямейнікамі, сябрамі, знаёмымі, маглі пачаць рабіць супраць іх розныя захады і г. д. Сканчалася ўсё гэта звычайна поўным фізічным і душэўным знясіленнем ахвяры.

Народ верыў, што каты наагул, а тым болей кашэчы кароль В., маглі сваім варкатаннем выклікаць у галаве тых, хто з імі найбольш бавіўся, з’яўленне рознай жамяры (рою восаў, матылёў і да т. п.) або і зусім маленькіх пачварных істот, ад чаго хворы немінуча павінны быў пакутліва памерці. Даць рады мог толькі моцны, «прыродны», чараунік або знахар, які патаемнымі словамі мог не толькі сагнаць В. з двара, але і выгнаць усю гэтую жамяру і знішчыць яе. Такога знахара В. баяуся як чорт крыжа.

Імя кашэчага караля В. цалкам матываванае яго шкаданоснымі дзеяннямі. Імаверна, імя гэтае паходзіць ад літ. Vаrginti «мучыць, стамляць, прыносіць пакуты».

Ваўкалак

Ваўкалак, чалавек, ператвораны ў ваўка, пярэварацень. Паводле ўяўленняў беларусаў ператварэнне можа адбыцца як па ўласнай волі з пэўнымі эгаістычнымі мэтамі чалавека-чараўніка, так і па яго чарах, скіраваных на аднаго чалавека або групу людзей. Чалавек можа трапіць выпадкова на закляцце, нават уласнае, і стаць В. Ператварэнне па ўласнай волі адбываецца шляхам перакульвання праз уторкнутыя вастрыём уверх у зямлю нажы (іх колькасць у розных паданнях падаецца ад аднаго да дванаццаці — 1, 5, 7, 12). Гэтай жа мэце можа паслужыць асінавы пень, які, ссекшы дрэва, не перахрысцілі. Калі скарыстоўваліся 5 нажоў, то на зямлі іх размяшчалі так, каб яны утварылі як бы абрыс ваўка: дзве нагі пярэднія, дзве заднія і адзін хвост. Перакульваючыся паступова праз гэтыя нажы, чалавек з кожным разам набываў рысы звера. Вярнуць чалавечы выгляд можна было толькі адкуліўшыся назад праз тыя ж нажы. Калі парадак прадметаў будзе парушаны ці будуць кімсьці забраныя самі прадметы, то адчараванне становщца немагчымым. Таму лічылася, што працэдура пераварочвання ў В. павінна адбывацца ў глухім месцы без сведкаў.снавала перакананне, што моцны чараунік можа ператварыць у В. цэлае вяселле, калі ў ім сабрана 12 асобаў. Тады чараўнік перакіне праз іх гарошыну, узятую са струка з 12 зернямі прамовіць таемнае закляцце, і людзі пабягуць ваукамі. Ператварыць вяселле ў В. чараўнік можа і з дапамогай заклятай ніткі працягнутай праз дарогу, хамута ды інш. Выпадкам можна трапіць на заклятае месца. Так, чалавек, пачаўшы будаваць хлеў, секануў тры разы па парозе і прамовіў (закляў): «Хто пераступіць гэтае месца, той скінецца ваўком на ўсё жыццё!», маючы на ўвазе злодзея, рабаўніка. Аднак, забыўшыся, сам ступіў на тое месца і стаў В., прытым на ўсё жыццё.

Гуменнік

Гуменнік, падавіннік, сядзібны дух, які жыве ў гумне, пад асеццю, ахоўвае гэтую забудову і дапамагае гаспадару сушыць і малаціць збожжа. Г. уяўляўся дабрадушным дзядком маленькага росту, падперазаным саламяным перавяслам. Яго часта можна бачыць, але не трэба з ім загаворваць, а толькі маліцца і хрысціцца. Тады Г. зробіць сваю работу і стане нябачным. Пакуль гумны стаяць пустыя, Г. жыве у жыце у полі, таму народ часам блытаў яго з Палевіком.

Лазнік

Лазнік, Лазеншчык, Баннік, у беларускіх вераннях дух — жыхар і гаспадар лазні. Жыве за печчу-каменкай ці пад палком. Пераважна нябачны або падобны на Вадзяшка. Лічыўся найбольш злосным сярод іншых сядзібных нячысцікаў, што тлумачыцца месцазнаходжаннем лазні на мяжы свету Культуры (прасторы, засвоенай чалавекам) і Прыроды. Адсюль важная роля лазні ў калядных варожбах. Незамужнія дзяўчаты падыходзілі да вусця печы-каменкі, задраўшы спаднщы, або засоўвалі руку ў дымнік: калі Л. дакранецца калматай рукой будзе багаты жаніх, калі голай — бедны.

Л. палохае ці карае (калецтвам ці нават смерцю) тых, хто мыецца у лазні пасля поуначы ці заходу Сонца, бо сам любіць памыцца і папарыцца ў гэты час. Калі ж хто затрымаецца ў лазні так позна, то Л. пачынае кідаць у яго камяні з печкі, імкнучыся забіць парушальніка, або палохае яго ненатуральным храпам, сіпеннем, віскатам, рогатам і да т. п. Каб залагодзіць Л., у новую лазню прыносілі ахвяру — хлеб ды соль — ці закопвалі пад ганкам чорную курыцу, а таксама пакідалі яму ваду і венік, каб Л. змог памыцца. Але пры пераходзе сямі ў новую сялібу Л. у адрозненне ад Хатніка ў яе не запрашалі. У тым выпадку, калі Л. пакідаў лазню, яна павінна была абавязкова згарэць ці разбурыцца. Да гэтага яго маглі ўзрушыць апрацоўка пянькі і лёну у лазні, таму што кастрыца вельмі раздражняе Л.

Лесавік

Лесавік, Дабрахот, Верасовы Дзядок, Лешы, Лясны Дзед, Лясны Хазяш, Лясун, Часной Леса, у беларускай міфалогіі дух — увасабленне лесу як часткі прасторы, патэнцыйна чужой чалавеку. Кожны лясны масіў мае свайго гаспадара — Л., які апякуецца ўсімі звярамі і птушкамі (ратуе іх ад пажару, паляўнічых і г. д.). Л. пры неабходнасці мае здольнасць павялічвацца (у лесе) і памяншацца (у полі) у памерах. Выразна прасочваецца сувязь Л. з левым бокам (левым крысом захінае правае, левая пятка наперад і г. д.), што падкрэслівае яго апазіцыйнасць да сферы штодзённага жыцця чалавека. Дваістае стаўленне да Л. тлумачыцца як шкодай з яго боку (можа прымусіць блукаць, напалохаць чалавека, пазбавіць паляўнічай здабычы), так і дапамогай. У замовах Л. («правялікі пан», «справядлівы», «цар грозны») фігуруе як выратавальнік ад урокаў, крыксаў, згубы скаціны і нават нячыстай сілы. За паслугу з боку чалавека Л. можа надаць яму знахарскія здольнасці і спрыяць у лясных промыслах. З мэтай дасягнуць апошняга яшчэ ў канцы XIX ст. Л. прыносілі ахвяры; паляўнічыя, як і моцныя чараўнікі (Вяліжскі пав.), маліліся ў лесе.

Прасочваецца сувязь Л. з іншымі міфалагічнымі персанажамі Будучы братам хатніку і палявіку, Л. выконвае ролю пастуха ваўкоў у дзень св. Юр’я або часам атаясамліваецца з апошнім.

Вобраз Л. быў распаўсюджаны па ўсёй тэрыторыі Беларусі, і вера ў яго служыла ўсталяванню своеасаблівай экалагічнай раўнавагі паміж Чалавекам і Прыродай (Лесам).

Пад уплывам хрысціянства Л. набывае рысы незвычайна злога і шкаданоснага нячысціка.

Палявік

Палявік, Палявы, міфічны апякун палёў і лугоў. Мог выступаць як спрыяльны, так і шкодны дух. У народным уяўленні часам нагадваў працаўніка-хлебароба. Маляваўся сівым старым ў доўгай свіце, у лапцёх, з кіём у руках. Ростам ён быў аднолькавы са сваім атачэннем: у траве — роўны з травою, у жыце — з жытам. Калі жыта ўродзіць, П. добры і вясёлы, калі не — злосны, незадаволены. Уяўлялі П. таксама маладым, дужым, статным хлопцам з блакітнымі вачыма. Яго русыя валасы асацыяваліся з золатам спелай нівы, на якой ён гаспадарыў. Махне П. правай рукою — расце і таўсцее сцябло, махне леваю — наліваецца колас, страсяне галавою — уся ніва ўсцілаецца залатымі снапамі.

Абшар дзейнасці кожнага П. — палі і лугі адной або некалькіх сумежных вёсак, не раздзеленых лесам і вадою. Жыве П. на ўзгорках ля каменя, дрэва, куста, межавога слупа. Ён баіцца макрэчы і ўцякае ад яе на вышэйшыя мясціны. П. клапоціцца пра ўрадлівасць палёў і ўкос на сенажаці, выганяе адусюль шкоднікаў, раўняе сцябліны і лісты раслінаў. Спрыянне П. дбайным працаўнікам падкрэсліваецца ў народнай легендзе пра тое, як П. сустрэў двух галодных падарожнікаў, якія папрасілі ў яго хлеба. У адказ П. загадаў ім паказаць свае рукі і, убачыўшы, што ў аднаго яны былі гладкія і далікатныя, а ў другога — шурпатыя, з мазылямі першаму ён адмовіў, а яго спадарожніку дазволіў узяць хлеба, колькі той панясе. У абавязкі П. уваходзіла і вартаванне палявых скарбаў. Калі ж нехта знаходзіў іх, П. помсціў таму чалавеку. Разам з тым П. у народных апавяданнях паўставаў знішчальнікам палявой гаспадаркі селяніна. Ён разбураў загарадкі, заманьваў скаціну ў шкоду (асабліва на нівы сваіх ненавіснікаў) ці дзяцей і моладзь на грады і палеткі для збірання кветак, пладоў або проста дзеля забаваў. П. у злосці прыгінае да зямлі збожжа і траву, скручвае расліны, адганяе дождж, мучыць аваднямі, сляпнямі, камарам жывёл, пакідае сталага стомленага працаю чалавека дзе-небудзь у канаве, лагчыне. Наведнікаў палёў і лугоў П. перадражнівае дзікім рэхам, свістам, ровам, а галоўнае — страшным выглядам: ён набывае аблічча пачварнага сценю, які то гоніцца за чалавекам, то заманьвае да сябе як ахвяру. П. можа падступіцца да чалавека з ласкаю, каб потым знянацку паразіць яго санцапёкам і забіць на месцы. Часам чалавек сам трапляе да П., прыйшоўшы адпачыць на сухадоліну. П. закалыхваюць яго сонечным цяплом, зацішшам, пакуль у таго не пачнецца ліхаманка. П. гасцююць адзін у аднаго пагоднай парою, пераклікаюцца між сабою, дапамагаюць мучыць знойдзеную ахвяру. Узімку ад бяздзейнасці яны сыходзяцца для забаў, каб знішчыць дарожныя вешкі, зацерусіць дарогу, занесці снегам канавы і калдобіны, каб туды трапіў праезджы і прахожы, які збіўся з дарогі. П. водзяць заблукалага падарожніка ўзад і ўперад, пакуль той не замерзне. Увесну і ўвосень-у пару слякоцця і макрэчы — П. жывецца найгорш. Пры ўсім іх жаданні шкодзіць чалавеку, яны не могуць расстацца з утульным сухім месцам, каб мясіць гразкую зямлю. П. хутчэй за ўсіх адчуваюць набліжэнне навалъніцы і ўмеюць хавацца ад маланак. Народ быў перакананы, што шкоднай дзейнасці П. супрацьстаіць перыядычнае асвячэнне палёў, засяванне раллі блаславёным зернем, а таксама малювы, якімі суправаджаліся работы на палетках. Уяўленне пра П. як пра апекуна ўрадлівасці знайшло сваё адлюстраванне ў народнай арнаментыцы, трансфармаваўшыся ў геаметрычны арнамент з квадратаў, прастакутнікаў, васьміграннікаў, ромбаў. дух міф ваўкалак лазнік

Да П. («цара/хазяіна палявога») звярталіся ў замовах ад розных хваробаў і напасцяў.

Хатнік

Хатнік, Дамавік, Гаспадар, Падпечнік, у беларускай міфалогіі дух хаты, цесна звязаны з уяўленнямі аб продках і гаспадарчым дабрабыце той ці іншай сям’і. Часцей за ўсё бачыўся старэнькім дзядком з сівой барадой і сівымі кудлатымі валасамі апранутым у насоў ці белую кашулю, падперазаны дзягай або лыкам. Прыкметай прыналежнасці X. да іншасвету з’яўлялася адсутнасць у яго шапкі і абутку. Часам дамавік мог паўстаць у выглядзе чорнага калматага сабакі ці вужа. У выпадку «згоды» з гаспадарамі і паважлівага стаўлення да сябе з боку апошніх X. усяляк спрыяе павелічэнню дабрабыту сям’і даглядае, корміць жывёлу, сушыць збожжа, ад чаго яно «спарнее», шые, прадзе, мые ў хаце ды інш. Пра магчымую небяспеку для сямі X. папярэджвае гаспадара, завываючы ці грукаючы па сценах хаты уначы.

Супадзенне шэрагу функцыянальных прыкметаў X. з функцыямі такіх персанажаў, як Гуменнік, Хлеўнік, Лазнік (Дамавік любіць мыцца ў лазне апоўначы), дазваляе меркаваць, што вобраз X. з’яўляецца першасным у тую гістарычную эпоху, калі адсутнічаў развіты комплекс сялібных пабудоў (гумно, хлеў, лазня і г. д.).

Верагодна, вобраз X. узыходзіць да духа хатняга агменю, пра што сведчыць месца пражывання дамавіка: запечны кут, падпечча, пячны слуп. 3 другога боку, здольнасць X. уплываць на плоднасць, прадукцыйнасць хатняй жывёлы, стасоўнасць яго са змяёй (вужом), магчыма, гаворыць аб пераносе на яго шэрагу функцый бога жывёлы і багацця Вялеса ў сувязі з хрысцінізацыяй і заняпадам культу апошняга.

Сярод іншых міфалагічных персанажаў X. карыстаўся найбольшым ушанаваннем і павагай, займаючы асобную, прамежкавую пазіцыю паміж прадстаўнікамі «нячыстай сілы» і людзьмі «Дамавік ад чарцей адстаў, а да людзей не прыстаў» (Віцебская губ.). Паказальна, што X. крыудзіўся, калі яго называлі «нячыстым» і сам баяўся чорта ў выглядзе чорнага казла. У той жа час да X. спагадліва ставіўся св. 1лля, не палюючы на яго перунамь Лічылі, што дабро, атрыманае ад Дамавіка, не пойдзе прахам, а ўзаемадачыненні з ім, у адрозненне ад іншых нячысцікаў, мелі даволі «лептымны» характар.

Абавязковым лічылася ушанаванне X. падчас найбольш значных абрадаў сямейнага цыкла: радзінаў, вяселля і ўсіх памінальных дзён, што падкрэслівае ягоную сувязь з продкамі і ўяўленнямі аб сямейнай (родавай) долі. Падчас восеньскіх Дзядоў гаспадары, запрашаючы X. прыняць удзел у супольнай рытуальнай трапезе, высцілалі дарогу з клеці да стала белым палатном.

Беларусы Смаленшчыны меркавалі што памерлыя ў хаце становяцца дамавікамі гэтай хаты. Найбольш дагаджае X. у тых гасподах, дзе жыве моцная, трывалая сям’я, дзе гадуюць жывёлу яго улюбёнай масці, падтрымліваецца чысціня і парадак і пільнуюцца дзедаўскія звычаі. Крыуду ж і помотвасць Дамавіка выклікаюць сямейныя сваркі, п’янства, брыдкаслоўе, неахайнасць у вядзенні гаспадаркі. Руплівасць Дамавіка аб суладдзі ў сямі адлюстраванае ва ўяўленнях аб тым, што ён сам з’яўляецца добрым сямейнікам, маючы жонку (Дамаху) і шмат дзяцей. Завадатараў сямейнага разладу X. можа пакараць, душачы іх у сне ці скалечыўшы. У выключных выпадках ён можа наслаць мор на жывёлу, чарвей на гарод, пацукоў у засекі, няўрод на палеткі, хваробу на гаспадара ці сямейных. Помста X. можа адбівацца на нашчадках гаспадара, які яго пакрыўдзіў, «да чацвёртага калена».

Аднак найбольш X. вылучаецца даволі бяскрыўднымі жартамі. Уначы ён можа ўшнуць посуд у балею, апранаць гаспадарава адзенне, казытаць сонных людзей ці хаваць патрэбныя ім рэчы. Каб адшукаць схаванае X., трэба было «завязаць яму бараду» — зрабіць вузельчык на хустцы.

У адрозненне ад «свайго» X. найбольшую небяспеку для сямейнага ладу і дабрабыту ўяуляў сабой «чужы» або «прыблудны» X., які надзяляўся разбуральныемі, дэструктыўнымі функцыямі дэмашчнай істоты, за што і атрымаў мянушку «гвалтоўнік». Існаваў шэраг спецыяльных замоваў, закліканых залагодзіць, прывабіць «свайго» X. і адагнаць «чужога».

Пры пабудове новай хаты, каб у яе перайшоў жыць X., трэба было «узгадніць» з ім месца пад новабудоўлю. Па чатырох меркаваных кутах хаты на ноч сышалі жыта, і калі раніцай яно заставалася некранутым, лічылася, што X. ухваліў месца.

Хлеўнік

Хлеўнік, Хляўнік, сядзібны дух, які жыве ў хляве, часам разам с Xляўніцаю X. мае свае асаблівасці характару, звычкі, дзівацтвы і можа не толькі спрыяць сваёй гаспадарцы, але і шкодзіць. Улетку і ўзімку X. заўсёды сядзіць у заднім куце хлява ці на бэльцы, курыным седале, назірае за скацінаю, праводзіць яе да парога і зноў вяртаецца на сваё месца. Асабліва любую жывёліну X. можа суправаджаць, куды б яна ні адлучалася, нават у палявую агароджу ці чужы хлеў. X. пераборлівыя: адзін не любіць вараных, другі шэрых, трэці двухжыльных коней, але ўсе яны не любяць стракатых і лапленых. Менавіта на такіх конях яны заязджаюць у хлеў і псуюць жывёлу. Пры сімпатыі да сваіх гаспадароў ці калі па густу масць жывёлы, X. песціць і чысціць кожную скаціну, заплятае коням грывы і хвасты, носіць ваду вёдрамі падкладвае паболей корму, не дазваляе адным жывёлкам крыўдзіць другіх. У адваротным выпадку X. кудлаціць і выдзірае поўсць, скручвае грывы і хвасты ў каўтуны, адштурхоўвае нялюбых жывёлін ад корму і пераносіць да любімцаў. Будучы звязаны з каровамі і конімі X. рэдка займаецца авечкамі і школі — свіннямі і козамі, якіх ледзьве трывае ў хляве. Яшчэ неяк міручыся з казою, X. не церпіць казла, якога наўмысна пасяляюць у хляве, каб вывесці X. Ва ўсіх стасунках з жывёламі X. застаецца нябачны і толькі зрэдку ўзнікае ў вобразе скурчанага худога чалавека, што нагадвае шкілет хлопчыка ў скуры дарослага. X. можа дзейнічаць і ў цемры, і пры свечцы з сінім полымем, якую запальвае крэсівам і трутам. Згодна з павер’ямі X. псуе скаціну: уначы заезджвае ў стайні коней, ад чаго тыя худнеюць і могуць акалець, а таксама кароў, якія неўзабаве перастаюць даваць малако. Даведаўшыся, што завёўся ліхі X., усяляк стараюцца яго выжыць. Абярэгам ад X. лічылі забітую сароку, падвешаную над дзвярыма стайні. Не пераносіць X. і жывую сароку, калі тая садзіцца на хлеў і сакоча, выдаючы яго прысутнасць, з-за чаго ён робіцца раз’юшаны, спаганяе гнеў нават на ўлюбёных жывёлінах і нарэшце, можа зусім сысці з хлява.

Сродкам выгнання X. служыла таксама канапляная пуга з адпаведнаю колькасцю вузельчыкаў, адмыслова сплеценая і навязаная на асінавае пугаўё. Пасцёбваючы такою пугаю, кожную свойскую жывёліну пераганялі цераз жароўню (агонъ) са словамі «Пайшла, хіра (немач, хвароба, погань), на узвей вецер!» Калі X. у гэты час сядзіць на адной з жывёлін, то ад пугі, агню і магічнык слоў замовы ён пакідае статак у спакоі. Апатрапеічны сэнс мела і падвешаная над яслямі грамнічная свечка, наяўнасць якой не дазваляла X. пранікнуць у хлеў. Згадваючы X., ніколі не называлі ягонага імені, стараліся не глядзець на кут, бэлькі і шасты, дзе ён мог знаходзіцца. А перш чым іх крануць, спачатку называлі гэтыя рэчы, каб папярэдзіць X., які, прачнуўшыся знянацку, можа нарабіць нямала бяды. Працягласць жыцця X. гэтакая ж, як і ў Дамавіка, аднак X. раней за яго старэе, бо гніе ў брудным хляве і шмат церпіць ад паразітаў, што пераходзяць да яго ад жывёлаў. Калі X. не дрэмле, то цярэбіцца, скідваючы паразітаў і закарэлы гной, ад чаго яго скура лысее. У неахайным неабароненым хляве X. найбольш сядзіць у сваіх сховах і мала займаецца скацінаю, якая без яго догляду робіцца брудная. Вынікам помсты X. ці ягонай гібелі можа стаць паморак скаціны. Дзе X. загінуў, там ніколі не будзе весціся свойская жывёла.

Хут

Хут, паліморфны дэман з рысамі Хатніка, Хлеўніка і «русалчынага брата». Лічылася, што X. можа мець рознае аблічча, быць жывой істотай і неадушаўлёным прадметам: яго бачылі як малога чалавечка, нібы хлопчыка, але ён можа перакінуцца ў розныя рэчы — старое кола, сукаватае палена, сухі корч і да т. п. З русалкамі яго родніць паходжанне: X. праяўляецца звычайна ў тых дварах, дзе калісьці жылі людзі, разбэшчаныя дочкі якіх знішчалі сваіх пазашлюбных дзяцей, хавалі іх няхрышчанымі патаемна. Магчыма, «малалецтвам» X. тлумачыцца яго гуллівасць, дураслівасць. Ён можа пажартаваць з госця — схаваць яго шапку, рассыпаць гарох ці боб з кораба вечарам і да раніцы яго пазбіраць. Карміць яго трэба рытуальнай і заадно традыцыйнай дзіцячай ежай — яешняй, печанай у місцы з разбоўтаных яек з малаком і аздобленай малымі абаранчыкамі, што ужывалася на вяселлях, хрэсьбінах, на Купаллі, у траецкіх дзявочых абрадах. На посілак X. клікалі асобным заклікам, падобна да таго, як клікалі дзядоў: «Xут, хут, ідзі і сюды, дам яечаньку, абарачаньку!» Часцей за ўсё X. нябачны, аб ім мяркуюць па яго дзеяннях. Ен любіць забаўляцца з хатняй жывёлай, якую асобіну палюбіць, тая расце, папраўляецца, іншую ганяе цэлую ноч па хляве, яна пакутуе, худзее. Добра дагледжаны X. садзейнічае дабрабыту сям’і, ноччу носіць гаспадару снапы з чужых палёў, грошы са схаваных скарбаў. Разам з тым X. гняўлівы і помслівы: пакрыўджаны чымсьці, ён жорстка помсціць — спаліць увесь двор, пры тым агонь не закранае суседзяў, сам назірае за пажарам, перакінуўшыся ў нейкі непатрэбны прадмет. Калі хто здагадаецца і перанясе яго з пажарышча ў свой двор, у таго ён будзе жыць і спрыяць росту яго багацця. Пра чалавека шпаркага ў працы казалі «Ці ня хут яму памагае?» Паданні пра X. і жывая вера ў яго існаванне занатаваная на паўночным захадзе Беларусі, ў Мядзельскім р-не. Найбольш блізкімі сваякамі X. з’яуляюцца літоўскія айтварасы.

Смерць

Смерць, Белая баба, міфічная істота, якая з’яўляецца да людзей з мэтаю прадказання хуткага набліжэння іх канчыны ці ў момант развітання чалавека з жыццём. С. лічылася маткаю грахоў, таму жыве ў пекле і адтуль пасылае яе па людскія душы галоўны чорт. Адначасова верылі што С. забірае людзей не па свайму выбару, а тых, каго Бог ёй прызначыць. Як і ўсялякі пашыраны персанаж народнай міфалогіі, С. у апавяданнях набыла шматаблічны вобраз страшнай істоты, залежна ад асаблівасцяў лакальных уяўленняў. С. малявалася дзеваю, ростам вышэйшаю за дрэвы, з вогненным вянком на галаве і акрываўленай хусткай у руцэ, і дзе яна ступала — там пакрывалі зямлю свежыя магілы; у які бок памахала хусткаю — там пусцелі гарады і сёлы; у якое акно прасоўвала руку — там не заставалася ніводнай жывой душы. С. паўставала ў абліччы бледнай і схуднелай жанчыны, загорнутай у белае пакрывала (саван), падобнае да шлюбнага адзення, з густым вэлюмам. С. падавалася і як старая худая баба з вялікімі зубамі ці з сатлелым тварам нябожчыцы. Часта С. мела выгляд шкілета. Абавязковым атрыбутам С. была доўгая вострая каса, якая была не толькі яе эмблемай, але і зброяй. Тым, каму прыйшла пара паміраць, С. праводзіць касою па горле, а мяцёлкаю, каб слядоў не засталося, замятае сляды крыві Нябачная С. часам «душыць» чалавека, а таксама стаіць у яго над галавою, і ў рот яму з касы падае кропля смерці, ад чаго той і памірае. С. любіць прыходзіць перад усходам Сонца, у гадзіны, кратныя тром: а 9-ай і 12-ай раніцы, а 3-яй, 6-ай, 12-ай увечары. З паўночы і да ўсходу сонца С. забірае чалавечыя жыцці, не трымаючыся тэрмінаў. Падчас агоніі блізкія аддаляюцца ад пасцелі хворага, спыняюць размовы, плач, рух, каб не збіць хворага з апошняга шляху і не падоўжыць ягоных пакутаў, цяжэйшых за ўсе перажытыя.

Шэшкі

Шэшкі, вольныя нячысцікі, якія ў чартоўскім гурце выступалі выразнікамі радасці За вясёлы нораў і сціплы, не большы за кошку, рост іх ласкава называлі Шэшачкі. Вяртлявы, рухавы Ш. здольны быць выдатным чартоўскім віжам, выведнікам чалавечых грахоў, але ўхапіць ахвяру ці тым больш давесці яе да канчатковай пагібелі сам ён не можа. З прычыны легкадумства Ш. сапраўдныя нячысцікі пазбягаюць яго ненадзейнай дапамогі, пазіраючы на яго як на блазнаватага. Чалавека Ш. падкупае ласкавымі заляцаннямі гуллівасцю, гарэзлівасцю. Раптоўна набліжаючыся, Ш. падражнівае чалавека, адлучае ад справы ў самы пільны момант, хапае зпад рукі выносіць прэч патрэбныя прадметы, ды цешыцца з таго, як чалавек злуецца і шукае згубленае. У доугія зімовыя вечары, калі людзі вольныя ад працы, Ш. з’яўляюцца гуртам і пачынаюць мітусіцца, заляцацца. Такое здараецца рэдка, бо жывуць і дзейнічаюць Ш. пераважна паасобку. Відаць, водгаласы пра персанажаў беларускай міфалогіі захаваліся ў дзіцячай забаўлянцы: «Жыў сабе Шэшко і Мешко. Була ў його світка- порцянка, шапка-шкуроцянка, а паясок — матузок. Ці хароша мая казка? — Канешне хароша! — Жыў Шэшко і Мешко.» (запісана на Мазыршчыне).

Заключэнне

Беларуская традыцыйная культура вылучаецца незвычайнай глыбінёй фальклорнай памяці. Зразумела што у беларускай міфалогіі персананажаў не меньш чым у старажытных грэкаў і рымлян. Між тым адметная даўніна беларускага матэрыялу выяўляецца нават пры параўнанні з іншымі архаічнымі матэрыяламі.

Міфалогія, як, бадай, ні адна іншая сфера культуры, мае заўсёды даволі высокі рэйтынг цікавасці з боку самай шарокай публікі.

За перыяд XIX-XX ст. навукоўцы Беларусі сабралі надзвычай багаты і разнастайны матэрыял па беларускай міфалогіі, але ў большасці сваёй ён фрагментарны, да таго ж падаецца і разглядаецца навукоўцамі з розных пазіцый, што не дазваляе родавому чытачу атрымаць цэласнае ўяўленне непасрэдна аб найбольш старажытнай частцы культуры белорусаў — міфалогічных персанажаў.

У старажытнасці продкі беларусаў стварылі самую багатую сярод усіх славянскіх народаў міфаогію. Гэта наш гонор і наш духоўны скарб.

Спіс літаратуры

. Полацкі этнаграфічны зборнік / уклад., прадм. і паказ. У. А. Лобача. — Вып. 2: Народная проза беларусаў Падзвіння. У 2 ч. Ч. 1. — Наваполацк : ПДУ, 2011. — 292 с.

. Иванов Вяч. Вс., Топоров В. Н. Водяной // Мифы народов мира. Т. 1. М., 1991. С. 240-241

. Баршчэўскі Я. Шляхціч Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях. Мн., 1990. С. 258-271.

. Коваль У. I. Народныя ўяўленні, павер’і і прыкметы: Даведнік па ўсходнеславянскай міфалогіі. Гомель, 1995. С. 101-103

. Никифоровский Н. Я. Нечистики: Свод простонародных в Витебской Белоруссии сказаний о нечистой силе. Вильно, 1907