Сборник рассказов Ы. Алтынсарина
Ыбырай Алтынсарин
Сборник рассказов
Спор животных.
Верблюд, лошадь, корова, баран, собака, петух, курица, мышь и другие животные заспорили , с чьего имени люди должны начинать счет годам.
— Если человек садится на меня и едет, то далекое расстояние делается близким, — говорила лошадь. — Человек пользуется моей силой, пьет молоко, даже арканы из моих волос делает . Нет для человека животного полезнее меня. Счет годам должен начинаться с моего имени.
— Если ты выполняешь работу для человека, то за это ешь овес, ячмень, сено; ты за пищу сделалась его рабой, — возразил верблюд. — А вот я поднимаю тяжести, которых ты не в состоянии поднять, и доставляю их на расстояния в несколько месяцев пути. Когда я голоден, я не требую овса, ячменя, а довольствуюсь тем, что попадается мне на пути: если есть ковыль — ковылем, если есть полынь — полынью. Находится вода — на пьюсь, а если нет воды, то могу . Поэтому счет по годам должен начинаться с моего имени.
— Я пашу человеку землю, он пьёт моё молоко, делает из него курт, сбивает масло, — говорила корова.
— Если бы не было меня, то чем бы покрывал казах юрту? Из моей шерсти он делает кошмы, вьёт арканы, сучит нитки, из жаб аги шьёт себе халаты, — говорил баран.
— Если бы не было меня, то многих из вас украли бы воры или задавили бы волки. Всех вас я стерегу, и если покажется враг, то я начинаю громко лаять, — даю хозяину знать о приближении врага, — говорила
собака.
— Если бы нас не было, то человек не вставал рано утром на работу, просыпал бы, — сказала курица. — Петух, проснувшись рано, начинает петь, давая знать, что заря занимается. В полночь он кричит, возвещая, что время ложиться спать, иначе можно проспать и опоздать на работу. Вечером он опять кричит, давая знать, что настало время отдыха. Мышь некоторое время молчала, не зная что сказать, и обдумывала, как бы всех обмануть. Затем она предложила собравшимся:
— Из этого спора не будет никакого толку. Давайте подождём начала года, и именем того, кто раньше всех увидит его, пусть будет назван первый год летоисчисления. Верблюд, полагаясь на свой рост, был твёрдо уверен, что раньше всех сможет увидеть наступление года, и первый одобрил слова мышки. И вот все начали смотреть и ждать начала года. Между тем мышь тихонько взобралась на верблюда, а затем на верхушку его горба и стала ждать. Поэтому она первая увидела наступающий год и оповестила всех об этом. Её имя и было присвоено первому году летоисчисления. Вот почему, говорят, и существует поговорка: «Верблюд, полагаясь на свой рост, остался ни с чем » .
КАРА-БАТЫР
Когда отважный герой Кара-батыр был ещё мальчиком, его захватили разбойники при набеге на аул и заставили пасти овец. Он ходил в отрепьях, голодный и питался лишь молоком овец.
Однажды, когда мальчик печально сидел в одиночестве, к нему под-
летела и села рядом ворона. Мальчик обратился к ней со словами:
Эй, ворона, птица моя!
Твоя пища — крови струя! Амулет я с себя сниму — Долети в мой аул родной. Там отец мой скован тоской, Амулет тот отдай ему!
Ворона каркнула и улетела. Затем прилетели и сели рядом журавли. А мальчик им:
Журавли, мои господа! Длинной шеей славен ваш род. В свой аул направьте полёт, Амулет снесите туда!
Журавли прокричал и «тыррау-тыррау» И тоже улетели. Прилетели гуси. Просит их мальчик:
Эх вы, гуси, гуси-друзья!
К вам спешу с моей просьбой! Амулет, что отдам вам я, Отнесите в аул родной!
Гуси, гогоча, улетели. Прилетели лебеди. Мальчик снова:
Лебедей озёрных семья! Господа, вы дородны собой!
Амулет, что отдам вам я,
Отнесите в аул родной!
Обернулись к нему лебеди, подождали немного и также улетели. Через некоторое время прилетела ласточка. А мальчик:
Ах ты, ласточка, птичка моя! у врагов я в неволе злой! Амулет, что отдам тебе я,
Отнеси в мой аул родной!
Ласточка поднялась, полетала вокруг, и, пожалев мальчика, вернулась и села к нему на руку.
— Отец, если даже и узнает мой амулет, не будет знать, среди какого народа я живу. Надо на амулете сделать какой-нибудь знак, — подумал мальчик и, взяв ножик, сделал укол в руку и кровью начертил на амулете тамгу (родовой знак) туркменов. После этого он привязал амулет на шею ласточке, рассказал ей, какого рода и племени его отец и мать и где они живут, и отпустил.
Ласточка всё летела по указанному мальчиком направлению:
Через цепи высоких гор, Над пучиной тёмных озёр,
Над безлюдьем пустынь и болот. На неведомый край земли
Её крылья несли, несли,
А по крыльям струился пот.
Если сверху она замечала опасность, то скрывалась за неровностями почвы:
Пролетела через много земель, Много стран легло позади,
Но конец наступил пути.
Встало солнце в тридцатый раз, И внизу промелькнул аул,
Тот, что мальчик просил найти.
Достигнув аула, ласточка, перелетая, садилась на верхушку то одной, то другой юрты. Рассматривала людей аула и сколько ни приглядывалась к ним, не могла найти таких, которые были бы похожи на тех, о которых говорил мальчик.
Наконец, усталая, она задремала. И послышался ей жалобный стон старухи. Ласточка стала внимательно прислушиваться. А старуха жалобно пела:
Ой, дитя, жеребёнок мой! Прядь моих несчастных седин! у озёр камыш молодой — Мой единственный милый сын! Где найти мне твои следы’? Враг ли злобный тебя увлек, Или бурный унёс поток,
Или дикий зверь уволок?
Или жертвы требует рок? Пусть погибну я, но не ты!
Год прошел, за ним и другой … Тяжко жить без сына, одной!
прервал вдруг старуху старик, а сам стал причитатъ
— Ты погоди, — прервал вдруг старуху старик, а сам стал причитать:
Как былинка, рос одинок!
Мой единственный, мой сынок! Твой отец обошёл весь свет,
Но о сыне весточки нет!
Худ, как тощий бура (верблюд), я стал. Мои кости, что крепче скал,
Опаляет и рушит жар.
Где ты, мой надёжный тулпар? Иль мой сокол попался в сеть? Я б теперь одного желал:
Повидав тебя, умереть!
Тут молодая девушка, попросив старика и старуху помолчать, запела:
На отточенный меч стальной Походило тело твоё,
Брат, рожденный вместе со мной! Мне казалось, до склона дней Моя доля будет легка!
у меня одежда — шелка,
А мои табуны коней — Чистокровные скакуны!
у меня не редеет круг Молодых весёлых подруг, Верных спутниц моей весны!
Но пропал ты — судьба так зла! и душа моя замерла,
На лице румянец потух,
Вянет цвет моих вешних дней, Не успев раскрыться пышней! Старики мои, старики!
Слёз не лейте горькой реки! Я сегодня видела сон, —
Если б счастье принёс нам он! Разгадайте сон, старики!
Сокол мой, что скрылся давно, Прилетел обратно ко мне;
Конь пропал у нас в табуне — Он во сне вернулся ко мне; Брат мой милый во сне моём Снова смело вошёл в наш дом! Милость нам судьба подарит! Я клянусь, о Баба-Тукты,
Я клянусь, о Азиз-Шашты:
Вижу – ласточка к нам летит
От родного весть передать!
Услышав такие слова, ласточка слетела и села перед стариком и старухою. Бедные, рыдая, они сняли амулет, разглядели тамгу и по тамге узнали, что Кара-батыр находится у туркменов. Подготовив коней, собрав людей, они поехали к ним. Щедро одарив туркменов, старики с сыном вернулись в аул.
ЧИСТЫЙ РОДНИК
Три путника встретились возле одного родника.
Родник вытекал из каменистого места. Вокруг него рос густой лес, ветви, и листья которого затянули русло. Вода в роднике была чистая, холодная, как лед, и блестела, как стекло. У самого источника кто-то положил камень с котел величиной, просверлил и обтесал его, а в том месте, где стекала вода, высек надпись: «Эй, путник, будь чистым, как этот родник » .
Когда три путешественника, напившись вдоволь воды, прочитал и надпись, то один из них, по-видимому, купец, сказал:
— Умные слова здесь высечены. Ручеек от родника бежит днём и ночью, не переставая, и протекает в дальние земли, и чем дальше течет, тем больше вливается в него других ручейков. Так, протекая, превращается он в большую реку. Из этого следует такой вывод: «Ты, человек, тоже не переставая, работай, никогда не останавливайся и не предавайся лени; если будешь поступать так, то, в конце концов, станешь великим и достигнешь цели». Вот о чем говорит эта надпись, как я разумею.
Второй путник был бедным муллой; он, качая головой, сказал:
— Нет, я думаю не так. Смысл надписи куда более значительней, чем вы предполагаете. Этот родник готов служить всем: кто изнывает от жары, тому он дает прохладу и усладу душе; кто хочет пить, тому утоляет жажду, — и за все это он ни от кого не ждёт награду. А если так, то смысл этой надписи таков: если делаешь кому-то добро, то не возлагай на него обязанность ответить тебе тем же. Вот о чем говорит эта надпись.
Третий путник, стройный красивый юноша, стоял молча. Товарищи спросили его, что думает он.
Юноша ответил так:
— Я думаю иначе. Если бы вода в этом роднике стояла спокойно на одном месте, то травы и мусор, попадая в нее, замутили бы его и загрязнили его. Тогда люди и животные не так любили бы родник. Но так как родник течет беспрестанно днем и ночью, то он очищается, и за это его любят. Если так, то смысл надписи такой: душу и тело храни в чистоте, как этот родник, ибо, когда смотришь в него, видишь, как в нем отражаются блеск солнца и трава, если они глядятся в него. Поэтому душу, как этот родник, держи открытой для всех — пусть в ней видно будет все. Вот о чем, по-моему, говорит эта надпись.
МУРАВЬИНАЯ МЕРА
Много лет тому назад жил на свете мудрец. Он был необыкновенным, знал язык птиц и зверей. Как-то отправился этот мудрец в путь. В дороге он остановился на …
Авторская мифология
Агония Земли
Адьюлтер, измена
Альтернативная география
Альтернативная история Азии
Альтернативная история Америки
Альтернативная история Африки
Альтернативная история Ближнего Востока
Альтернативная история Восточной Азии
Альтернативная история Восточной Европы
Альтернативная история Европы
Альтернативная история Западной Европы
Альтернативная история Северной Америки
Альтернативная отечественная история
Античная мифология
Бессмертие
Ближневосточная мифология
Богоборчество
Бунт
Быт
Веселое
Внезапное бедствие
Возвращение домой
Война
Война миров
Воплощение зла
Восстание
Восстание мутантов
Восстание роботов
Восстановление справедливости
Восточно-азиатская мифология
Вражда
Вторжение пришельцев
Выход эксперимента из-под контроля
Глупость
Готический ужас
Гуманитарное
Договор с дьяволом
Достижение
Достижение блага
Достижение цели
Европейская мифология
Жадность
Жертва
Заклинание
Избавление от бед
Империи
Индийская мифология
Интрига
Искусственный разум
Исправление героя
Истинное безумие
Квест
Классика детектива
Классика фэнтези
Классический ужас
Конспирология
Контакт с внеземной цивилизацией
Криминальная драма
Кровавый ужас
Легкое
Любовное
Любовные припятствия
Любовь к врагу
Магический реализм
Месть
Микромир
Мифологические элементы
Мифология народов мира
Мнимое безумие
Мятеж
На заре фэнтези
Научная магия
Научное фэнтези
Научные достижения
Научные достижения в руках злодеев
Невольное преступление
Ненависть
Неожиданные сверхспособности
Неосознаваемые ревность и зависть
Обряды
Обстоятельства
Одиночество
Опасное предприятие
Оптимистическое
Освобождение
Освобождение от врагов
Освобождение от тирании
Освоение планет
От лица животного
От лица предмета или явления
Отчаянная попытка
Ошибка ученых
Пародия
Пацефизм
Переселение разума
По мотивам кино
Победа
Победа над болезнями
Победа над врагом
Победа над злом
Победа над обстоятельствами
Победа над собой
Победа над чудовищем
Подсознательный ужас
Поиск истины
Поиск себя
Поиск сокровищ
Поиск счастья
Пороки
Постмодернизм
Потеря близких
Потерянный и найденный
Похищение человека
Предсказания
Преследование
Пришельцы из других времен
Психоделическое
Психологическое
Психология чужих
Путешествие в будущее
Путешествие в прошлое
Путешествия в другие миры
Путешествия во времени
Путь воина
Путь прогресса
Развитие героя
Развлечения, увлечения
Раздвоение личности
Расстояния
Расширение сознания
Реализм
Революция
Роковая ошибка
Русская мифология
Сакральные объекты
Самопожертвование
Самопожертвование во имя близких
Самопожертвование во имя веры
Самопожертвование во имя долга
Самопожертвование во имя идеи
Самопожертвование во имя любви
Свержение
Сверхспособности
Сверхцивилизация
Семейные драмы
Скандинавская мифология
Содомия
Соперничество, противостояние
Социальное неравенство
Социум
Спасение
Спасение мира
Спецслужбы
Средневековая мифология
Стимпанк
Стихия
Судебная ошибка
Сюрреализм
Таймпанк
Тайна, загадка
Темное фэнтези
Техногенная катастрофа
Трусость
Туда и обратно
Угрызения совести
Утечка вирусов
Фатальная неострожность
Феминизм
Философское
Честолюбие и властолюбие
Школа
Экологическое
Экономическое
Экспедиции
Эпидемия
Ізбасты
Қыпшақ Ізбасты би, он жасар күнінде көш үстінде көп адаммен бір түлкі қуысып, бәрінен бұрын жетіп түлкіні соғып алды. Артынан келген жасы үлкен кісілер түлкіңді бізге байла деп еді, Ізбасты бермеді. Қазақшылық әдетте жасы үлкенге мұндай соғып алған түлкіні байлаушы еді, мынау бала бізге байламайды деп, заманындағы ханына арызға келісіпті. Сонда Ізбасты ханға айтты дейді:
— Ойдан қашты бір түлкі, тауға қарап демалмай, жабыла қудық кеп кісі, бәрі де қалды ере алмай; сол түлкіні кім алар, жалғыз жеткен мен алмай; ағайыннан дұшпан жауым жоқ, алдына салып айдап жүр, алтайы түлкі көре алмай; ұялып, тақсыр, жүрмеңіз, мұның төресін оңдап бере алмай.
Алтын шеттеуік
Ыбырай Алтынсарин
Бір үлкен мейрам алдында, әкесі балаларын қуанту үшін үйіне әртүрлі жеміс алып келді. Леночка деген кіші қызы сол келтірген көп жемістің ішінде, сырты алтындаған шеттеуіктерге қызығып, соны маған бер деп қоймады. Шешесі айтты:
— Бұл шеттеуіктер тек әдемілікке істелген, мыналарды ал,- деп, бөтендерін беріп еді, Леночка жылай бастады:
— Мен қара шеттеуікті алмаймын, алтын тыстысын аламын, оның ішіндегі дәні де тәтті шығар- деп. Шешесі тіл алмайтын қисық баланың дегенін істегеннен артығы жоқ екенін ойлап, Леночкаға алтын тыстыларын, бөтен балаларына бөтен шеттеуіктерді таратып берді. Леночка қуанып шеттеуікгерін дереу шаға бастады, қараса, бірінің де ішінде дәні жоқ, бос қабықтар екен. Мұны көріп қасындағы балалар мазақтап күле бастады. Сондаатасы айтты:
— Бұл шеттеуіктер жеу үшін істелген емес, тек көзге әдемі көріну үшін қойылған; мен шеттеуіктердің бос қабығын алып, сыртын күміспен бояп қана қойып едім, екінші рет не нәрсенің де құр сыртына қарап қызықпа, асылы ішінде болар,- деді.
Бір уыс мақта
Ыбырай Алтынсарин
Бір кішкентай қыз әкесінің шапанын жамап отыр екен, шешесі қасына отырып, ақыл айтты:
— Балам, дүниедегі жаратылған жәндік-жансыздардың ешқайсысының да керексіз болып, жерде қалатыны болмайды,- деп. Сол сөзді айтып отырғанда, қыз бала киімін жамап болып, жердегі мақтаның қиқымын терезеден лақтырып, далаға тастады:
— Әже, осы қиқымның ешнәрсеге керегі бола қалмас,- деп.
Шешесі:
— Балам, сол да жерде қалмайды,- деді.
Осылайша сөйлесіп, терезеден қарап отырса, манағы мақтаны жел көтеріп ұшырды, мұны бір торғай көріп қуып барып, мақтаны тұмсығына тістеп қана алып, ұшып кетті. Қыз әжесінен:
— Манағы мақтаның қиқымын бір торғай алып кетті, оны неғылады? — деп сұрады.
Әжесі айтты:
— Көрдің бе, балам, күн айналмай манағы айтқан сөздің келгенін. Ол кішкентай мақтаны торғай ұясына төсеп, жас балапандарына мамық етеді,- деді.
Жаман жолдас
Ыбырай Алтынсарин
Екі дос кісі жолдастасып келе жатып, бір аюға ұшырапты. Бұл екі кісінің біреуі әлсіз, ауру екен, екіншісі мықты, жас жігіт, аюды көрген соң бұл жігіт, ауру жолдасын тастап, өзі бір үлкен ағаштың басына шығып кетті дейді. Ауру байғұс ағашқа шығуға дәрмені жоқ, жерге құлады да созылып, өлген кісі болды да жатты: есітуі бар еді, аю өлген кісіге тимейді деп. Аю бұл жатқан кісінің қасына келіп иіскелеп тұрды да, дыбысы білінбеген соң тастап жөніне кетті. Мұнан соң манағы жолдасы ағаштан түсіп, аурудан сұрапты:
— Достым, аю құлағыңа не сыбырлап кетті?
Ауру айтты дейді:
— Аю құлағыма ақыл сыбырлады, екінші рет тар жерде жолдасын тастап қашатын достармен жолдас болма деді,- дейді.
Жамандыққа жақсылық
Ыбырай Алтынсарин
Қызылбас патшасынын, Абдулла деген уәзірі бар еді. Соның заманында жұрт бұзылып, бір күн уәзір патшаға келе жатқанда халық қамап: — «Дегенімізді істе, істемесең өлтіреміз» деп, ішінде бір батырырағы уәзірді сақалынан алып жұлықты. Уәзір ашу етпеді, бұлардан шыққан соң патшаға барып, жұрттың тілегін беріңіз деп өтініп тілегенін патшадан алып берді және өзінің көрген кемшілігі үшін ешкімге жаза бермеңіз деп оны да тілеп алды. Ертеңіне уәзірге бір саудагер келіп:
— Тақсыр, кеше сізді ренжітіп сақалыңыздан жұлыққан кісіні айтайын деп келдім, ол Нағым деген менің көршім еді, алдырып жаза беріңіз, — деді. Бұл сөзді есіткен соң уәзір саудагерді қайтарып, Нағымды шақыртып алды. Нағым: «Менін кешегі ісімді біреу айтып танытқан екен» деп, қорыққанынан үрейі кетіп, келе-ақ уәзірдің аяғына жығылды. Уәзір Нағымды жерден көтеріп алып айтты дейді:
— Мен сені жазаландыру үшін шақырмадым, бірақ, көршің саудагер жақсы кісі емес екен, сенің білместігіңді маған келіп айтты, екінші рет ол көршіңнен сақтанып жүргендей екенсін, соны айтайын деп шақырып едім, енді аман бол!-деп ішкергі үйіне кіріп кетті дейді
Дүние қалай етсең табылады
Ыбырай Алтынсарин
Француз жұртының бір білімді адамы жазады:
— 1791 жылда, өзім университет деген үлкен школда оқып жүрген жігіт күнімде, әр жеті сайын Версаль қаласындағы шешеме жаяу барып-қайтып тұрушы едім. Сонда әрдайым жолымда бір Антон деген тіленші отырып, қайыр сұрап алып жүруші еді. Бір күні тағы сол жолмен келе жатып, бір орта бойлы арықтау кісіге ұшырасып, жөніміз бір болған сон, бірге келе жатқанымызда, әдетше манағы Антон алдымыздан шығып қайыр сұрады. Қасымдағы кісі тоқтап, Антонның бетіне қарап тұрды да айтты:
— Сен қарауға еп-есті кісі секілді көрінесің және жұмыс істеуге қуатың да бардай көрінеді, сөйтіп тұрып мұндай жаман іспен өзінді кемшілікке салып жүрсің. Бай болғың келсе мен саған ақыл айтайын: мен өзім де сендей кедей едім, бірақ сендей тіленшілік қылғаным жоқ; елден, қала-қаладан қыдырып жүріп, әуелі боқтық, салам арасынан, не болмаса жай кісілерден ескі шүберек сұрап жыйып жүрдім. Ол шүберектерді апарып қағаз істейтін фабриктерге сатып, соныменен азды-көпті ақша болған соң бір есек, бір арба алдым, мұнан соң әуелі аздап, бара-бара кебірек, әр үйден ескі-құсқы, тұтынуға жарамайтын шүберектерді сатып алып, арбамен жүріп сауда ете бастадым. Осындай іспен жеті жылда он мың франк ақша тауып, енді бір қағаз фабрикасына кірістім. Жасым жас, ісіме нық, жинақты және еріншектікті білмегеннен соң, осы күнде екі әйдік тас жұртым бар, фабрикамды балама бердім, үмітім бар, балам да аштық көре қалмас деген. Себебі: баламды да жасынан бос жүруге, еріншектікке, қиналмай мал табуға үйретпедім. Осы айтқанымша машақаттанудан қашпасаң, сен де бай боласың Антон,- деді де, жөніне жүріп кетті. Антон бұл сөздерді есіткен соң терең ойға қалып, қайыр сұрауын да ұмытып тұрып қалды.
1815 жылда Брюссель деген қаладан өтіп бара жатып, бір кітап сататын үлкен дүкенге кірдім. Дүкеннің ішінде бірнеше приказчиктерге олай-бұлай етіңіз деп, бұйырып тұрған бір купецтің кескіні көңіліме таныс реуішті көрінді. Сөйтіп тұрғанымда әлгі кісі мені көріп, бетіме қарап тұрды-тұрды да, қасыма келіп айтты:
— Айып етпесеңіз сұраймын, мұнан жиырма бес жыл бұрын сіз оқу оқып жүріп, жұма сайын Версальдегі үйіңізге барып жүрген жеріңіз бар ма еді?
Сонда ойыма түсіп, таң қалып:
— Сен Антонбысын? — дедім.
— Ра-с,- деді Антон,- мен сондағы көрген тіленші Антоныңыздың өзімін. Сол жүргеніңіздегі бір күн қасыңызда бірге жолыққан кісінің айтқандары көңіліме кіріп кетіп, тіленшілікті тастап, жұмысқа кірістім, ісіме нық, малыма күтімді болдым; ақырында, сол кісінің айтқаны келіп, мінекей, осы зор дүкеннің иесі болдым,- деді.
Баланың айласы
Ыбырай Алтынсарин
Бір әлім адам жапанда келе жатып, аяғы астында бір үлкен тасқа сүрініп жығылып, ойлады: бұл тас адамға зиян келтіретін тас екен, жолдан алып тастайын деп. Сол оймен тасты көтеріп еді, астынан бір сандық шықты, сандықты ашып еді, ішінен бір жылан шығып, шағамын деп әлімге ұмтылды, әлім айтты:
— Мен сені қараңғы, тар жерден, тұтқыннан шығардым, жақсылыққа жамандық бар ма?
Жылан айтты:
— Бар.
Әлім айтты:
— Олай болса біреуге жүгінелік, төре саған тисе шағарсың,- деп.
Жылан да бұл сөзге тоқтап, екеуі келе жатып, түйеге жолықты. Түйеге бұлар істерінің мәнісін айтып еді, түйе айтты:
— Жақсылықка жамандық бар; не үшін десеңіз: мен адамның қанша ауыр жүгін, мүлкін тасып, өмірімше қызмет істесем де, адам қай уакытта шамамнан тысқары жүк артады да, жүре алмасам ұрып-соғып ренжітеді.
Жылан мұны есітіп, әлімнің мойнына бір оралды. Мұнан шығып жеміс ағаштарына келіп жүгінді. Бұл ағаш та айтты:
— Жақсылықка жамандық бар; не үшін десеңіз: менің жемісіммен қанша адам күн көріп пайдаланып тұрса да, жемісімді жан ауыртпай қолымен алмай, түбімнен қатты орып, жемісімді жерге түсіріп алып жейді,- деді.
Жылан әлімнің мойнына тағы бір оралды. Онан кетіп бір итке жолығысты.
Ит те айтты:
— Жақсылыққа жамандық бар, мен иеме қанша түн-күн ұйықтамай мүлкін, малын, өзін бағып қызмет қылып едім, ақырында мен қартайып аурулы болған соң, таяқтап ұрып мені қуып жіберді,- деді. Жылан және бір оралып, енді шағамын деді.
Әлім айтты:
— Енді тағы біреуге-ақ жүгінейік, төрелік тағы саған тисе, шаға бер.
Сонан шығып бір топ ойнап жүрген балаларға келді. Ішінде бір бала әлімге сәлем берді. Әлім сәлемін алып, сол балаға істерінің мәнісін айтты.
Бала есітіп болып:
— Әй, ата, бекер сөйлейсің осы қолыңдағы кіп-кішкентай қобдиға мойныңа үш оралған әйдік жылан сыюшы ма еді? — деді Сонда жылан да айтты:
— Бұл сөз рас,- деп.
Бала тіпті нанбады, «бұл сөзге көзбен көрмей кісі нанып болмас» деп. Сонда жылан баланы нандыру үшін иіріліп барды да, манағы қобдиға кіріп жатты. Бала сонда тарс еткізіп сандықты жауып бекітті де, Әлімнің қолына берді, «апарып алған орынңызға қойы-ңыз» деп.
Байұлы
Ыбырай Алтынсарин
Байұлы жеті жасар күнінде ел көшіп, көп балалар: біреу тайына, біреу атына мінгенде. бір бала жыламсырап қарап тұрып қалды. Мұны көріп, Байұлы қасына барып:
— Сен неге атыңа мінбейсің? — деді.
Бала қамығып:
— Атым жоқ, көшкенде әжеммен түйеге мінуші едім, — деді.
Сонда Байұлы аттан түсіп жаяу әкесіне барып:
— Мен атқа мінгенде, ер-тоқымымен маған бір жорға тай атап едіңіз, сол тайымды біреуге берсем сіз ұрыспайсыз ба? — деді.
Әкесі:
— Кімге бересің? — деді.
Бала қысылыңқырап тұрып, жаяу жылап тұрған жарлының баласын көрсетті. Бұған әкесі де түсініп, бетінен сүйіп:
— Тайыңды кімге берсең де ерік өзіңде,- деді.
Сонан соң Байұлы қуанып, тайды ерттетіп, манағы балаға әкеп беріп, қасына ертіп алды да, шауып кеп, көп балаға қосылды. Сол уакытта бір аксақал жақсы кісі қонақ болып жатыр екен, Байұлынын әлгі мырзалығын көріп, разы болып, сыртынан бата берді:
— Ей, құдайым, бұл балаға ұзақ жас бер, мал мен бас бер.- деп. Сол кісінің батасы қабыл болып, ақырында Байұлынан он екі ұл туып, бәрі де асқан бай, руға бас болды. Он екі ата Байұлы деген ру сонан болды деседі.
Білгеннің пайдасы
Ыбырай Алтынсарин
Бір қарт ұста күні-түні тынбай іс соғып отырады екен. Оған көрші, заманындағы бір зор бай, Броун дегеннің баласы ойнап жүріп қызыққа күнде ұстаға келіп, іс соққанына қарап тұрады екен. Бір күні ұста мырзаға айтты:
— Төрем, қарап тұрғанша, тым болмаса, шеге соғуды үйренсейші, кім біледі, бір күндерде сол өнердің де керегі болар. Бала нем кетеді деп, күнде мазаққа шеге соғып жүріп, бірнеше күнде жақсы соғуға үйреніпті. Мұнан соң бірнеше жылдар өткен соң, жұртында қатты жаугершілік басталып, Броунның мал-жаны таланып бітіп, өзі қатын, баласымен қашып шығыпты. Сонымен, ішерге-жеуге, киюге де кем-тар соғып, бір қалада жүрген уақытта, қаланың әкімі бұйрық шашты: әскерге көп етік керек, жақын жердегі қалалардың сататын мығы таусылды, мық даярласын, деп. Сонда манағы мырзаның мазаққа үйренген өнері есіне түсіп, патшалық етікшілерге хабар салды:
— Егер көп мық-шеге керек болса, мен пөдіретін аламын,- деп.
Етікшілер істеген мығын керіп ұнатқан соң, әскердің етігіне мық істеудің міндетін алып, көп мал тауып, ақыр өміріне дейін кемдік көрмей өтіпті-міс.
Бақша ағаштары
Ыбырай Алтынсарин
Жаздың әдемі бір күнінде, таңертең бір төре өзінің баласымен бақшаға барып, екеуі де егілген ағаштары мен гүл жапырақтарын көріп жүрді.
— Мынау ағаш неліктен тіп-тік, ана біреуі неге қисық біткен? — деп сұрады баласы.
— Оның себебі, балам, анау ағашты бағу-қағумен өсірген, қисық бұтақтары болса өсіп. Мынау ағаш бағусыз, өз шығу қалыбымен өскен,- деді атасы.
— Олай болса, бағу-қағуда көп мағына бар екен ғой,-деді баласы.
— Бағу-қағуда көп мағына барында шек жоқ, шырағым; мұнан сен де өзіңе әбірет алсаң болады; сен жас ағашсың саған да күтім керек; мен сенің қате істеріңді түзеп, пайдалы іске үйретсем, сен менің айтқанымды ұғып, орнына келтірсең, жақсы түзік кісі болып өсерсің, бағусыз бетіңмен кетсең, сен де мынау қисық біткен ағаштай қисық өсерсің,- деді.
Айуанның естесі көп бірақ адамдай толық ақылы жоқ
Ыбырай Алтынсарин
Ит адамға шын дос жануар. Дүние жүзінде иттің неше атасының ұлы бар: біреуі қора, біреуі үй күзетеді, біреуі малшы орнына мал бағады, біреуі аң, құс алып береді, біреулері, тіпті, ат орнына жегіліп те жүріледі; бұлардың бәрін де екінші кітапта уақытымен айтармыз. Англия жұртының ең үлкен Лондон деген қаласында өрт болған уақытта, күйіп жатқан үйдің ішінде қалған балаларды алып шығуға үйретілген иттер бар. Соның біреуі Боб деген ит он екі баланы өрттен алып шығыпты. Бір күні бір үй жанып, өрт сөндіргіш адамдар келген уақытта, бір қатын жылап тұрды, балам жанып жатқан үйде қалды деп. Өртшілер әлгі Бобты жіберді: Боб баспалдақпен үйге кіріп, түтін ішінде жоқ боп кетіп, біраздан соң баланы көйлегінен тістеп қана алып келді. Шешесі қуанып баласын алды, өртшілер иттің өрт шалған жері жоқ па деп қарап тұрғанда, Боб өршеленіп жанған үйге қарай тағы ұмтыла беріпті. Өртшілер ойлады шамасы үйде тағы бір бала бар шығар деп; сонымен Бобты және қоя берді. Біраздан соң Боб, ауызында бір тістегені бар, үйден жүгіріп шыға келді. Қараса, әкелгені бір үлкен қуыршақ екен.
Асыл шөп
Ыбырай Алтынсарин
Злиха мен Бәтима деген біреудің қызметінде тұрған екі қыз бала төбесине бір-бір жәшік жеміс көтеріп қалаға келе жатыпты-мыс. Злиха ахлап-ухлеп шаршадым дел, Бәтима күліп, әзілдесип келе жатады. Сонда Злиха айтты:
— Сен неге мәз болып қуанып келесің, төбеңдегі жәшіктің ауырлығыда менің басымдағыдан кем емес, өзіңде менен күшті емессің?
— Мен жәшігім ішіне ауырды жеңілдететін бір шөп салдым деді Бәтима.
— Ай, ондай болса шөбіңнің атын айтшы, менде ауырымды жеңілдетейін деди Злиха
— Ол шөп сенің қолыңа түспейме деп қорқамын аты: сабыр деген деді.