Рассказы и я яковлева на чувашском языке для детей

Яковлев И. Я.

Ача-пăча калавĕсем

 АВТАН 

       Пирĕн пĕр пысăк хĕрлĕ автан пур. Вăл тăр кăнтăрла урапа çине хăпарать те: «Кики-рик-ку!» — тесе авăтать. Сасси аван, хÿри илемлĕ, авăна-авăна тăрать. Кикирикки пысăк, тĕклĕ ураллă, качи вăрăм. 
Сирĕн автан çапла-и?(1;77)

ЛАША ШЫРАНИ

Пĕр çын хăйĕн айĕнчи лашине виçĕ кун шыранă тет. Пĕр яла пырса ыйтать тет:

— Лаша курмарăр-и? – тесе.

— Çук, курмарăмăр, — тесе калаççĕ тет.

Тата тепĕр яла пырса ыйтать тет:

-Лаша курмарăр-и? — тесе.

— Çук, курмарăмăр, — тесе калаççĕ тет.

Çапла ялтан яла тек çÿрет тет. Çÿресен-çÿресен пĕр ăслăрах çынна тĕл пулчĕ тет те:

— Эсĕ ăçта та пулин ют лаша çÿренине курман-и? – тесе калать тет.

— Çук, курман. Хăçан çухалнă сан лашу? – тесе каларĕ тет.

— Паянхипе виçе кун ĕнтĕ ак, — тесе каларĕ тет.

— Лашу мĕн тĕслĕччĕ? — тесе каларĕ тет леш çынĕ.

— Шура улаччĕ, — тесе каларĕ тет.

— Çак ху айăнтиех мар-и? — тесе каларĕ тет лешĕ.

Хайхи ут çинчен анса пăхрĕ тет те лашине:

— Çакă, çакă, çакă! — тесе каларĕ тет. Лаши çине сиксе утланчĕ тет те савăннипе чуптара пачĕ тет килне.(2)

Чăлха   çыхни

    Эпĕ пĕчĕкçĕ  пĕчĕкçĕ чухне пĕрре  анне пуçланă чăлхана çых ма тытăнтăм. Çыха пĕлмесĕр çиппине пĕтĕмпе чăлхантарса пĕтертĕм.

Анне çакна курчĕ те:

-Ачам, малтан çыхма вĕрен-халĕ, унтан тин çыхтарăп, -терĕ.(1;78)

ЧАКАК 

  Чакак çулла вăрманта пурăнать, юр çусан яла пырать. Çулла вăрманта вăл чĕпĕ кăларать, ялтан çăмарта вăрласа кайса чĕпписене тăрантарать. Хĕлле, сивĕ пулсан, йывăрлăх çине ларать те: «Чак-чакак, чак-чакак», — тесе чакаклатать.(1;78)

  УТĂРА

Виçĕ çын утта кайнă тет. Вĕсен лаши лачакана путса ларнă тет. Çыннисем пĕри Каринкке ятлă, тепри Емелкке ятлă, висççĕмĕшĕ Çаманкка ятлă пулнă тет. Çаманкка калать тет:
— Как быть, Каринкке? Епле тăвас, Емелкке? — тесе калать тет.
Каринкки калать тет:
— Çапла тăвас, Çаманкка! — тесе калать тет. Лашине аран туртса кăларнă тет вара.(2)

ÇИЛ-ТĂВĂЛ

Эпир пĕрре çулла çерем çинче вăрлăх çапатпăр. Сисмен те хамăр, пирĕн тĕле пĕлĕт хупланă илнĕ, çанталăк сĕм тĕттĕм пулчĕ тăчĕ. Унччен те пулмарĕ çил-тăвăл пирĕн сарăма тырри-мĕнĕпе варкăштара пуçларĕ. Нимĕн тăва пĕлместпĕр. Хăшĕ аллине кĕреçе тытнă та улăмсене тĕртке-лесе çÿрет, хăшĕ сенĕк илнĕ те тырă хырма тытăнать.
Пирĕнпе пĕрле тырă çапакан куршĕ лашине утланн, пирĕн тавра кустарса çурет.
—     Тĕнче пĕтет, тĕнче пĕтет! Чĕлĕмĕм ăçта-ши? – тесе кăшкăрать.(3)

Арман   туни

Кăçал кĕркунне пăр яп-яка шăнчĕ. Пĕр эрне кун эпир ачасемпе пухăнтăмăр та  та  пуртăсем  илсе  пăр çине выляма аптăмăр. Ачасем каларĕç: «Атьăр арман тăвар»,- терĕç. Ну вара пăр касма тытăнтăмăр. Пĕр пысăк пăр касса кăлартăмăр та çап-çаврашка туса хĕррине тикĕслерĕмĕр; варне шăтăк турăмăр. Унтан вара пăр çине пĕр юпа çапрăмăр та çав юпа çине пăра тăхăнтарса хутăмăр.

Ну ачасем çавăрма тытăнчĕç:  çавăртăмăр- çавăртăмăр та, пăр ла-а-ап! Çурăлса кайрĕ. Ачасем вара пĕр-пĕрне: «Эсĕ çуртăн та эсĕ çуртăн», — тесе калама пуçларĕç.

Çапла вара шавла-шавла каç туса киле таврăнтăмăр.(1;78)

ВĂРĂМ ТУНАСЕМПЕ СТАРИК

Пĕр старик çулла вăрманта канма выртнă тет. Вăрăмтунасем пыраççĕ тет те ун патне: «П-и-ч-ч-е-п-е-ч-ч-ĕ-н», — тесе калаççĕ тет. Пĕри çапла каласа каять тет, тата тепри пырать тет: «П-и-ч-ч-е-п-ĕ-ч-ч-е-н», — тесе ка-лать тет. Старик выртрĕ-выртрĕ тет те: «Халĕ пĕри ĕçсе кайрĕ; эсир мĕн пĕчченĕ, темиçенĕн!» — тесе калать тет. Старик

сăхманĕпе чипертерех пĕркенсе выртрĕ тет те çыртма паман тет вара.(1;78)

ПУЛĂ СĔРНИ 

Пĕр аслă кÿлĕре чăвашсем, вырăссем, мăкшăсем пулă сĕрее çÿpeççĕ тет. 
Чăвашсем сĕрее кăлармассерен:
— Çук та çук! — тесе калаççĕ тет.
Мăкшăсем сĕрее кăлармассерен:
— Араç та араç! — тесе калаççĕ тет.
— Ку епле чăвашпа мăкша телейлĕ? Шÿкке те карас, шÿкке те карас тытаççĕ! — тесе тĕлĕнеççĕ тет вырăссем.
Вырăс, тутар, чăваш — пурте çын.(1;84)

  ХУРАÇКА

Пирĕн Хураçка ятлă пысăк йытă пурччĕ. Эпĕ ăна хĕлле пĕчĕкдĕ çунана кÿлтĕм. Хам çуна çине лартам та:
— Ну атя, Хураçка, урамалла! — тесе пушăпа дат! тутартăм. Хураçки çаттар-çаттар! çуни-мĕнĕпе кĕлет айне кĕрех кайрĕ. Манăн пуçа кĕлет пĕрени çумне шан! тутарса хаварчĕ.(3)

ИĂЛĂНТАРМĂШ

Пирĕн атте пасара каймассерен пирĕн валли кулачă илсе таврăнатчĕ. Пĕрре çапла пасартан таврăнсассăн атте пурсăмăра та пĕрер татăк кулачă валеçсе пачĕ. Мана ыттисенчен сахал панă пек туйăнчĕ. Эпĕ кулача илмесĕр, йăлăнтарса, пĕр кĕтесе кайса лартăм.

Атте ман еннелле çаврăнса пăхрĕ те:

— Мĕншĕн илместĕн тата кулачăна? — терĕ.

Эпĕ пĕр чĕнмесĕр ларатăп. Атте манă панă кулачă татăкне илчĕ те йăмăксене валеçсе пачĕ:

— Мейĕр, çийĕр Иван татăкне, вăл кĕтесре йăлăнтарса лартăр-ха! – терĕ.

Йăмăксем вара манăн татăка çирĕç ячĕç. Кайран ыйтасчĕ — кулачă çук.

Çын аллинчи кукăль пысăккăн курăнать, тесе ахаль каламан çав ваттисем.(1;79)

Кулачă

Пĕр ачан кулачă пит çиесси килнĕ тет, ашшĕне пасара каймассерен кулачă илсе кил тесе ярать тет. Пĕрре пасар кунĕ ашшĕ çакна хутаççа çăкăр чиктерет тет те кăклама ертсе каять тет. Ана çине çитсен:

-Акă, ачам, çак кăксене кăкла, çăкăрна пĕртте ан пăх, вăл хăех кулачă пулса выртать, — тесе каларĕ тет, хăй пасара кайрĕ тет. Хай ача кăклать-кăклать тет те çăкăрне пырса пăхать тет – çăкăр кулачă пулман тет. Пăртак тăрсан татах пăхать тет, татах пулман тет. Каçалла та вулăнса пырать тет,  ĕнтĕ хырăмĕ темĕн пекех выçса кайрĕ тет çакăн – çăкăр çапах кулачă пулман тет. Касать тет те çăкăра тăвар сапса çиет тет: ай-ай тутлăланса кайнă тет çăкăр, кулачăран та тутлă тет.

 Тепĕртакран ашшĕ пасартан таврăнчĕ тет.

-Çăкăр кулачă пулчĕ-и, ывăлăм?- тесе ыйтать тет.

-Тĕсĕ кулачă тĕслĕ пулмарĕ те тути кулачăран та аван, — тесе калать тет лешĕ.

-Çапла çав, ачам: ĕçлесе çисен çăкăр та тутлă, тăрансан пыл та йÿçĕ, — терĕ тет ашшĕ.(1;79)

Эпĕ ÿкĕнни

Манăн атте куçĕ курнă чухне тулти ĕçрен пушансассăн ялан савăт-сапа тĕплетчĕ, кăшăл çапатчĕ. Вăл ĕçленĕ чухне пирĕн валли выляма хăма татăкĕсем темĕн чухлĕ пулатчĕç.

Пĕрре эпир кÿршĕ ачи Кĕркурипе хăма татăкĕсемпе урай варринче вылякаласа ларатпăр. Кĕркури тепле ăнсăртран манăн пÿрт пеккине ишрĕ пăрахрĕ. Уншăн  манăн Кĕркурие çилĕ килчĕ. Эпĕ ăна хăма татăкĕпе пуçĕнчен пат тутартăм. Кĕркури йĕре пуçларĕ. Анне илтрĕ те:

-Мĕншĕн тиврĕн? Хăна тивсессĕн аван пулĕ-и? Авă ĕнтĕ вăл киле каять; кампа выльăн вăл кайсассăн? –терĕ.

Кĕркури чăнах та çĕлĕкне, алсисене тăхăнчĕ те алăк патнелле утса кайрĕ. Эпĕ нимĕн чĕнместĕп. Тÿсеймесĕр йĕтĕм ятăм. «Мĕншĕн кăна çапрăм-ши?»- тесе ÿкĕнетĕп хам ăшăмра.

Кĕркури эпĕ йĕнине илтрĕ те:

-Ан йĕр, Алюш, ан йĕр; атя татах паçăрхин пек выляр, -терĕ. Мана тата  питĕрех намăс пулчĕ. Чарăнаймасăр тата хытăрах йĕре пуçларăм. Кĕркури ачашлакаласассăн, йăпаткаласассăн тин чарăнтăм.

«Нумай пĕтĕ, сахал çитĕ, пĕрле пурăннине мĕн çитĕ?»-тесе юрлаççĕ ваттисем.

Алăкран тухса кайсассăн аллă тĕслĕ ăс кĕрет.(1;79)
Çуркунне

Çуркунне хĕвел хĕртсе пăхать. Тулта ăшă. Çил вĕрмест.

Çÿлте тăрисем юрлаççĕ. Юр ирĕле-ирĕле кăшт анчах юлчĕ. Урамра шыв чăл- чăл- чăл! Юхса выртать.

Эпир ачасемпе хăма татăкĕсенчен пĕчек кимĕнсем турăмăр. Хытăрах юхакан пĕр шырлана ятăмăр. Хамăр: «Камăн иртет!  Камăн иртет!»-тесе кимĕсем хыççăн чупатпăр.

Çапла чупнса пынăçемĕн эпĕ хам умра мĕн пуррине те курман. Шыв лупашкине лап! Кĕтĕм ÿкрĕм. Кĕпе-йĕм йĕп-йĕпе! Сивĕ, шăнтăм  хам.

 Кĕпе-йĕм  улăштарас тесе эпĕ киле чупса кайрăм.

-Ăçта йĕпетрĕн? Епле йĕпетрĕн? – тĕпчеме пуçларĕ анне.

Эпĕ тÿррипе каласа патăм.

-Çук сана кĕпе! Кай, кăмака çине улăхса лар! Улĕм умна-хыçна чипер пăхса çÿре!- терĕ аннем.

Шывăн турачĕ çук теççĕ.(1;79)

ВИЛНĔ ЧĔПĔ ЧĔРĔЛНИ

Пĕрре мана тырă вырнă вăхăтра чĕпĕ сыхлама хăварчĕç. Ун чух чĕпĕсем тухни виççĕмĕш кун анчахчĕ, çавăнпа вĕсене пÿртех хупса хăварчĕç.

Аттесем кайсан эпĕ чĕпĕсене çитере пуçларăм. Пирĕн пÿртре таракан пит нумайччĕ. Эпĕ чĕпĕсене таракан çитерес тесе сакка илтĕм те ăна урай çумне шакка пуçларăм. Шакканă чух тепле пĕр чĕппе сăмсинчен тиврĕ те чĕпĕ çаврăна пуçларĕ. Çаврăнсан-çаврăнсан кайрĕ ÿкрĕ те вилчĕ. Эпĕ ăна илтĕм те чĕрĕлмĕ-и-ха тесе хĕвел ăшшине чÿрече çине хутăм. Хăранипе хамăн ниçта кайса кĕме çук чĕре çунать, нимĕн тăва пĕлмесĕр тула тухса кайрăм. Урамра ман юлташсем выляса çÿpeççĕ. Манан выляс та килмест. Курăк çине лартăм та аттесене мĕн калăп-ши ĕнтĕ тесе тем пек хуйхăратăп, ларсан-ларсан çавăнтах йĕрсе те илетĕп тата хам. Ача ăсĕ çав, темĕн йĕмелли пур çав чĕпĕшен! Унтан пÿрте кĕтĕм те пăхăтап: хайхи чĕпĕ чÿрече çинче лара парать. Чĕрĕлнĕ ку, ăш çунтармăш! Эпĕ ана чÿрече çинчен илсе урайне ятăм та, ку амăшĕ патне чупса кайрĕ. Вара тин манăн чĕре лăпланчĕ.

Каçхине аттесем вырмаран таврăнчĕç. Эпĕ мĕн пулнине вĕсене вал каçах каласа кăтартаймарăм, пĕр-икĕ эрне иртсен тин каларăм. Аттесем вара кулса каларĕç:

— Ку айван мĕнпур чĕппе вĕлерсе пĕтерĕ, — терĕç. Çавăнтан кайран эпĕ чĕпĕсене алла тытма та хăраттăм.(3)
Эпĕ   сехет   çĕмĕрни

    Манăн атте сехет тÿрлетме  ăста. Сехет Хĕветки тесен ăна таçти çын та пĕлет. Ăна кура пĕчĕк чухне манăн та сехет  тÿрлетес килетчĕ. Анчах аттесем эпĕ айваннине кура мана сехетсем тÿрлетме мар, вĕсен çумне сĕртĕнме те хушмастчĕç. Эпĕ  çапах вĕсем килте çук чух тыткаласа пăхаттăм.

     Пĕрре çапла атте пĕр сехете илсе салатса тăкрĕ те тÿрлете пуçларĕ. Тÿрлетсен- тÿрлетсен хăй таçта тухса кайрĕ. Анне кÿрше ларма кайнăччĕ. Пиччесем иккĕшĕ те ирех вăрмана вутта кайсаччĕç. Мана ирĕк пулчĕ:  мăлатук илтĕм те сехет ураписене шакка пуçларăм, анчах  манăн çапмассерен шăлĕсем хуçăлаççĕ. Ĕçлесен-ĕçлесен каялла çаврăнса пăхрăм та чÿрече витĕр атте килнине курах кайрăм. Часрах сехет ураписене хуратăп та кăмака çине улăхса выртатăп. Атте килчĕ те сехетне тÿрлетме пуçларĕ. Курать  ку: хăш-хăш урапин шăлĕсем хуçăк.  Унталла-кунталла пăхкаларĕ те хайхискер эпĕ кăмака çинче выртнине курах кайрĕ. Ман патăма пычĕ те ыйтать:

    -Элекçей, сехет урапи шăлĕсене эсĕ хуçрăн-им?-тет.

    -Çу-ук, эпĕ мар, -терĕм  эпĕ.

     -Епле эсĕ мар, санран пуçне урăх никам та çукчĕ кунта,- терĕ. Унтан мана çÿçрен сĕтĕрсе антарса шăпăр хулли хуçса илчĕ те тытăнчĕ çунтарма: — Ак сана сехет шăлĕ хуçма вĕрентем, ÿлĕмрен пырса ан çыпçăн,- тесе темĕнччен çаптарчĕ. Çавăнтан кайран эпĕ аттерен пит нумайччен хăраса çÿрерĕм.(1;88)  

ИКĔ ЙĔКЕХŸРЕ

Икĕ йкĕхÿре пĕр çăмарта тупнă тет, ăна уйăрса çиесшĕн тет. Вăл çăмартанах курак та курнă тет, пырать тет кусем патнелле. Мĕн тăвас йĕкехÿресен? Ăçта чикес çăмартана? Часрах йăтса кĕрес — алăсем кĕске, тытма çитеймеççĕ; кустарса кĕрес — çĕмĕрĕлесрен хăрушă. Хайхисем пĕри часрах çăмартана тăватă урипе ыталаса месерле выртрĕ тет, тепри ăна хÿринчен ярса илсе тĕпсакайне сĕтĕрсе кĕрсе кайрĕ тет.(2)

ТИЛĔ ТУС

Тилĕ иçĕм çырли пахчи патне пырса тăнă тет. Иçĕм çырли çупкăмĕсем пахчара ярăмăн-ярăмăн çакăнса тăраççĕ тет. Тилĕ икĕ уранăн та тăрса кармашса пăхать тет, сиксе те пăхать тет, çырлине ниепле ярса илеймест тет. Шалт супса пĕтрĕ тет те хайхи кайрĕ тет вара мăйне-куçне пăркаласа:
— Эй, пăхма анчах илемлĕ-çке! Çи-халĕ ăна, çăварта пĕр шăл та хăвармĕ! — тесе пырать тет хăй нимĕн тăвайман енне.(3)

ШĂРЧĂКПА КĂТКĂСЕМ

Кĕркунне кăткăсен туллине нÿр çапнă. Вĕсем ăна типĕтме тытăнна. Пĕр выçă аптранă шăрчăк вĕсенчен çиме ыйтнă.

— Епле эсĕ çулла ху валли çиме хатĕрлеймерĕн? — тесе

каларĕç тет кăткăсем кăна.

— Юрăсем юрланипе пушанаймарăм-çке, — тесе каларĕ тет шăрчăкĕ.

Кăткисем ахăлтатса кулса ячĕç тет те:

— Çулла выляса-кулса ирттертĕн пулсан хĕлле ташласа пăхха эппин, — тесе каларĕç тет.(3)

КАШКĂРПА ПУТЕК

Кашкăр пĕр путек çырма хĕрринче шыв ĕçнине курнă. Çак путеке ун пит тытса çиесси килсе каинă. Кăна ку ăçтан та пулин айăпласшăн кăшкăрса пăрахса калать:

— Эсĕ шыва пăтрататăн, мана ĕçме памастăн, — тет. Путекки калать:

— Ах, кашкăр, эпĕ шыва епле пăтратçм? Эпĕ санран анатарах тăратăп-çке, ĕçессе те тута вĕçĕпе анчах ĕçетĕп, — тет.

Кашкăрĕ калать:

Эппин тата мĕншĕн эсĕ иртнĕ çура манăн аттене темĕн те пĕр каласа пĕтертĕн? — тет.

Путекки калать:

— Кашкăр, вара иртнĕ çура эпĕ çуралайман та-çке, — тет.

Кашкăр çапла шалт çилленсе çитнĕ те каланă:

— Сана тавлашса çĕнтереймĕн, эпĕ халĕ выçă, çавăнпа çиетĕп ĕнтĕ сана, — тенĕ.(2)

Уçăлма тухнă шăши  çури

Пĕр шăши  çури шăтăкĕнчен уçăлса çÿреме тухнă тет. Çÿресен-çуресен вăл амăшĕ патне таврăнчĕ те çапла каларĕ тет:

-Ах, анне, эпĕ икĕ кайăк куртăм-çке! Пĕри пит аван, тепри тискертен те тискер ĕнтĕ!

-Мĕнле кайăксем вĕсем апла?- тесе ыйтрĕ тет амăшĕ.

-Тискерри картишĕнче ак çапла уткаласа çÿрет-çке!.. Хăй хура ураллă, хĕрлĕ çĕлеклĕ, сăмси кукăр! Эпĕ ун умĕнчен иртсе пынă чух хăрах урине çÿлелле çĕклерĕ те çăварне карса пăрахрĕ, унтан кăшкăрса ячĕçке! Хăранипе ниçта кайса кĕре пĕлмерĕм çав.

-Ара, ачам, автан-çке вăл! Унтан мĕн апла тĕрлĕ  хăрасси пур! Унăн пирĕн тĕлтен нимĕн усаллăхĕ те çук. Тата тепри мĕнлеччĕ?

-Тепри хĕвел ăшшинче ăшăнса выртатчĕ. Вăл шурă мăйлă, сăрă ураллă. Шурă  ăмăрне çулакаласа выртатчĕ. Хÿрине хăй кăшт вĕл-вĕл сиктеркелет, ман çине куçне пĕр илмесĕр ăшшăн пăхать.

-Эй, айван, айван!.. Ачам, вăл кушак аçи вĕт, -тесе каларĕ тет амăшĕ çурине.

— Вăт унтан хăрамалла, тармалла.

ХĔСĔР ĔНЕ

Пĕр арăмăн пит турăх çиесси килнĕ тет. Ĕни хĕсĕр тет кунăн, сĕт памасть тет. Кăurr та пулин çапах сĕт памĕ-ши тесе каять тет ку картана. Ёни выртнă тет. Хăпăл-хапăл илет тет курка та чупать тет кÿршĕ арăмĕ патне.

— Аккам! Ĕне пăрулама выртнă, кĕвелĕк парса ярччĕ мана, — тесе  ыйтать тет.

— А те пăрулама выртнă-халĕ вăл, те ахаль выртнă?  тесе каларĕ тет лешĕ.

— Ăна-кăна пĕлмерĕм эппин эпĕ, — тесе каллех тухса кайрĕ тет хай арăм.

Туман тихан пилĕкне ан худ теççĕ çав.(3)

ĔНЕПЕ КАЧАКА ТАКИ

Пер карчăкăн ĕнепе качака гаки пулнă. Ĕнепе качака таки кĕтĕве пĕрле çÿренĕ. Ĕни сунă чухне пĕртте тăп тăман. Пĕрре карчăк тăвар сапса çăкăр илсе тухнă та ĕнене йăпатса: 
— Тăп тăр, айван, ме, ме, тăп тăрсан тата илсе тухса парăп, — тенĕ.
Тепĕр каçхине качака таки кĕтÿрен ĕнинчен маларах таврăнать те карчăк умне пырса урисене чаркаласа та тăрать. Карчăк ăна ал шăллипе хăмсарать. Качака таки шăпах тăрать, тапранмасть те. Вăл карчăк ĕнине тăп тăрсан çăкăр парăп тенине ман-ман.
Карчăк качака таки итлеменнине курать те ăна патак илсе çаптаркаласа ярать. Качака таки кайсан карчăк каллех ĕнине çăкăр парса йăпата пуçлать. Качака таки вара шухăшлать: «Ку çынсен тĕрĕсси-мĕнĕ çук иккен. Эпĕ ĕнерен те лайăхрах тăтăм, çапах çаптарчĕ мана», — тет.
Хайхи аяккарах каять те чупса пырса тараст! тутарать карчăка. Карчăк сĕчĕ-мĕнĕпех пăлтăр-палтăр чикеленсе кайрĕ тет вара.

УКÇА УЙĂРНИ

Икĕ çын пĕрлешсе ĕçе каинă тет, ĕçлесе виçĕ тенкĕ укçа тупнă тет. Çав укçана уйăраймасăр тавлашса виçĕ кун ирттерчĕç тет. Алла тавлашса ирттериччен тата виçĕ кун ĕçленĕ пулсан миçешер тенкĕ тивĕччĕ вĕсене?

Ахаль тăриччен кĕрĕк аркине те пулин йăвала теççĕ.(3)

Кăлăх тавлашакансем.

Икĕ çын урамра пĕр кĕнеке тупнă тет. Иккĕш те илесшĕн тет ку кĕнекене. Пĕри калать тет: Эпĕ илем»; тепĕри калать тет: «Эпĕ илем». Çапла тавлашса тăраççĕ те турам варринче. Кусем патĕнчен тепĕр çын иртсе пырать тет.

-Мĕн çинчен тавлашатăр эсир капла?- тесе  ыйтрĕ тет лешĕ.

-Вулама пĕлессе пĕлместпĕр те, -терĕç тет тупакансем.

-Апла пулсассăн кĕнекепеле мĕн тăватăр эсир? Вула пĕлекене парăр пĕрех хут. Эсир капла икĕ кукша çÿçĕсене турасшăн тавлашнă пек тавлашатăр,- тесе хăварчĕ тет вара лешĕ.(1;81)

ХĂРАВÇА ИВАН

Иван амăшĕ кăвас хунă та, йÿçтĕр тесе, ăна кăмака çине лартнă, хăй кÿрше ларма кайнă. Тĕттĕм пулсан, Иван урамран килке таврăннă. Чĕнет ку, — пуртре никам та çук. Хайхискер хăйă çутма тытăнать, кăмака   çинче кĕç  темĕскер пăшăл-пăшăл тунине илтех каять. Ахăр хĕрт-сурт пулĕ ку тесе, Иван шартахсикет те хăййине пăрахсах тара пусать. Васканипе тĕттĕм çĕрте турчка тимри çине пусать. Турчки кăна пит аван — шап! тутарать çамкинчен. Иван: — Ах, атьсем, килсе пулăшăpax! — тесе кăшкăрса ярать те тарма тытăнать. Инкек çине сенкек: çав вăхăтрах ун ури салтăннă кайнă, Çăпати кантри алăк хушшине хĕсĕнет те, Иван пăлтăра тăсăлса та ÿкет.

— Ай-уй!   пĕтрĕм-çке,   хĕрт-сурт  тытать,   куршĕсем килсе çăлăрах! — тесе   вилес пек   кăшкăрать, тет.   Иван патне  кÿpшисем чупса   пыраççĕ те   йăтса тăратаççĕ, тет. Иван ни  вилĕ, ни чĕрĕ, тет.

Кайран хайхи пĕлсен, Иванран кула пуçланă:

— Епле эсĕ йÿçекен чустапа кĕтесри турчкаран   хăрарăн? Çитменнине тата ху урунти çăпату та хăратнă сана, — тесе кулнă, тет унран.(4).

ВЫРТМАРА

Эпир ака-суха çинче тата кĕркунне те каçсеренех лашасемпе çаран çине выртма каяттăмăр.

Пирĕн выртма çаранĕ хамăр ялтан инçех мар, пĕр-икĕ çухрăмран та ытла пулмĕ. Вăл çаран икĕ ял хушшинче: пĕр вĕçĕнче пирĕн ял, тепĕр вĕçĕнче, пĕр-ик çухрăмра, урăх ял. Икĕ енче икĕ лутра сăрт. Варринче пĕчĕкçеççĕ çырма юхса выртать. Çырма тăрăх унта-кунта хура хăва тĕмĕсем ÿсеççĕ. Çав çарана эпе лашасемпе темиçе те кайнă. Каймассерен унта ачасем пĕр-пĕр вăйа туртса кăларатчĕç.

Пĕрре çапла эпĕ кĕркунне выртма кайрăм. Кĕрхи каç пит тĕттĕм те сулхăн пулать; çавăнпа çĕр каçиччен урасем шăнса кÿтсех каяççĕ. Ачасем пурте пĕр çĕре пухăнчĕç те:

— Атьăр, ачасем, кĕçĕр кашличĕ çунтарар! Кăçал кашличĕ нумай! — Çапла каласассăнах, пурте чăл-пар саланчĕç анасем çинелле. Ача-пăча нумаййăн: пĕр самантра темиçе купа, пысăк купасем, урам пек, йĕркерен тăва-тăва тухрĕеç. Унтан вăал купасене вут тĕрте-тĕрте ячĕç. Ак хайхи кашличĕ çатăртатса çуна пуçларе-çке! Çулăмĕ çÿлелле пÿрт çÿлĕш каять. Пĕтĕм çaран çап-çутă пулчĕ. Ача-пăча савăннипе нимĕн тăва пĕлмест. Хăйсем пурте кашличĕ тусанĕпе хуп-хура пулнă, куç шурриссм анчах курăнаççĕ. Хăйсем çaпax, пĕр-пĕринчен тăрăхлакаласа кулса, вут йĕри-тавра чупкаласа çÿреççĕ. Шăри-шăри, лăй-лай! тăваççĕ: пĕтĕм çаран çĕр-çĕмĕрлет; калăн темĕн пулнă тесе.

Çапла шуйăхкаласа тăнă çĕре хамăр ял насусĕ киле пapать кĕмсĕртеттерсе. Ун  хыççăнах   тата хамăр ялтан та, тепĕр ялтан та çуран çынсем чупа-чупа çитрĕç. Насуспа килекенсем пирĕн пата пырса чарăнчĕç те ни вăрçаймаççĕ, ни ятлаймаççĕ пире. Хăранипе шап-шурă шурса кайнă хăйсем. Пĕççисене шарт! çапаççĕ.

— Ку чухнехи ача-пăча темĕн туртса кăларĕ! Вара эпир сирĕн ял çунать пулĕ тесе! — теççĕ ют ялсем.

— Эпир сирĕн ял çунать пулĕ тесе тата! – теççĕ пирĕн ялсем.

Лашисене кăшт кантарчĕç те кайрĕç вара килелле шалтăртаттарса.(4)

ТĂМАНАПА МУЛКАЧ

Тĕттĕм пулчĕ. Тăманасем вăрманта варсем тăрăх çиме шырасa вĕçсе çуре пуçларĕç. Пĕр пысак карсак уçланка сиксе ‘тухрĕ те ларса юсанкала пуçларĕ. Çамрăк тăмани калать:

—        Мĕншĕн эсĕ  çав мулкача тытмастăн?—тет.

Ватти калать:

—        Пысак  ытла, вай  çитес   çук:  эсĕ ăна  çаклатăн та,  вăл сана чăтлаха сĕтĕрсе кĕрĕ,—тет.

Çамрăк тăмани калать:

— Ак эпĕ ăна хăрах урапа çаклатам та теприпе часрах йываçран ярса тытам,—тет.

Унччен те пулмасть, çамрăк тăмани карсак çине ярăнать анать. Хайхискер чăнах та хăрах урипе ăна çурăмĕнченярсаилет те, мĕнпур чĕрни кунăн ăшне кĕрсех каять, тепĕр урине часрах йывăçран çаклатса илме хатĕрлет. Мулкачи сĕтĕре пуçласанах, тăмана часрах тепĕр урипе йывăçран ярса тытатьте шухашлать: каяймăн ĕнтĕ, тет. Мулкачи карт туртăнать те тăманана çурать пăрахать. Вара тăманан хăрах пĕççи йывăç çине юлать, хăрах пĕççи мулкачă çурăмĕ çине каять.

Тепĕр çул çак мулкача кайакçă тытать, тет. Вара ун çурăмĕнчи ÿт илсе ларнă тăмана чĕрнисене курса: ку чĕрнесем кунта аçтан килсе ларнă-ши тесе шалт тĕленчĕ, тет.(4)

САРМАНТЕЙ

Сармантейĕн сарă чăххи сарă çăмарта тунă; ăна шăши пынă та хÿрипе çапса çĕмĕрнĕ. Сармантей те йĕрет, сарă чăххи те какалать. Хапхи калать:

— Манăн та уçăлса хупăнас, — тет.

Анать вăкăр шыва куллен-кун.

— Хапха, эсĕ мĕншĕн уçăлса хупăнатăн? — тет.

— Уçăлса хупăнмасăр, — тет. — Сармантейĕн сарă чăххи сарă çăмарта тунă; ăна шăши пынă та хÿрипе çапса çĕмĕрнĕ. Сармантей те йĕрет, сарă чăххи те какалать Вăкар калать:

— Манăн та мĕкĕрсе анас, — тет. Мĕкĕрсе анать шыв хĕррине. Шыв калать:

— Мĕншĕн, вăкар, мĕкĕретĕн?

— Мĕкĕрмесĕр, — тет. — Сармантейĕн сарă чăххи сарă çăмарта тунă; ăна шăши пынă та хÿрипе çапса çĕмĕрнĕ. Сармантей те йĕрет, сарă чăххи те какалать, хапхи те уçăлса хупăнать.

Шыв калать:

— Манăн та хумханас, — тет. Пĕр çĕнĕ çын шыв ăсма анать:

— Шыв, мĕншĕн хумханатăн? — тет.

— Хумханмасăр, — тет. — Сармантейĕн сарă чăххи сарă çăмарта тунă; ăна шăши пынă та хÿрипе çапса çĕмĕрнĕ. Сармантей те йĕрет, сарă чăххи те какалать, хапхи те уçăлса хупăнать, вăкăрĕ те мĕкĕрет, тет.

Çĕнĕ çын калать:- Манăн та пĕр витрине çапса çĕмĕрес, — тет. Çапса çĕмĕрет витрине. Киле таврăнать. Хунямăшĕ чуста çăрать.

— Кин, мĕншĕн хăрах витрепе анчах ăсса килтĕн? — тет.

— Ăсса килмесĕр, — тет. — Сармантейĕн сарă чăххи сарă çăмарта тунă; ăна шăши пынă та хÿрипе çапса çĕмĕрнĕ. Сармантей те йĕрет, сарă чăххи те какалать, хапхи те уçăлса хупăнать тет, вăкăрĕ те мĕкĕрет, шыв та хумханать, тет.

Хунямашĕ калать:

— Манăн та чустана кăларса ывăтас, — тет. Кăларса ывăтать.

Ывалĕ кайнă вăрмана. Таврăнать вăрмантан. Ывăлĕ калать:

—  Мĕншĕн яшка пĕçермерĕр? — тет. Амăшĕ калать:

— Сармантейĕн сарă чăххи сарă çăмарта тунă; ăна шăши пынă та хÿрипе çапса çĕмĕрнĕ. Сармантей те йĕрет, сарă чăххи те какалать, хапхи те уçăлса хупăнать тет, вăкăрĕ те мĕкĕрет, шыв та хумханать, çĕнĕ çын та хăрах витрине çапса çĕмĕрнĕ.

Ывалĕ калать:

— Манăн та хăрах атта кăларса ывăтас, — тет. Кăларса ывăтать.

Пĕтрĕ.(6)

МИХАЛА

Манăн Михала ятлă юлташ вĕр çĕнĕ пушă яврĕ. Çав пушшипе куракана пĕрне çапатчĕ. Пĕрре çапла çисе ларакан йăмăкĕ патне пычĕ те пушшипе шарт! тутарчĕ пуçĕнчен. Йăмăкĕ йĕре пуçларĕ. Амăшĕ илтрĕ те чупса та кĕчĕ. Михаларан пушшине туртса илчĕ те хăйне çаптара пуçларĕ. «Ан тив çынна, ан тив çынна, ак сана!» — терĕ.
Çапа пĕлмен пушă хăйне çаврăнса тивнĕ тесе çавăнпа каланă пулĕ.(3)

ПУЛĂ СĔРНИ 

Пĕр аслă кÿлĕре чăвашсем, вырăссем, мăкшăсем пулă сĕрее çÿpeççĕ тет. 
Чăвашсем сĕрее кăлармассерен:
— Çук та çук! — тесе калаççĕ тет.
Мăкшăсем сĕрее кăлармассерен:
— Араç та араç! — тесе калаççĕ тет.
— Ку епле чăвашпа мăкша телейлĕ? Шÿкке те карас, шÿкке те карас тытаççĕ! — тесе тĕлĕнеççĕ тет вырăссем.

Вырăс, тутар, чăваш — пурте çын.(1;84)

Ÿкĕт

     Ырă çын пул. Саккуна пăхăнса тăр. Ватă çынсене, хăвăнтан аслисене хисепле, тантăшусем умĕнче пуçна ан каçăрт, хăвăнтан кĕçĕннисене пурне те кăмăл кур. Чиркÿ çыннисене, аçупа аннÿне, пуçлăхсене, пур ырă çынсене те хисеплесе, вĕсен сăмахĕнчен ан тух.

      Сана усал тума çуратман, ырă тума çуратнă! Ăна эсĕ ан ман: мĕн вăй çитнĕ таран çынсене ырă тума тăрăш. Пурнинпе те тÿрĕ пурăн, пĕринпе те урлă-пирлĕ ан пул. Усал ĕç тума мар, усал сăмах та ан калаç. Ваттисем калаçнă чух вĕсен  сăмахне ан пÿл, пĕр чĕнмесĕр итлесе тăр. Чиперех пĕлмен япала çинчен пĕлнĕ пек ан калаç, малтан тĕплĕ ыйтса пĕл. Япалана курнине пĕрне ан хапсăн, ку манăн пулинччĕ тесе ан шухăшла. Çыннăнне пĕрне те  ан вăрла, хăвăн мĕн пуррипе тутă пул. Çынтан кивçен илсессĕн вăхăтенче калле пар. Каланă сăмаха тыт. Нихăçан та ан суеçтер. Наян ан пул, ĕçчен пул, хастарлă пул. Çук çынсене мĕн вăй çитнĕ таран пулăш. Çынпа хирĕç пулсассăн ырă, ăшă сăмах кала. Хăвăнтан ыйтакан çынна тÿррипе каласа пар. Пĕлмен çынна вĕрент, хуйхăллă çынна йăпат.

      Çак каланă сăмахсем тăрăх пурăнсассăн ырă çын пулăн, сана пĕри те тивмĕç: юлташусем, пĕлĕшÿсем пурте юратĕç, курайман тăшманусем нимĕн те тăваймĕç. Санăн пурăнăçу вара телейлĕ пулĕ.

Ватăсемпе çамрăксем

Микихверĕн икĕ ывăл пулнă: пĕри вун ик çула яхăналла. Тепĕри вун тăватта яхăналла. Пĕрре Микихвере кÿршисем каласа кăтартнă: ун ачисем ват карчăкран кулнă имĕш.Ашшĕ кусене хăтăрарах чĕнсе ватă çынтан кулни аван мар тесе кала-кала ăнлантарнă. Ачисем чарăнма пулчĕç тет.

 Пăртак пурăнсан çак ачасем хăйсем сăмах панине маннă. Пĕрре вĕсем ватă, çук çынна тĕл пулнă та унтан татах «ват супнă» тесе кула пуçланă. Ашшĕ çавна пĕлсен: «Епле ăса кĕртес-ши ку айвансене?»- тесе шухăшла пуçланă. Нумай та пурăнман- Микихвере шыва кĕртнĕ кун çитнĕ. Ачисем ашшĕ патне пынă та каланă:

-Атте, телейлĕ пурăнмалла пултăр, ĕмĕрÿ вăрăм килтĕр,- тенĕ. Ашшĕ каланă:

-Ачасем, манăн нумай пурăнассăм килмест, мана эсир часрах вилне сунăр, эпĕ ватăличченех пурăнма хăратăп. Ав, нумай та пулмасть-халĕ, эсир пĕр ватăран «ват супнă» тесе кулĕç, — тенĕ.

Ачисем ашшĕне питĕ юратнă, çавăнпа вĕсем намăсран хĕп-хĕрлĕ хĕрелсе кайнă та ниçта кайса кĕме пĕлмен. Вара çапла хăйсем йĕркесĕр хăтланнине сиснĕ те вĕсем малашне ватăсенчен кулман.(1;90)

Тупмалли

1. Ача-пăча сăмахлăхĕ Хрестомати, пуçламăш шкулсем валли, Г.Ф.Трофимовпа Р.Н.Петров пухса хатĕрленĕ, Шупашкар, Чăваш кĕнеке издательстви, 1993ç. И.Я.Яковлев хатĕрленĕ «Чăваш кĕнекинчен» 77-91-мĕш страницăсем.
2. Яковлев И. Я. Утăра / И. Я. Яковлев. — Шупашкар: Чăваш кĕнеке изд-ви, 1997. — 24 с. : ил. – Пер. загл.: На сенокосе.
3. Яковлев, И. Я. Ача-пăча калавĕсем = Детские рассказы / И. Я. Яковлев. – Чебоксары : Чуваш. кн. изд-во, 2001. – 48 с. : ил. — На чуваш. и рус. языках.
4. Яковлев, И. Я. Выртмара / И. Я. Яковлев – Шупашкар : Чăваш кĕнеке изд-ви, 1960. — 24 с. : ил. — Пер. загл.: В ночном.
5. Яковлев, И. Я. Детские рассказы / И. Я. Яковлев. – Чебоксары : Чувашкнигоиздат, 1968. — 80 с. : ил.
6. Яковлев, И. Я. Сармантей / И. Я. Яковлев – Шупашкар : Чăваш кĕнеке изд-ви, 1955. — 16 с. : ил.
7. Электронный источник — Источник Чувашская республиканская детско-юношеская библиотека.

АВТАН. Пирĕн пĕр пысăк хĕрлĕ автан пур. Вăл тăр кăнтăрла урапа çине хăпарать те: «Кики-рик-ку!» — тесе авăтать. Сасси аван, хÿри илемлĕ, авăна-авăна тăрать. Кикирикки пысăк, тĕклĕ ураллă, качи вăрăм. Сирĕн автан çапла-и? ЧАКАК. Чакак çулла вăрманта пурăнать, юр çусан яла пырать. Çулла вăрманта вăл чĕпĕ кăларать, ялтан çăмарта вăрласа кайса чĕпписене тăрантарать. Хĕлле, сивĕ пулсан, йывăрлăх çине ларать те: «Чак-чакак, чак-чакак», — тесе чакаклатать. ЧĂЛХА ÇЫХНИ. Эпĕ пĕчĕкçĕ чухне пĕрре анне пуçланă чăлха çыхма тытăнтăм. Çыха пĕлмесĕр çиппине пĕтĕмпе чăлхăнтарса пĕтертĕм. Анне çакна курчĕ те: — Ачам, малтан çыхма вĕрĕн – халĕ, унтан тин çыхтарăп, — терĕ. МИХАЛА. Манăн Михала ятлă юлташ вĕр çĕнĕ пушă яврĕ. Çав пушшипе куракана пĕрне çапатчĕ. Пĕрре çапла çисе ларакан йăмăкĕ патне пычĕ те пушшипе шарт! тутарчĕ пуçĕнчен. Йăмăкĕ йĕре пуçларĕ. Амăшĕ илтрĕ те чупса та кĕчĕ. Михаларан пушшине туртса илчĕ те хăйне çаптара пуçларĕ. «Ан тив çынна, ан тив çынна, ак сана!» — терĕ. Çапа пĕлмен пушă хăйне çаврăнса тивнĕ тесе çавăнпа каланă пулĕ.	ЛАША ШЫРАНИ. Пĕр çын хăйĕн айĕнчи лашине виçĕ кун шыранă тет. Пĕр яла пырса ыйтать тет: — Лаша курмарăр-и? – тесе. — Çук, курмарăмăр, — тесе калаççĕ тет. Тата тепĕр яла пырса ыйтать тет: -Лаша курмарăр-и? — тесе. — Çук, курмарăмăр, — тесе калаççĕ тет. Çапла ялтан яла тек çÿрет тет. Çÿресен-çÿресен пĕр ăслăрах çынна тĕл пулчĕ тет те: — Эсĕ ăçта та пулин ют лаша çÿренине курман-и? – тесе калать тет. — Çук, курман. Хăçан çухалнă сан лашу? – тесе каларĕ тет. — Паянхипе виçе кун ĕнтĕ ак, — тесе каларĕ тет. — Лашу мĕн тĕслĕччĕ? — тесе каларĕ тет леш çынĕ. — Шура улаччĕ, — тесе каларĕ тет. — Çак ху айăнтиех мар-и? — тесе каларĕ тет лешĕ. Хайхи ут çинчен анса пăхрĕ тет те лашине: — Çакă, çакă, çакă! — тесе каларĕ тет. Лаши çине сиксе утланчĕ тет те савăннипе чуптара пачĕ тет килне. ХУРАÇКА. Пирĕн Хураçка ятлă пысăк йытă пурччĕ. Эпĕ ăна хĕлле пĕчĕкдĕ çунана кÿлтĕм. Хам çуна çине лартам та: — Ну атя, Хураçка, урамалла! — тесе пушăпа дат! тутартăм. Хураçки çаттар-çаттар! çуни-мĕнĕпе кĕлет айне кĕрех кайрĕ. Манăн пуçа кĕлет пĕрени çумне шан! тутарса хаварчĕ. ВĂРĂМТУНАСЕМПЕ СТАРИК. Пĕр старик çулла вăрманта канма выртнă тет. Вăрăмтунасем пыраççĕ тет те ун патне: «П-и-ч-ч-е-п-е-ч-ч-ĕ-н», — тесе калаççĕ тет. Пĕри çапла каласа каять тет, тата тепри пырать тет: «П-и-ч-ч-е-п-ĕ-ч-ч-е-н», — тесе ка-лать тет. Старик выртрĕ-выртрĕ тет те: «Халĕ пĕри ĕçсе кайрĕ; эсир мĕн пĕчченĕ, темиçенĕн!» — тесе калать тет. Старик сăхманĕпе чипертерех пĕркенсе выртрĕ тет те çыртма паман тет вара.
ПУЛĂ СĔРНИ. Пĕр аслă кÿлĕре чăвашсем, вырăссем, мăкшăсем пулă сĕрее çÿpeççĕ тет. Чăвашсем сĕрее кăлармассерен: — Çук та çук! — тесе калаççĕ тет. Мăкшăсем сĕрее кăлармассерен: — Араç та араç! — тесе калаççĕ тет. — Ку епле чăвашпа мăкша телейлĕ? Шÿкке те карас, шÿкке те карас тытаççĕ! — тесе тĕлĕнеççĕ тет вырăссем. Вырăс, тутар, чăваш — пурте çын. ÇУХАЛНĂ УКÇА ТУПĂННИ. Пĕр çыннăн укçи çухалнă тет, вăррине ниепле тупаймаçĕ тет. Пухăнать тет пуху. Пуху пухăнса çитсен староста каларĕ тет: «Ватăсем, вут тухрĕ! Вăрă çинче çĕлĕкĕ çунать», — тесе каларĕ тет. Пĕр çын пуçĕнчи çĕлĕкне аллипе ячĕ тытрĕ тет. Вара çавне пĕлчĕç тет вара.	КУЛАЧĂ. Пĕр ачанăн кулачă çиесси пит килнĕ тет, ашшенĕ пасара каймассерен кулачă илсе кил тесе ярать тет. Пĕре пасар кунĕ ашшĕ çакнă хутаçа çăкăр чиктерет тет те кăк кăклама ертсе каять тет. Ана çине çитсен: — Акă, ачам, çак кăксене кăкла, çăкăрна пĕртте ан пах, вăл хăйех кулачă пулса выртать, — тесе каларĕ тет, хăй пасара кайрĕ тет.  Хай ача кăклать- кăклать тет те çăкăрне пырса пăхать тет – çăкăр кулачă пулман тет. Пăртак тăрсан татах пăхать тет, татах пулман тет. Каçалла та суланса пырать тет, ĕнтĕ хырăмĕ темĕн пекех выçса кайрĕ тет çакăн – çăкăр çаплах кулачă пулман тет. Касать тет те çăкăра тăвăр сапса çиет тет – ай-ай тутланса кайнă тет çăкăр, кулачăран та тутлă тет. Тепĕртакран ашшĕ пасартан таврăнчĕ тет. — Çăкăр кулачă пулчĕ –и, ывалăм? – тесе ыйтать тет. — Тĕсĕ кулачă тĕслĕ пулмаре те, тутти кулачăран та аван, — тесе калать тет лешĕ. — Çапла çав, ачам: ĕçлесе çиçен çăкăр та тутлă, тăрансан пыл та йÿçĕ, — терĕ тет ашшĕ.
ĔНЕПЕ КАЧАКА ТАКИ. Пĕр карчăкăн ĕнепе качака таки пулнă. Ĕнепе качака таки кĕтĕве пĕрле çÿренĕ. Ĕни сунă чухне пĕртте тăп тăман. Пĕрре карчăк тăвар сапса çăкăр илсе тухнă та ĕнене йăпатса: — Тăп тăр, айван, ме, ме, тăп тăрсан тата илсе тухса парăп, — тенĕ. Тепĕр каçхине качака таки кĕтÿрен ĕнинчен маларах таврăнать те карчăк умне пырса урисене чаркаласа та тăрать. Карчăк ăна ал шăллипе хăмсарать. Качака таки шăпах тăрать, тапранмасть те. Вăл карчăк ĕнине тăп тăрсан çăкăр парăп тенине ман-ман. Карчăк качака таки итлеменнине курать те ăна патак илсе çаптаркаласа ярать. Качака таки кайсан карчăк каллех ĕнине çăкăр парса йăпата пуçлать.  Качака таки вара шухăшлать: «Ку çынсен тĕрĕсси-мĕнĕ çук иккен. Эпĕ ĕнерен те лайăхрах тăтăм, çапах çаптарчĕ мана», — тет. Хайхи аяккарах каять те чупса пырса тараст! тутарать карчăка. Карчăк сĕчĕ-мĕнĕпех пăлтăр-палтăр чикеленсе кайрĕ тет вара.	ХĔСĔР ĔНЕ. Пĕр арăмăн пит турăх çиесси килнĕ тет. Ĕни хĕсĕр тет кунăн, сĕт памасть тет. Кăurr та пулин çапах сĕт памĕ-ши тесе каять тет ку картана. Ёни выртнă тет. Хăпăл-хапăл илет тет курка та чупать тет кÿршĕ арăмĕ патне. Аккам! Ĕне пăрулама выртнă, кĕвелĕк парса ярччĕ мана, — тесе  ыйтать тет. А те пăрулама выртнă-халĕ вăл, те ахаль выртнă? — тесе каларĕ тет лешĕ. — Ăна-кăна пĕлмерĕм эппин эпĕ, — тесе каллех тухса кайрĕ тет хай арăм. Туман тихан пилĕкне ан хуç теççĕ çав.   УКÇА УЙĂРНИ. Икĕ çын пĕрлешсе ĕçе кайнă тет, ĕçлесе виçĕ тенкĕ укçа тупнă тет. Çав укçана уйăраймасăр тавлашса виçĕ кун ирттерчĕç тет. Алла тавлашса ирттериччен тата виçĕ кун ĕçленĕ пулсан миçешер тенкĕ тивĕччĕ вĕсене? Ахаль тăриччен кĕрĕк аркине те пулин йăвала теççĕ.
ТИЛĔ ТУС. Тилĕ иçĕм çырли пахчи патне пырса тăнă тет. Иçĕм çырли çупкăмĕсем пахчара ярăмăн-ярăмăн çакăнса тăраççĕ тет. Тилĕ икĕ уранăн та тăрса кармашса пăхать тет, сиксе те пăхать тет, çырлине ниепле ярса илеймест тет. Шалт супса пĕтрĕ тет те хайхи кайрĕ тет вара мăйне-куçне пăркаласа: — Эй, пăхма анчах илемлĕ-çке! Çи-халĕ ăна, çăварта пĕр шăл та хăвармĕ! — тесе пырать тет хăй нимĕн тăвайман енне. УТĂРА. Виçĕ çын утта кайнă тет. Вĕсен лаши лачакана путса ларнă тет. Çыннисем пĕри Каринкке ятлă, тепри Емелкке ятлă, висççĕмĕшĕ Çаманкка ятлă пулнă тет. Çаманкка калать тет: — Как быть, Каринкке? Епле тăвас, Емелкке? — тесе ка­лать тет. Каринкки калать тет: — Çапла тăвас, Çаманкка! — тесе калать тет. Лашине аран туртса кăларнă тет вара. САРМАНТЕЙ. Сармантейĕн сарă чăххи сарă çăмарта тунă; ăна шăши пынă та хÿрипе çапса çĕмĕрнĕ. Сармантей те йĕрет, сарă чăххи те какалать. Хапхи калать: — Манăн та уçăлса хупăнас, — тет. Анать вăкăр шыва куллен-кун. — Хапха, эсĕ мĕншĕн уçăлса хупăнатăн? — тет. — Уçăлса хупăнмасăр, — тет. — Сармантейĕн сарă чăххи сарă çăмарта тунă; ăна шăши пынă та хÿрипе çапса çĕмĕрнĕ. Сармантей те йĕрет, сарă чăххи те какалать Вăкар калать: — Манăн та мĕкĕрсе анас, — тет. Мĕкĕрсе анать шыв хĕррине. Шыв калать: — Мĕншĕн, вăкар, мĕкĕретĕн? — Мĕкĕрмесĕр, — тет. — Сармантейĕн сарă чăххи сарă çăмарта тунă; ăна шăши пынă та хÿрипе çапса çĕмĕрнĕ. Сармантей те йĕрет, сарă чăххи те какалать, хапхи те уçăлса хупăнать. ВЫРТМАРА. Эпир ака-суха çинче тата кĕркунне те каçсеренех лашасемпе çаран çине выртма каяттăмăр. Пирĕн выртма çаранĕ хамăр ялтан инçех мар, пĕр-икĕ çухрăмран та ытла пулмĕ. Вăл çаран икĕ ял хушшинче: пĕр вĕçĕнче пирĕн ял, тепĕр вĕçĕнче, пĕр-ик çухрăмра, урăх ял. Икĕ енче икĕ лутра сăрт. Варринче пĕчĕкçеççĕ çырма юхса выртать. Çырма тăрăх унта-кунта хура хăва тĕмĕсем ÿсеççĕ. Çав çарана эпе лашасемпе темиçе те кайнă. Каймассерен унта ачасем пĕр-пĕр вăйа туртса кăларатчĕç. Пĕрре çапла эпĕ кĕркунне выртма кайрăм. Кĕрхи каç пит тĕттĕм те сулхăн пулать; çавăнпа çĕр каçиччен урасем шăнса кÿтсех каяççĕ. Ачасем пурте пĕр çĕре пухăнчĕç те: — Атьăр, ачасем, кĕçĕр кашличĕ çунтарар! Кăçал кашличĕ нумай! — Çапла каласассăнах, пурте чăл-пар саланчĕç анасем çинелле. Ача-пăча нумаййăн: пĕр самантра темиçе купа, пысăк купасем, урам пек, йĕркерен тăва-тăва тухрĕеç. Унтан вăал купасене вут тĕрте-тĕрте ячĕç. Ак хайхи кашличĕ çатăртатса çуна пуçларе-çке! Çулăмĕ çÿлелле пÿрт çÿлĕш каять. Пĕтĕм çaран çап-çутă пулчĕ. Ача-пăча савăннипе нимĕн тăва пĕлмест. Хăйсем пурте кашличĕ тусанĕпе хуп-хура пулнă, куç шурриссм анчах курăнаççĕ. Хăйсем çaпax, пĕр-пĕринчен тăрăхлакаласа кулса, вут йĕри-тавра чупкаласа çÿреççĕ. Шăри-шăри, лăй-лай! тăваççĕ: пĕтĕм çаран çĕр-çĕмĕрлет; калăн темĕн пулнă тесе. Çапла шуйăхкаласа тăнă çĕре хамăр ял насусĕ киле пapать кĕмсĕртеттерсе. Ун  хыççăнах  тата хамăр ялтан та, тепĕр ялтан та çуран çынсем чупа-чупа çитрĕç. Насуспа килекенсем пирĕн пата пырса чарăнчĕç те ни вăрçаймаççĕ, ни ятлаймаççĕ пире. Хăранипе шап-шурă шурса кайнă хăйсем. Пĕççисене шарт! çапаççĕ. — Ку чухнехи ача-пăча темĕн туртса кăларĕ! Вара эпир сирĕн ял çунать пулĕ тесе! — теççĕ ют ялсем. — Эпир сирĕн ял çунать пулĕ тесе тата! – теççĕ пирĕн ялсем. Лашисене кăшт кантарчĕç те кайрĕç вара килелле шалтăртаттарса.	ШĂРЧĂКПА КĂТКĂСЕМ. Кĕркунне кăткăсен туллине нÿр çапнă. Вĕсем ăна типĕтме тытăнна. Пĕр выçă аптранă шăрчăк вĕсенчен çиме ыйтнă. — Епле эсĕ çулла ху валли çиме хатĕрлеймерĕн? – тесе каларĕç тет кăткăсем кăна. — Юрăсем юрланипе пушанаймарăм-çке, — тесе каларĕ тет шăрчăкĕ. Кăткисем ахăлтатса кулса ячĕç тет те: Çулла выляса-кулса ирттертĕн пулсан хĕлле ташласа пăхха эппин, — тесе каларĕç тет. ИКĔ ЙĔКЕ ХŸРЕ. Икĕ йкĕхÿре пĕр çăмарта тупнă тет, ăна уйăрса çиесшĕн тет. Вăл çăмартанах курак та курнă тет, пырать тет кусем патнелле. Мĕн тăвас йĕкехÿресен? Ăçта чикес çăмартана? Часрах йăтса кĕрес — алăсем кĕске, тытма çитеймеççĕ; кустарса кĕрес — çĕмĕрĕлесрен хăрушă. Хайхисем пĕри часрах çăмартана тăватă урипе ыталаса месерле выртрĕ тет, тепри ăна хÿринчен ярса илсе тĕпсакайне сĕтĕрсе кĕрсе кайрĕ тет. Шыв калать: — Манăн та хумханас, — тет. Пĕр çĕнĕ çын шыв ăсма анать: — Шыв, мĕншĕн хумханатăн? — тет. — Хумханмасăр, — тет. — Сармантейĕн сарă чăххи сарă çăмарта тунă; ăна шăши пынă та хÿрипе çапса çĕмĕрнĕ. Сармантей те йĕрет, сарă чăххи те какалать, хапхи те уçăлса хупăнать, вăкăрĕ те мĕкĕрет, тет. Çĕнĕ çын калать: — Манăн та пĕр витрине çапса çĕмĕрес, — тет. Çапса çĕмĕрет витрине. Киле таврăнать. Хунямăшĕ чуста çăрать. — Кин, мĕншĕн хăрах витрепе анчах ăсса килтĕн? — тет. — Ăсса килмесĕр, — тет. — Сармантейĕн сарă чăххи сарă çăмарта тунă; ăна шăши пынă та хÿрипе çапса çĕмĕрнĕ. Сармантей те йĕрет, сарă чăххи те какалать, хапхи те уçăлса хупăнать тет, вăкăрĕ те мĕкĕрет, шыв та хумханать, тет. Хунямашĕ калать: — Манăн та чустана кăларса ывăтас, — тет. Кăларса ывăтать. Ывалĕ кайнă вăрмана. Таврăнать вăрмантан. Ывăлĕ калать: —  Мĕншĕн яшка пĕçермерĕр? — тет. Амăшĕ калать: — Сармантейĕн сарă чăххи сарă çăмарта тунă; ăна шăши пынă та хÿрипе çапса çĕмĕрнĕ. Сармантей те йĕрет, сарă чăххи те какалать, хапхи те уçăлса хупăнать тет, вăкăрĕ те мĕкĕрет, шыв та хумханать, çĕнĕ çын та хăрах витрине çапса çĕмĕрнĕ. Ывалĕ калать: — Манăн та хăрах атта кăларса ывăтас, — тет. Кăларса ывăтать. Пĕтрĕ. КАШКĂРПА ПУТЕК. Кашкăр пĕр путек çырма хĕрринче шыв ĕçнине курнă. Çак путеке ун пит тытса çиесси килсе каинă. Кăна ку ăçтан та пулин айăпласшăн кăшкăрса пăрахса калать: — Эсĕ шыва пăтрататăн, мана ĕçме памастăн, — тет. Путекки калать: — Ах, кашкăр, эпĕ шыва епле пăтратçм? Эпĕ санран анатарах тăратăп-çке, ĕçессе те тута вĕçĕпе анчах ĕçетĕп, — тет. Кашкăрĕ калать: Эппин тата мĕншĕн эсĕ иртнĕ çура манăн аттене темĕн те пĕр каласа пĕтертĕн? — тет. Путекки калать: — Кашкăр, вара иртнĕ çура эпĕ çуралайман та-çке, — тет. Кашкăр çапла шалт çилленсе çитнĕ те каланă: — Сана тавлашса çĕнтереймĕн, эпĕ халĕ выçă, çавăнпа çиетĕп ĕнтĕ сана, — тенĕ.
ЙĂЛĂНТАРНИ. Пирĕн атте пасара каймассерен пирĕн валли кулачă илсе таврăнатчĕ. Пĕрре çапла пасартан таврăнсассăн атте пурсăмăра та пĕрер татăк кулачă валеçсе пачĕ. Мана ыттисенчен сахал панă пек туйăнчĕ. Эпĕ кулача илмесĕр, йăлăнтарса, пĕр кĕтесе кайса лартăм. Атте ман еннелле çаврăнса пăхрĕ те: — Мĕншĕн илместĕн тата кулачăна? — терĕ. Эпĕ пĕр чĕнмесĕр ларатăп. Атте манă панă кулачă татăкне илчĕ те йăмăксене валеçсе пачĕ: — Мейĕр, çийĕр Иван татăкне, вăл кĕтесре йăлăнтарса лартăр-ха! – терĕ. Йăмăксем вара манăн татăка çирĕç ячĕç. Кайран ыйтасчĕ — кулачă çук. Çын аллинчи кукăль пысăккăн курăнать тесе ахаль каламан çав ваттисем. Яковлев И. Я. Ача-пăча калавĕсем / И. Я. Яковлев. – Шупашкар : Чăваш кĕнеке изд-ви, 2013.	ТĂМАНАПА МУЛКАЧĂ. Тĕттĕм пулчĕ. Тăманасем вăрманта варсем тăрăх çиме шырасa вĕçсе çуре пуçларĕç. Пĕр пысак карсак уçланка сиксе тухрĕ те ларса юсанкала пуçларĕ. Çамрăк тăмани калать: —  Мĕншĕн эсĕ  çав мулкача тытмастăн?—тет. Ватти калать: —  Пысак  ытла, вай  çитес  çук:  эсĕ ăна  çаклатăн та,  вăл сана чăтлаха сĕтĕрсе кĕрĕ,—тет. Çамрăк тăмани калать: — Ак эпĕ ăна хăрах урапа çаклатам та теприпе часрах йываçран ярса тытам,— тет. Унччен те пулмасть, çамрăк тăмани карсак çине ярăнать анать. Хайхискер чăнах та хăрах урипе ăна çурăмĕнченярсаилет те, мĕнпур чĕрни кунăн ăшне кĕрсех каять, тепĕр урине часрах йывăçран çаклатса илме хатĕрлет. Мулкачи сĕтĕре пуçласанах, тăмана часрах тепĕр урипе йывăçран ярса тытатьте шухашлать: каяймăн ĕнтĕ, тет. Мулкачи карт туртăнать те тăманана çурать пăрахать. Вара тăманан хăрах пĕççи йывăç çине юлать, хăрах пĕççи мулкачă çурăмĕ çине каять. Тепĕр çул çак мулкача кайакçă тытать, тет. Вара ун çурăмĕнчи ÿт илсе ларнă тăмана чĕрнисене курса: ку чĕрнесем кунта аçтан килсе ларнă-ши тесе шалт тĕленчĕ, тет. И. Я. ЯКОВЛЕВ АЧА – ПĂЧА КАЛАВĔСЕМ

Иван Яковлев — биография

---

Иван Яковлев – выдающийся просветитель, миссионер, учитель, переводчик, писатель, фольклорист. Занимался организацией народных школ, создал современный чувашский алфавит, учебники по чувашскому и русскому языкам для учеников-чувашей.

Трудно переоценить роль, которую сыграл в истории и просвещении чувашского народа Иван Яковлев. Благодаря ему, тысячи учеников начали учиться по новому национальному алфавиту, он приложил немало сил, чтобы сблизить чувашскую культуру с русской, занимался переводами книг, чтобы сделать их доступными для своих соотечественников, вырастил не одно поколение учителей, ставших достойными продолжателями его дела.

Детство

Родился Иван Яковлев 25 апреля 1848 года в небольшой чувашской деревушке под названием Кошки-Новотимбаево Симбирской губернии. Его мама – Настасья Макарова, умерла, когда мальчику было всего три дня от роду. Отец вскоре ушел вслед за ней. Сироту усыновил чувашский удельный крестьянин, односельчанин Пахом Кириллов. Новорожденного назвали Иваном Яковлевым, в честь его крестного отца.

В 1856 году восьмилетнего Ваню отдали в удельное училище, расположенное в селе Старые Бурундуки того же, Буинского уезда. На время обучения его приютила русская семья Мушкеевых, о которой он всегда отзывался с большой теплотой. В 1860 году Яковлев окончил училище, и как один из лучших учеников продолжил обучение в симбирском уездном училище. В конце этого года при мужской гимназии в Симбирске открылись землемеро-таксаторские классы, куда и перевели Ивана вместе с группой других учеников. Эти курсы Яковлев окончил в 1863-м году.

Трудовая биография Ивана Яковлева началась сразу по окончании обучения, в Симбирской удельной конторе, куда его приняли на должность сельского мерщика. Он прослужил в этой конторе примерно четыре года. По роду службы Иван часто посещал близлежащие губернии – Казанскую, Симбирскую, Самарскую, живо интересовался жизнью, культурой и бытом разных народов – россиян, чувашей, татар, мордвы.

Увлекшись либеральными идеями того времени, Иван постепенно приходит к выводу, что для облегчения жизни родного народа вовсе не нужны разорительные революции, больших результатов можно добиться, если приобщить чувашей к грамоте и обучить их русской культуре. У него рождаются первые планы и большое стремление воссоздать чувашскую культуру. Но чтобы воплотить задуманное в жизнь, ему не хватает знаний, и Иван решил продолжить образование.

Молодой человек приложил немало усилий, чтобы к концу 1866-го года освободиться от работы в удельной конторе. Ему, как сироте, получившему образование за государственный счет, полагалось отработать в этом ведомстве десять лет, а он служил всего четыре. Осенью 1867-го Иван снова стал учеником, на этот раз V класса Симбирской мужской гимназии. Мало того, что он учится сам, так Иван вызвал к себе сразу Алексея Рекеева, жителя того же села, откуда Иван родом. Потом Яковлев вызвал еще несколько мальчишек-чувашей, принялся учить их и содержать за свой счет. Деньги Яковлев зарабатывал репетиторством. Таким образом, постепенно образовалась частная школа, вначале небольшая, а после, получив активную поддержку со стороны И.Н.Ульянова, она постепенно начала расширяться.

В 1870-м Яковлев вышел из стен гимназии с золотой медалью, и стал студентом Казанского университета. Пока Иван учился в вузе, чувашской школой опекался Илья Ульянов, инспектор народных училищ Симбирской губернии. Они постоянно переписывались, Ульянов поддерживал настойчивого студента, чем мог – литературой, учебниками, иногда оказывал Ивану и материальную помощь.

В вузе круг знакомых Ивана значительно расширился, среди новых друзей появился и ученый-ориенталист профессор Н.Ильминский, с которым он обсуждал национальный вопрос. Именно Ильминский помог Яковлеву к концу 1871-го выпустить новый чувашский алфавит, в основу которого легла русская графика. До этого все пользовались старым, основанным на древнебулгарском языке в начале века, но уже основательно забытом.

С каждым годом алфавит Яковлева продолжает совершенствоваться. В 1872-м на его основе создали букварь, быстро превратившийся в народную книгу. Яковлев не располагал достаточным количеством денежных средств, но все же первые два издания этого букваря вышли за его счет.

В 1875-м Иван получил диплом об окончании историко-филологического факультета Казанского университета. Его назначили на должность инспектора чувашских школ в Казанском учебном округе, объединявшем учебные заведения нескольких губерний. Центром пребывания его стал Симбирск.

Просветительство

С того момента Яковлев окунулся в полную тревог, забот и волнений просветительскую и педагогическую деятельность. Можно с уверенностью сказать, что он нашел дело всей своей жизни. Помощь и содействие молодому специалисту оказывали русские прогрессивно настроенные коллеги и общественные деятели. Опираясь на их поддержку, Иван продвигал Симбирскую чувашскую школу, ставшую на то время настоящей кузницей педагогических кадров для чувашских школ в Поволжье. Он сам работал преподавателем в этой школе, и помимо этого, занимался организацией новых школ для чувашей, разработкой методических и педагогических принципов обучения в таких школах. Кроме этого, Яковлев продолжал составлять и издавать учебники и методические пособия, сочинял рассказы, переводил на чувашский язык художественную, учебную, медицинскую, сельскохозяйственную и другую литературу.

Всю свою жизнь Иван Яковлевич Яковлев активно переписывался с разными людьми. Среди его адресатов были академики Василий Радлов, Сергей Платонов, Вячеслав Имшенецкий, Анатолий Кони, музыканты Сергей Смоленский и Милий Балакирев, художник-академик Николай Кошелев и другие. Писал Яковлев и известным французским ученым – Л.Сиклеру, А.Пинару, ученым из Венгрии – Г.Балинту, Д. Месарошу, академику Б.Мункачи, редактору «Revue Oriental», немецкому издателю А.Рекламу, основателю « Universal Bibliothek».

За более полувековую деятельность Иван Яковлевич стал автором почти двух тысяч писем. В основном его волновала тема просвещения и национального подъема чувашского народа, желание приобщить его к культуре русского народа. За пять десятков лет из стен чувашской Симбирской школы вышло несколько тысяч учителей, как мужчин, так и женщин, в последние годы в этом учебном заведении учились по 350 студентов — парней и девушек. Эта школа превратилась в своеобразный центр по развитию и продвижению новой письменности, там переводились и издавались книги на родном языке Яковлева – чувашском. Десятки тысяч экземпляров этих книг распространялись по селам, сельское население все больше тянулось к грамотности.

Несомненно, Иван Яковлев очень много сделал для развития своего народа, ноне меньший вклад внес он и в процветание россиян и других народностей. Противопоставление интересов своего народа интересам других Яковлев категорически не приветствовал, он ратовал исключительно за дружбу народов . Мало того, он был твердо уверен, что только сближение с русским народом даст возможность чувашам сохранить и свою народность.

Личная жизнь

Счастье в личной жизни Иван Яковлев обрел после свадьбы со своей супругой Екатериной Бобровниковой. Их первая встреча произошла в 1870 году, когда Иван учился в Казанском университете. После знакомства с Н.Ильминским и его домочадцами, среди которых оказались и дети его покойного друга А.Бобровникова, Иван впервые увидел свою будущую жену, на тот момент девятилетнюю девочку. Катя и ее брат Николай воспитывались в семье Ильминского после смерти отца – А.Бобровникова. Они поженились через семь лет, когда девушке исполнилось 16 лет, а Яковлеву 29. Она только что окончила казанскую женскую гимназию, а он уже получил назначение на должность инспектора чувашских школ.

Екатерина не стала заложницей дома и семьи. После того, как в 1878-м в Симбирской чувашской школе заработало женское отделение, она трудилась там в качестве преподавателя и воспитателя рядом с супругом, а позже возглавила его.

Умерла Екатерина в 1936-м, спустя шесть лет после смерти своего мужа.

В декабре 1878 года у Ивана и Екатерины родился первенец – сын Алексей, получивший свое имя в честь деда. Потом семья пополнилась дочерьми Наталией и Лидией и сыновьями – Николаем и Александром. Двое детей Яковлевых – Наталия и Александр скончались в младенчестве, остальные сумели сделать отличную карьеру в самых разных областях. Алексей выучился на историка, получил Сталинскую премию, умер в 1951 году. Лидия стала филологом, искусствоведом, этнографом, переводчиком с немецкого и английского. Ее не стало в 1942 году. Самый младший – Николай получил профессию горного инженера, стал военным конструктором и музыковедом. Скончался в 1949 году.

У Ивана Яковлева восемь внуков и семь правнуков, среди которых деятели науки и искусства, актеры и музыканты.

Смерть

В 1919 году Иван Яковлевич Яковлев вышел на пенсию по болезни. Спустя три года переехал в столицу к сыну, где и умер 10 октября 1930 года. Ему шел 83-й год.

Память

Имя Ивана Яковлева носит Чувашский государственный педагогический институт с 1958 года. Одна из старейших школ Чувашии – Аликовская тоже называется его именем, так же, как и Бичуринская, которую он открыл.

Ежегодно, в день рождения Ивана Яковлева — 25 апреля, Чувашия отмечает день чувашского языка.

Музеи Ивана Яковлева есть в его родном селе, в Чувашском госуниверситете и педагогическом институте. Памятники великому просветителю установлены в родной деревушке, в Чебоксарах и Ульяновске. Его именем названы улицы и скверы нескольких российских и чувашских городов.

Ссылки

• Страница в Википедии