Рисунок к сказке акъял батыр

На отрогах седого Урала был один башкирский аул. Жил в этом ауле бедняк Батырша со своей женой. Бедна была их жизнь — ни земли, ни скота, ни птицы у них не было. Хлеб тогда сеяли только очень богатые, и то очень мало. Трудно жилось беднякам, кормились тем, что украдкой ловили рыбу и собирали ягоды. Особенно тяжело было зимой. Алчные баи не разрешали рубить дрова, и бедные люди мерзли от холода. Они собирали хворост и грелись у очага.

Однажды, в лютую зимнюю стужу, у Батырши не оказалось дров. В самую полночь Батырша с женой пошли в лес и нарубили себе дров. Наутро баи прознали об этом и наказали Батыршу сотней ударов плетью, а потом связали его вместе с женой и отвезли далеко-далеко, в горные глуши Урала. На новом месте жизнь была еще тяжелее. Но вот пришла радость: у них родился сын, мальчик с длинными русыми волосами. Дали они своему сыну имя — Акъял, что значит, ‘белогривый’. Рос мальчик не по дням, а по часам. Прошло несколько лет, и Акъял стал рослым молодцом, начал охотиться на птиц и зверей, помогать отцу. Зажила семья сытно. Отец с матерью не могли налюбоваться на своего сына.

Когда Акъялу исполнилось пятнадцать лет, родители его скончались. Сильно горевал юный батыр, но делать нечего, с почестями похоронил он своих родителей, и решил пойти посмотреть, как люди живут. Ведь в той глуши, где родился и вырос Акъял батыр, людей совсем не было, и кроме своих родителей, он никого из людей в жизни не видел. ‘Может быть, они дадут мне хороший совет и научат жить’, — подумал Акъял-батыр. Взял Акъял-батыр лук и стрелы, привязал к поясу острый булатный нож и отправился в путь. Долго шел Акъял-батыр, много пересек он гор, лесов и рек и остановился на отдых у подножия высокой горы. Лежит Акъял-батыр и видит человека, который изо всех сил что-то делает, поднимая клубы пыли. Встал Акъял-батыр, подошел к человеку и спрашивает:

— Эй, человек, кто ты и что делаешь здесь?

А человек отвечает:

— Видишь, горы переставляю, а зовут меня Тау-батыр. Долгие годы живу я в этих горах и не видел ни одного человека. А кто ты сам будешь?

— Я — Акъял-батыр. Покинул места, где родился и вырос, хочу осмотреть, что делается на белом свете.

— Возьми и меня с собой,- сказал Тау-батыр.

— Что ж, идем! Вдвоем веселее идти,- отвечает Акъял-батыр. Долго-долго шли они по горам и никого не встретили, кроме зверей. Шли они по дремучему лесу и вдруг слышат шум и треск. Недолго пришлось им идти: видят человека, который выкапывает деревья с одного места и пересаживает на другое. Подошли батыры к человеку и спрашивают его:

— Егет, что ты делаешь? А тот и говорит в ответ:

— Я Урман-батыр. Видите, деревья пересаживаю. Уж очень тут лес густой. А вы сами кто такие?

— Я пошел посмотреть на белый свет и встретил Тау-батыра,- ответил Акъял-батыр.

— Возьмите и меня с собой,- говорит им Урман-батыр.

И вот три батыра вместе отправились в путь. День идут, два идут. Дни сменялись ночами, за ночами наступали дни. Однажды, когда три батыра прошли уже много гор, лесов и рек, увидели они избушку. Но ни в избушке, ни около нее никого не было. Поблизости паслись большие табуны диких коней. Недалеко была деревня, в которой тоже не было ни одного человека. Тогда Акъял-батыр и говорит:

— Долго раздумывать нечего. Ты, Урман-батыр, поймай одну кобылицу, заколи ее и свари мясо, а мы с Тау-батыром пойдем и посмотрим, что есть в окрестностях.

Когда друзья ушли, Урман-батыр наточил нож и отправился к табуну: там он выбрал жирную кобылицу, зарезал ее и стал варить мясо в огромном котле.

Вдруг слышит — кто-то стучится в дверь.

— Кто там?- спрашивает Урман-батыр.

— Я, гость,- слышится голос из-за двери.

— Если гость, то входи,- сказал Урман-батыр и открыл дверь. Перед ним стоял старик-карлик, сам ростом с вершок, а борода в тысячу вершков.

— Внеси меня в избу,- говорит старик. Урман-батыр внес старика на руках в избушку.

— Посади меня на почетное место,- говорит старик.

Урман-батыр усадил его на почетное место.

— У тебя варится полный котел мяса, дай-ка мне поесть,- говорит старик.

Урман-батыр достал из котла большой кусок мяса и дал старику. Старик-карлик сразу съел мясо и говорит:

— Дай еще!

— У меня есть товарищи, они ушли в лес. Это мясо варится к их приходу.

— Не хочу я ничего слушать, давай мне скорее мясо!- сердито крикнул карлик. Видит старик, что Урман-батыр не слушает его, соскочил с места, вцепился батыру в палец, защемил его меж бревен избы, а сам поскорее съел мясо и скрылся. Урман-батыр выдернул палец из щели, содрал себе кожу и задумался:

— Что теперь делать? Что я отвечу товарищам? Нет, одним ответом их не накормишь, а они вернутся голодные…

Недолго думая, поймал он вторую кобылицу, заколол и опять принялся варить мясо. Вскоре возвратились его товарищи.

— Мясо сварилось?- спросил Акъял-батыр. 

— Сварилось,- ответил Урман-батыр. Уселись батыры и стали есть. Тут увидел Акъял-батыр перевязанный палец Урман-батыра и спрашивает:

— Что с твоим пальцем?

Досадно было Урман-батыру сознаться; подумал он и говорит:

— Задел ножом, когда резал мясо.

Досыта наелись они жирного мяса и легли спать.

Наутро говорит Акъял-батыр Тау-батыру:

— Мы с Урман-батыром пойдем в лес, а ты сегодня оставайся дома и приготовь нам чего-нибудь поесть.

Ушли товарищи в лес. Тау-батыр поймал из табуна лошадь, заколол ее и начал варить мясо. Вдруг слышит он — кто-то сильно стучится в дверь.

— Кто там? — спрашивает Тау-батыр.

— Я, гость. Открой! — слышится голос из-за двери.

— Если гость, то входи, — сказал Тау-батыр, открыл дверь и видит старика: сам ростом с вершок, а борода в тысячу вершков.

— Заходи, бабай, будешь гостем, — говорит Тау-батыр.

— Сам не могу войти, внеси меня на руках, — отвечает старик. Тау-батыр внес его на руках и усадил на почетное место.

— Дай мне есть, — говорит старик.

Тау-батыр дал старику большой кусок мяса, старик тут же съел его и требует еще.

— Не могу я дать тебе еще: у меня есть товарищи, скоро они, голодные, вернутся домой, — ответил Тау-батыр.

Соскочил старик с места, бросился на Тау-батыра, приподнял его и повесил за ухо на крючок, а сам с жадностью съел мясо и скрылся.

У Тау-батыра разорвалось ухо, он упал с крючка и долго лежал на полу. Потом он вспомнил о товарищах, встал, поймал другую лошадь, заколол ее и начал варить мясо во второй раз.

Вернулись Акъял-батыр и Урман-батыр из леса, и все сели за еду.

Когда поели, Акъял-батыр рассказал о тех местах, где они были, о том, что видели, а потом увидел завязанное ухо Тау-батыра и спрашивает:

— Что случилось с твоим ухом?

— Когда ловили лошадь, она лягнула и задела мне ухо копытом, — сказал Тау-батыр.

— Что с вами? Один палец себе ободрал, а другой ухо разорвал! Ладно, завтра я сам останусь дома и всё узнаю. Посмотрим, что случится со мной, — сказал Акъял-батыр.

Наутро товарищи ушли в лес, а Акъял-батыр остался дома. Он поймал лошадь, содрал с нее шкуру и начал варить мясо.

В это время послышался сильный стук в дверь.

— Кто там? — спросил Акъял-батыр.

— Я, гость, — послышался голос.

Открыл Акъял-батыр дверь и видит: стоит старик, сам ростом с вершок, а борода в тысячу вершков. Долго стояли они и смотрели один на другого.

— Внеси меня в избу, — сказал наконец старик.

Сам шел сюда — сам заходи и садись, — ответил Акъял-батыр. Вошел старик сам в избу и уселся на почетное место.

— Дай мне мясо! — крикнул старик, как только сел.

У нас гости не требуют угощения. Эуки есть у тебя — доставай сам и ешь,- спокойно ответил Акъял-батыр.

— Ах, ты еще вздумал со мной спорить!- грозно крикнул старик и бросился было на Акъял-батыра, но тот быстро схватил его и привязал за бороду к двери. Старик стал рваться, метаться, наконец, оборвал бороду и убежал.

Акъял-батыр догадался, что это тот самый старик, который одному из товарищей содрал кожу на пальце, а другому разодрал ухо.

В это время вернулись Урман-батыр с Тау-батыром. Он показал им на бороду и спрашивает:

— Верно, что он вас поборол?

— Да, батыр, так это и было, — ответили товарищи.

— Эаз так, то нам нужно разыскать этого старика и наказать, — сказал Акъял-батыр.

Батыры наелись, напились, взяли оружие, сунули в мешок бороду старика и отправились в путь.

Долго шли батыры, прошли много рек и лесов. Когда поднялись на высокую гору, то увидели, что впереди кто-то быстро убегает от них.

Акъял-батыр закричал:

— Друзья, вон старик-карлик! Он убегает — скорее за ним!

И все три батыра побежали за стариком. Но на самой вершине горы старик пропал, будто сквозь землю провалился.

Прибежали они к тому месту, где исчез старик, и увидели большую дыру.

— Ну вот что, — сказал Акъял-батыр, — вы стерегите вход в эту пропасть, а я спущусь вниз и разыщу этого старика.

Свили они из карликовой бороды длинную веревку, ухватился Акъял-батыр за один конец, другой в руках у батыров остался — и начал спускаться вниз.

Спустился батыр на самое дно, огляделся и увидел дорогу. Шел, шел по дороге — дошел до какого-то города. На самом краю города стоит старая, ветхая избушка. Вошел он в избу, а там сидят старик со старухой. Оба они худые и страшные. Стал батыр расспрашивать их о житье-бытье. Старик вздохнул глубоко и говорит:

— Сынок, сходи за водой! Не дают нам здесь ее. У нас даже нет воды, чтобы приготовить тебе пищу. Ты — гость, поэтому тебе разрешат взять ведро воды.

Акъял-батыр взял ведро и пошел за водой на другой конец, где холодный ручей впадал в большой пруд.

Только собрался батыр зачерпнуть воды, как услышал громкий голос:

— Ты зачем пришел сюда?! Кто ты?

— Я — гость, — ответил Акъял-батыр.

— А, раз гость, можешь взять ведро воды.

Зачерпнул Акъял-батыр полное ведро и пошел домой. А прохожие удивляются ему, как это он ухитрился в такую пору воды достать.

Принес батыр воды. Не успел поставить ведро, как старик со старухой кинулись к воде, да так и выпили всю без остатка.

И тут понял Акъял-батыр, что народ в этих местах день и ночь томится без воды. Взял он свой острый меч, ведро и вышел из избы.

— Куда ты, сынок? Он тебе не даст больше ни капли! — закричали старики.

Но Акъял-батыр сказал:

— Я достану воду! Я прогоню злого хозяина воды!

Пришел он к реке, опустил ведро в воду, а сам держит меч наготове. Только хотел было вытащить ведро, как на него набросился старик-карлик.

— Вот где ты! — сказал Акъял-батыр. — Тебя-то мне и нужно. И он своим острым мечом отсек карлику голову по самые плечи. Идет Акъял-батыр по дороге, несет воду и всем встречным говорит:

— Идите за водой без страха! Я одолел карлика — жадного хозяина воды.

Народ обрадовался, побежал за водой. Все натаскали воды, напились, наварили еды, затопили бани. И слава о храбром Акъял-батыре пошла по всему подземному царству.

А храбрый Акъял-батыр распрощался со стариками и отправился дальше.

Идет он по городу и видит — собралось много народу на городской площади. Ходят по улицам глашатаи и кричат:

-Кто выстрелит из лука и попадет в царский перстень, тому царь обещает все свое богатство, а кто промахнется — того накажут ударами плети!

-Дай попытаю счастья, — сказал Акъял-батыр и пошел на площадь.

Увидели его визири и другие знатные люди, стали смеяться и показывать на его старую одежду. Но он не слушал, что говорят о нем, взял свой лук, натянул тетиву и выстрелил. Стрела со свистом поддела перстень и вонзилась в стену царского дворца. Все зашумели, закричали, затопали ногами, а царь сказал.

— Не шумите, я сдержу свое слово.

И он привел Акъял-батыра в свой дворец.

Много ли, мало ли времени прошло, а услышал Акъял-батыр, что в соседнем царстве тоже готовится состязание, и пошел туда. Пришел Акъял-батыр в самый главный город, и слышит, как глашатаи объявляют:

— Кто сумеет выстрелить из лука так, что попадет в ушко иголки, тому царь отдаст все свои владения, а кто не попадет, тому отсекут руки по самые плечи! — Дай-ка, попытаю счастья, -сказал Акъял-батыр и пошел на царский двор.

Пришел он на царский двор, а визири и другие знатные люди смеются над ним. А Акъял-батыр был в своем старом платье: богатство-то он роздал беднякам. Но батыр не стал даже слушать, что говорят о нем баи, натянул тетиву, выстрелил и попал в игольное ушко. Весь народ закричал, зашумел, затопал ногами, а царь сказал.

— Не шумите, я сдержу свое слово.

И он отдал батыру свои владения.

Прошло сколько-то времени, и Акъял-батыр прослышал о новом состязании в соседнем царстве. Собрался он и пошел туда. Пришел в город, а там глашатаи ходят по улицам и кричат:

— Наш царь вызывает батыров на борьбу! Кто его одолеет — царство; кого он одолеет — тому голову с плеч!

Пошел Акъял-батыр в третий раз попытать счастья и попал на городскую площадь. Там визири и знатные люди стали над ним смеяться. Но он их не слушает, идет к царю и говорит:

— Вызываешь ты батыров на борьбу — хочу и я побороться с тобой!

— Смотри, егет, — говорит царь, — плохо тебе будет: у многих уже голова с плеч слетела!

— Я страшусь, — ответил Акъял-батыр.

Вот они вышли в круг, сошлись и стали бороться. Обхватил царь молодого батыра обеими руками и хотел ударить его оземь. Но Акъял-батыр вывернулся, приподнял царя, подбросил его кверху высоко-высоко, а потом подхватил на лету и поставил на землю. Нечего делать царю, признал он себя побежденным. И Акъял-батыр опять получил огромное богатство.

Вспомнил Акъял-батыр о своих товарищах, которые остались ждать его у входа в пропасть. Недолго думая, взял он, сколько мог, золота и всякого добра и отправился в путь-дорогу.

Шел он, шел и пришел к тому месту, где спускался в пропасть. Глядит — веревка цела. Привязал он к веревке много золота и драгоценных камней и велел батырам тащить всё это наверх. Они потащили, а как увидели столько добра, глаза у них разгорелись, сердца почернели от зависти, руки затряслись.

— Зачем делить на троих то, что можно разделить на двоих! — сказал Урман-батыр.

— А и то правда, — сказал Тау-батыр.

Они обрезали веревку, на которой Акъял-батыр поднялся почти до самого верха, и он камнем полетел вниз. Сидит батыр на дне пропасти и думает: ‘Что же теперь я делать буду?’ Посидел-посидел, погоревал и пошел куда глаза глядят.

Шел, шел и пришел в густой, темный лес. Идет он этим лесом и вдруг слышит над собою жалобные крики птицы и шум крыльев. Смотрит — вьется над деревом птица Самрегош, громко кричит, будто плачет.

— Что такое тут делается? — сказал батыр и полез на дерево. Долез до вершины, смотрит — а там аждаха к птенцам Самрегош подобрался и вот-вот их проглотит. Вытащил Акъял-батыр свой острый меч, размахнулся и разрубил аждаху на мелкие куски.

— Храбрый и добрый егет, — сказала птица Самрегош, — скажи, чем я могу отплатить тебе за то, что ты спас моих детей?

— Вынеси меня на землю, — сказал батыр. 

— Это я могу, только мне на дорогу нужно много пищи. Ты налови мешок скворцов и мешок воробьев. Когда я поверну голову направо — дашь мне скворца, а как поверну налево — воробья. 

Акъял-батыр наловил мешок скворцов и мешок воробьев, сел на спину Самрегош, и они полетели. Летят они, летят…Самрегош повернет голову направо — батыр сунет ей в клюв скворца, налево повернет голову — сунет ей воробья.

Чем выше они поднимались, тем труднее было лететь. А вслед за ними рушились скалы, и в подземное царство пробивался свет. Совсем немного уж осталось подниматься, но тут у Акъял-батыра закончились воробьи и скворцы. Но батыр не растерялся, и стал отрезать от своих ног куски мяса и кормить ими Самрегош.

Вот, наконец, они вылетели из пропасти, и птица опустилась на вершину горы. Тут Самрегош увидела раны на ногах Акъяла и поняла, каким мясом её кормил батыр. Самрегош погладила своим крылом раны, и раны на ногах батыра сразу исчезли. 

Акъял-батыр поблагодарил Самрегош, и они расстались: батыр пошел своей дорогой, а птица полетела своей.

Идет батыр по дороге и видит: сидят его товарищи под деревом и делят добычу.

— Эй, изменники! — крикнул Акъял-батыр. — Много ли добра набрали?

Тау-батыр и Урман-батыр вначале испугались, а потом поцеловали конец меча у Акъял-батыра и сказали так:

— Казни нас!

Но Акъял-батыр сказал:

— Я вас казнить не собираюсь. Вы уже сами себя казнили. Люди узнают теперь, какие вы жадные и завистливые. А богатство, которое вы отняли у меня, я раздам бедным.

Отдали они Акъял-батыру всё добро и сказали:

— Мы не останемся в долгу перед людьми: Тау-батыр будет добывать и отдавать людям все богатства гор. Урман-батыр не пожалеет своих сил и будет растить леса, разводить сады.

Тогда Акъял-батыр отпустил их, а сам отправился в родные края делать добро людям.

Манас богатырь

Эпос Урал батыр карандашом

Хан Мирген иллюстрация

Раскраска батыр

Восстание 1735-1740

Богатырь карандашом

Герои Олонхо Эрчимэн Бэргэн

Рыцарь на коне карандашом

Всадник лучник

Лошадь тату рисунок

Скифский воин

Беркут на охоте рисунок

Воин на коне рисунок

Куликовская битва Наброски

Батыр, Графика

Изображения — всадники

Казахский батыр арт

Джучи Хан портрет

Всадники Чингисхана

Карасакал Хан

Раскраска богатырь Добрыня Никитич

Урал-батыр Башкирский эпос

Всадник эскиз

Башкирский батыр

Всадник на коне карандашом

Томрис Хатун

Былинные богатыри раскраска для детей

Казахский эпос ер Таргын

Александр Невский битва рисунок

Кочевники раскраска

Хан Крымского ханства

Енисейские киргизы 17 век

Символ лучника

Хазарский Хан Ратмир иллюстрации

Черкесский Нартский эпос Сатаней

Монгольские всадники вектор

Всадник на лошади карандашом

Эпос Урал батыр

Казахский батыр Богенбай

Башкирский эпос Акбузат

Тагай бий киргизский батыр

Хан Нуралы

Салават Юлаев памятник иллюстрация

Хакназар Хан

Салават Юлаев памятник иллюстрация

Батыр трафарет

Эпос Урал батыр

Памятник акша батыру

Рисунки карандашом для срисовки фэнтези

Иллюстрации к произведениям Абая Кунанбаева

Горелик реконструкции

Камыр батыр Башкирская сказка

Башкирский эпос Акбузат

Салават Юлаев батыр

Иллюстрация к сказке алп батыр

Урал батыр рисунок

Исатай Тайманов и Махамбет Утемисов

Раскраска индейская лошадь

Три поездки Ильи Муромца

Контур всадника на коне

Казаки иллюстрации

Эпос Урал батыр

Камыр батыр Башкирская сказка

Акбузат конь Урал батыра

Камыр батыр Башкирская сказка

Гора батыра рисунки

Башкирский конь Акбузат

Алп батыр рисунок

Уильямс Рэй «рисуем 50 рыцарей»

Джек Воробей пираты Карибского моря карандашом

Зорикто Доржиев Графика

Томирис царица воин

Эпос Урал батыр

Рыцарь эскиз

Джангар эпос иллюстрации

Эпосы Урал батыр и Акбузат

                   Аҡъял батыр

   Борон-борон заманда бер ауылда бер ир менән бер бисә булған. Улар бик ярлы ғына көн иткәндәр. Ураҙа ла тотмағандар, намаҙ ҙа уҡымағандар, муллаларға ла һис бер төрлө хәйер бирмәгәндәр, ти. Үҙ көндәрен үҙҙәре күргәндәр: һыуҙарҙан балыҡ тотҡандар, урманға һунарға йөрөгәндәр, ти.
   Бер ваҡыт, ҡыш килеп еткәс, быларҙың яға торған утындары бөтөп киткән. Былар, ирле-бисәле икәүләп, мәсет ишеге алдына ингәндәр ҙә, шунда үҫеп ултырған бер йыуан ҡайынды тумырып йығып алғандар ҙа ҡайтҡандар, шул мәсет ҡайынын сыуалдарына яғып, өйҙәрен йылыта башлағандар, ти. Иртәгеһен был эште белеп ҡалып, бейҙәр, муллалар мәсет ҡайынын ҡырҡып яҡҡан кешене эҙләп табырға бойороҡ биргәндәр. Бер ваҡыт ауыл халҡы тегеләрҙе эҙләп табып, шул арала икеһен дә урамға алып сыҡҡандар ҙа, туҡмап- туҡмап, аяҡ-ҡулдарына бығау һалып, Себер ебәргәндәр: бик алыҫҡа, Урал тауҙарының кеше аяғы баҫмаған бер еренә алып барып, ҡулдарын-аяҡтарын сисеп, ташлап киткәндәр. Теге ир менән ҡатын, шунда бер бәләкәй генә өй һалып, ирле-бисәле йәшәп ятҡандарында, быларҙың бер ир балалары донъяға килгән. Был малай түбәһенән алып ҡалаҡ һөйәге араһына еткәнсе ап-аҡ оҙон сәсле, ти, үҙе. Шуға ҡарап, уға Аҡъял батыр тип исем ҡушҡандар.

   Был малай ай үҫәһен көн үҫкән, йыл үҫәһен ай үҫкән, ете йәшендә батыр булып етешкән, айыуға ла, бүрегә лә бирешмәгән. Атаһына булышып, ҡош, йәнлек һунарына йөрөгән. Һунарға өйрәнеп, болан, ҡоралай тотоп алып ҡайтҡан; мал аҫрап, был малдарҙың һөтөн эсеп, итен-майын ашап, былар яҡшы ғына донъя көтөп алып киткәндәр. Атаһы менән әсәһе, быға һөйөнөп, кинәнеп бөтә алмағандар.
   Аҡъял батыр ун алты, ун ете йәшкә еткәндә, бының ата-әсәһе үлеп киткән. Был ваҡыт инде Аҡъял батыр бик ҙур кәүҙәле, киң күкрәкле батыр булған. Ата- әсәһе үлеп, яңғыҙ ҡалғас: «Ҡайҙа кемдәр йәшәй икән, ниндәй хәлдәр бар икән? » — тип уйланып ултырған да, болан тиреһенән тегелгән тунын кейеп, бер батман уғын йөкмәп, осоп төшөп торған йөндө лә ҡырҡа алған үткер йылтыр ҡылысын тағып, донъя күрергә тип, сығып та киткән.
   Аҡъял батыр ай киткән, йыл киткән, күп тауҙар, урмандар, һыуҙар үткән. Бара торғас, бер бейек тауға үрләгән ерҙә хәл йыйырға туҡтаған. Шул саҡта ул саң борҡотоп, тау-таш аҡтарып йөрөгән бер кешене күреп ҡалған. Артыҡ уйлап тормай, болан тунын кейеп, ҡылысын тағып, уҡ-йәйәһен алып, тотҡан да шул кеше эргәһенә киткән. Килгән дә һаулыҡ һорашҡан, аҙаҡ:
— Эй, ағай, һин кем? Нишләп улай саң борҡотоп йөрөйһөң бында? — тип һораған.
— Бына тауҙарҙы күсереп йөрөйөм, эшем шул,— тип әйтте, ти, теге кеше.
— Эш юҡта эш тапҡанһың икән,— тигән Аҡъял батыр.— Был тирәлә күптән йәшәйһеңме, ниндәй хәлдәр бар? Һөйлә әле, исемең кем? — тип, ҡат-ҡат һорау бирҙе, ти.
— Мин үҙем Тау батыр булам,— ти теге кеше.— Бик күп замандан бирле ошо тауҙар араһында йәшәйем. Яҡын-тирәлә ауылдар юҡ, булғандары бынан бер нисә йөҙ саҡрымдарҙа ғына,— ти. Шунан: — Ә һин үҙең кем булаһың һуң? — тип һорай.
— Мин Аҡъял батыр булам. Тыуған илемде ташлап, ер-һыу тикшерергә, донъя күрергә сыҡтым. Бына һиңә осраным. Йөрөйһө ерҙәрем күп әле, ярай, мин китәйем,— ти ҙә, уҡ-һаҙағын яурынына аҫып, ҡуҙғала башлай. Шул ваҡыт Тау батыр:
— Үҙеңә юлдаш итһәң, мин дә һинең менән барыр инем,— ти. Аҡъял батыр уны-быны уйлап тормай:
— Ярай, улай булғас, әйҙә, киттек,— ти.— Берәүҙән икәү яҡшы булыр, һөйләшеп йөрөргә күңелле булыр,— тигәс, былар урындарынан ҡуҙғалып, тау буйлап, икәүләп китеп барҙылар, ти. Китеп баралар, китеп баралар, ти. Тау батырҙың йөрөгән тауҙарынан, яландарынан айҙар буйына бара торғас, бер ҙур ҡалын урманға барып еткәндәр. Урмандың шарт та шорт килеп торғанын ишеткәндәр, ти. Шул ваҡыт былар: «Бер-бер ҡурҡыныслы нәмәгә осраманыҡ микән?» — тип, ҡоралдарын алып, урманға инеп китһәләр, бер кеше күрәләр. Туҡтап, ҡарап торалар. Был кеше ағасты тамырҙары менән ҡуптарып, икенсе урынға алып барып ултыртып йөрөй, ти. Батырҙар, уның эргәһенә килеп:
— Ағай, ни эшләйһең былай? —• тип һоранылар, ти. Теге кеше:
— Бынау ерҙән анау ергә ағастарҙы күсереп ултыртам. Был ерҙең урманы ҡуйырып киткән, тегендә бик һирәгәйгән,— тип яуап ҡайтарҙы ла, үҙе батырҙарға яҡыныраҡ килеп: — Мин Урман батыр булам.
Һеҙ үҙегеҙ кем булаһығыҙ? — тип һораны, ти. Аҡъял батыр:
— Мин ил күрергә сыҡҡайным, бына үҙемә иптәшкә Тау батырҙы осраттым да икәүләп бергә йөрөп ятабыҙ әле. Хәҙер килеп һине осраттыҡ,— тип әйтте, ти.
— Улай булғас, мине лә үҙегеҙ менән алығыҙ,— ти Урман батыр.
— Ярай, әйҙә, берҙән ике булыр, икенән өс булыр, һөйләшә-һөйләшә йөрөргә арыу булыр,— тигәс, былар хәҙер өсәүләп ҡибла ҡарай бер һуҡмаҡтан китеп барҙылар, ти.
Киттеләр, киттеләр, әллә күпме ер үттеләр, һаман китеп бара торғас, Урман батыр менән Тау батыр:
— Ерҙең сиге ҡайҙа икән? — тип һоранылар, ти. Аҡъял батыр бер аҙ уйлап торҙо ла:
— Ерҙең сите беҙҙең өсөн бер ҙур һыу булыр: ултырып йөрөр өсөн кәмә яһап алмаһаҡ, беҙҙең юлыбыҙ шунда бөтөп ҡалыр,— тип әйтте, ти.
Өс батыр шулай һөйләшә-һөйләшә китеп бара, китеп бара, ти. Көн үтте, төн үтте, ти. Аҡъял батыр хәҙер егерме йәшкә етеп, ғәләмәт ҙур кәүҙәле, ҡыҙыл сырайлы, киң күкрәкле егет булды, бер ашағанда бер бейә ашар, бер эскәндә бер биҙрә һыу эсер, бер йоҡлағанда биш көн йоҡлар батыр булып етеште, ти. Иптәштәре Аҡъял батырға ҡарап-ҡарап торалар ҙа: «Донъяла бынан да ғәйрәтлерәк батыр булмаҫ!» — тип ҡуялар, ти.
Берҙән-бер көндө был өс батыр, ҙур-ҙур тауҙарҙы артылып, ҡуйы урмандарҙы аша сығып, йәйрәп ятҡан тигеҙлектәрҙе үтеп барғандан һуң, ауылға оҡшаған бер ергә килеп сығалар. Килһәләр, төрлө яҡҡа таралып йөрөгән мал, йылҡы өйөрөнән башҡа бер йән эйәһе лә күрмәйҙәр. Аҡъял батыр ҡарап тора ла:
— Ҡарағыҙ әле, бында тыу бейәләр ҡайһылай һимеҙ! Быларҙың бер нисәһе беҙҙең ризыҡҡа яҙған икән,— ти.
Бында кемдәр бар, ниндәй халыҡ йәшәй икән тип, ауылға барып, өй беренсә йөрөп сыҡтылар,— бер генә кешене лә осрата алманылар, ти. Шунан һуң Аҡъял батыр:
— Ярай, күп уйланып торорға ярамай. Һин, Урман батыр, бер бейәне тотоп һуй ҙа ашарға ит бешер, беҙ Тау батыр менән был урындарҙы тикшереп, ҡарап сығайыҡ. Яландарҙа йөрөп ҡайтайыҡ,— ти. Аҡъял батыр менән Тау батыр ҡоралдарын аҫып сығып китәләр.
   Урман батыр бысаҡтарҙы үткерләп, әҙерләп алып, тыу бейәләр ятҡан ергә сығып киткән. Бик оҙаҡ һайлап йөрөгәндән һуң, Аҡъял батыр һоҡланған тыу бейәгә күҙе төшә, эргәһенә бара, тоторға уйлай. Тыу бейә бик ҡырағай булып сыға. Урман батырҙы яҡын да ебәрмәй. Урман батыр бейәне тота алмай. Шунан, башҡаһы булһа ла ярар тип, башҡаларын тота башлай. Оҙаҡ маташҡандан һуң, бер ҡола бейәне тотоп бысаҡлай, тиҙ генә тиреһен һыҙырып ташлап, итте ҡырҡҡылап, ҡаҙанға һалып, ут яғып ебәрә. Ит бешә башлай, батырҙар ҙа әйләнерҙәр инде тип торғанда, тышҡы яҡтан ҡапыл ишек ҡағылды, ти. Урман батыр:
— Унда кем бар? — тип һорауға:
— Мин — ҡунаҡ,— тигән тауыш ишетелә. Урман батыр:
— Ярай, ҡунаҡ булһаң, асайым,— ти.
Ишекте асып ебәрһә, алдында үҙе бер ҡарыш, һаҡалы мең ҡарыш ҡарт баҫып тора.
— Мине күтәреп индер! — ти ҡарт.
Урман батыр күтәреп индерә. Өйгә ингәс:
— Мине күтәреп ултырт! — ти.
Урман батыр күтәреп ултырта. Түргә менеп ултырғас, һаҡалы мең ҡарыш ҡарт әйтә:
— Ашарға бир! — ти.
Урман батыр был ҡартҡа ҡаҙандан бер ҙур киҫәк ит алып бирә. Ҡарт унан-бынан ғына һоғона ла:
— Тағы ла бир! — ти. Урман батыр:
— Минең иптәштәрем бар. Иптәштәр ҡайтҡас, бергәләшеп ашарбыҙ,— ти. Ҡарт ҡысҡырып ебәрә:
— Әйткәс, һалып бир! Мин һинең иптәштәреңде белмәйем! — ти.
   Урман батыр бирмәй ҡарыша башлағас, ҡарт урынынан ырғып төшә лә, Урман батырҙы күтәреп алып, бармағын өрлөк ярығына ҡыҫтырып ҡуя. Шунан ҡаҙандағы итте унан-бынан ҡабалана-ҡабалана ашап бөтөрөп, сыға ла китә. Урман батыр ҡандарын туҙҙырып, бармағын тартып алып: «Инде нишләргә? Батырҙар ҡайтһа, нисек итеп яуап табырға?» — тип һөйләнә-һөйләнә тиҙ генә кейеҙ ҡырҡып алды ла, уны көйҙөрөп, бармағына баҫты, тағы ла ат һуйырға сығып китте, ти.
Урман батыр, йән асыуы менән бер атты тотоп алып, һуйып, тулы ҡаҙан ит бешерә башлай. Шул ваҡыт Аҡъял батыр менән Тау батыр ҡайтып инәләр.
— Аш бештеме? — ти Аҡъял батыр. Урман батыр:
— Беште,— тип яуап ҡайтара.
Батырҙар ашарға ултыралар. Ашап, күңел тынысланғас, Аҡъял батыр Урман батырға:
— Ҡулыңа ни булды? Нишләттең? — тип һорау бирә Урман батыр.
— Ана теге ат һуйҙырмай тулап китте, шуның менән ҡарышып йөрөгәндә, аңғармаҫтан бысаҡ ҡаҙалып ҡуйҙы,— тип кенә һылтау тапты ла ҡуйҙы, ти. Теге ҡарт тураһында ләм-мим һүҙ әйтмәне, ти.
Ашап-эсеп тамаҡ туйҙырғас, ятып йоҡларға булалар. Яталар, йоҡлайҙар. Иртә менән тороп, йыуынып эш бөткәс, Аҡъял батыр Тау батырға ҡарап торҙо ла:
— Бөгөн һин ашарға әҙерләрһең, беҙ Урман батыр менән сығып йөрөп ҡайтырбыҙ,— тине лә, ҡоралдарын күтәреп сығып киттеләр, ти.
Оҙон-оҙон юл буйлап, ҡалын-ҡалын урман аша, киң- киң туғайҙар үтеп, тәрән-тәрән һыу буйҙарын үтеп барып, бик алыҫ ер киткәс, ял итергә ултырҙылар, ти. Был ваҡыт өйҙә ҡалған Тау батыр бысаҡтарын сарлап, малдар араһына сығып, бер атты тотоп алып һуйып, ҡаҙан аҫып, ит бешерә башлаған була. Бына бер ваҡыт берәү бик ҡаты ишек дөбөрләтә башлай. Тау батыр:
— Унда кем бар? — ти. Тыштан:
— Мин — ҡунаҡ, ас! — тип яуап ҡайтарыуға, Тау батыр ишекте асып ебәрһә, ишек төбөндә үҙе бер ҡарыш, һаҡалы мең ҡарыш әлеге ҡарт баҫып тора, ти. Тау батыр эстән генә: «Бында ла бер йән эйәһе бар икән әле»,— тип уйлай ҙа:
— Әйҙә, бабай, рәхим ит! — ти. Ҡарт:
— Юҡ, мин инә алмайым, күтәреп индер! — ти.
Тау батыр ҡартты күтәреп индереп, түр башына
ултыртып ҡуя. Күп тә ултырмай, теге ҡарт:
— Миңә ашарға бир! — ти.
Тау батыр уға бер ҙур киҫәк ит алып бирә. Ҡарт итте унан-бынан ғына һоғоноп, тағы ла һорай башлағас, Тау батыр:
— Иптәштәрем өсөн бешергән итте һиңә генә ашатып бөтөрөр хәлем юҡ,— тип яуап ҡайтарған икән, ҡарт ырғып төштө лә, Тау батырҙы ҡосаҡлап алып, өйҙөң тәҙрә яғында ҡағыулы торған сәйгә ҡолағынан аҫып ҡуйып, ҡаҙандағы итте һоғона-һоғона ашап бөтөп, сыҡты ла китте, ти.
Тау батыр ҡолағын ысҡындырып алып, ҡаҙанды килеп ҡараһа, бер генә киҫәк тә ит ҡалмаған, ти. Тиҙ генә сығып тағы ла бер атты һуйып, ҡаҙан тултырып яңынан ит бешерә башлауға Аҡъял батыр менән Урман батыр ҙа ҡайтып инәләр. Өсәүләп ит ашарға ултыралар. Аҡъял батыр үҙҙәренең йөрөгәндәрен, йөрөгәндә күргәндәрен һөйләп бөттө лә Тау батырға:
— Ҡолағың нишләне? — тип һорау бирҙе, ти. Тау батыр:
— Аттар тотоп йөрөгәндә бер уҫалы тибеп ебәрҙе лә, шуның тояғы ҡолаҡҡа эләгеп китте,— тип әйтте, ти. Аҡъял батыр:
— Йә, нишләп һеҙ улай, берегеҙ бармаҡ ҡырҡа, икенсегеҙ ҡолаҡ өҙҙөрә? Ярай, иртән мин үҙем ҡалайым әле, миңә нимә булыр икән? — ти.
Батырҙар, итте ашап бөтөрөп, йоҡларға яттылар, йоҡлап торғас, тамаҡ туйҙырҙылар ҙа, Аҡъял батыр, һүҙ башлап:
— Егеттәр, бөгөн һеҙ икегеҙ йөрөп ҡайтығыҙ, мин ашарга әҙерләп торормон. Мин бәлки теге, килгән саҡта күреп ҡалған ҡола бейәне осратырмын, уның ите яҡшы булырға тейеш. Ьеҙ нисек уйлайһығыҙ? — тине, ти.
Урман батыр менән Тау батыр: «Шулай уҡ ҡола бейәне тота алыр микән?» — тип уйлашып, икәүләп, өйҙән сығып киттеләр, ә Аҡъял батыр бысаҡтарын үткерләп, бер арҡан алып, ҡола бейәне тоторға әҙерләнә башланы, ти.
   Аҡъял батыр йылҡы өйөрө араһында бик оҙаҡ эҙләп йөрөгәндән һуң, бер туғайҙа үҙе күргән ҡола бейәне осрата. Бейәгә яҡыныраҡ барып, аяҡтарын нығытып баҫа ла тоҙаҡты бейәгә ырғыта. Арҡан муйынына һалына төшкәс, бейә тулап ҡараһа ла, ысҡына алмай. Аҡъял батыр тиҙ генә арҡанды арт аяғынан аша бәйләп, бейәне тартып йыҡты ла, салып ебәреп, унан-бынан тиреһен һыҙырып ташлап, иттәрен ваҡлап, ҡаҙанға тултырып, бешерә башланы, ти. Бер ваҡыт ишек ҡаға башлаған тауыш ишетә. Тыңлап-тыңлап тора ла:
— Унда кем бар? — ти. Тыштан кемдер:
— Мин — ҡунаҡ! — тип яуап ҡайтара.
Аҡъял батыр тышҡа сыҡһа, теге үҙе бер ҡарыш, һаҡалы мең ҡарыш ҡарт баҫып тора. Былар бер- береһенә оҙаҡ ҡарап торғас, теге ҡарт:
— Мине күтәреп индер! — ти. Аҡъял батыр:
— Бында еткәнсе атлап килгәнһең бит, инерһең дә ултырырһың! — тип өйгә ингән дә киткән.
Теге ҡарт үҙе өйгә инеп, үҙе түргә менеп ултырҙы ла:
— Ашарга килтер! — тип, ҡысҡырып ебәрҙе, ти.
Аҡъял батыр уның ҡысҡырыуына илтифат итмәй генә:
— Беҙҙә ҡунаҡтар һорап ашамайҙар, һалып биргәнде көтәләр,— тигән икән, ҡарт:
— Әле һин минең менән әрепләшергә уйлайһың икән! — тип ырғып төшөп, Аҡъял батырҙы тотайым тигәндә, Аҡъял батыр ҡарттың һаҡалынан урап тотоп өрлөк ағасына аҫты ла ҡуйҙы, ти.
Ҡарт ҡурҡыуынан нишләргә лә белмәй, эй тулай, тулай торғас, һаҡалы өҙөлөп китеп, сыға ла ҡаса. Ул арала булмай, Урман батыр менән Тау батыр икәүләп бик күп ерҙәр йөрөп, арып-талып килеп инәләр. Аҡъял батыр артыҡ хәл һорашып тормай:
— Әйҙәгеҙ, тиҙерәк ашағыҙ, беҙҙең бер эш бар. Эшкә башлағансы, һеҙгә бер һүҙ әйтергә кәрәк: һеҙҙең бармаҡтарығыҙ ҙа, ҡолаҡтарығыҙ ҙа юҡтан ғына өҙөлмәгән, ана теге, .өрлөктә һалынып торған аҡ һаҡалдың эйәһенең эше булһа кәрәк,— ти. Шунан һуң ғына Урман батыр менән Тау батыр, бер-береһенә ҡарашып, икеһе бер юлы:
— Дөрөҫ, батыр, шулай булды шул,— тип ауыр ғына көрһөнөп ҡуйған булдылар, ти. Шунан Аҡъял батыр:
— Беҙгә ул ҡартты эҙләп табырға, үс алырға кәрәк,— ти.
Батырҙар ашап-эсеп тамаҡ туйҙырҙылар ҙа, ҡоралдары менән теге ҡарттың һаҡалын алып, өсәүләшеп юлға сығып китәләр.
Өс батыр, тауҙарҙы, урмандарҙы, яландарҙы үтеп, бер бик ҙур тауҙың башына менеп етһәләр, алыҫ түгел бер ерҙә берәүҙең саң туҙҙырып йүгереп китеп барғанын күреп ҡалалар. Шул саҡ Аҡъял батыр:
— Егеттәр, ана теге ҡарт беҙҙән ҡасып бара,— ти.
Батырҙар йүгерә башлай. Ҡарт ҡаса, батырҙар ҡыуа, ҡарт ҡаса, батырҙар ҡыуа. Эй ҡыуалар, эй ҡыуалар, ти. Бер заман тауҙың тап башына менеп еткәс кенә, ҡарт ҡапыл ғына күҙҙән юҡ була ла ҡуя. Батырҙар ҡарт юғалған урынды барып ҡараһалар, бер ҙур ҡыуыш барлығын күрәләр. Был ҡыуыш тауҙы туп-тура өңөп төшкән, бик тәрән соҡор булып сыҡҡан. Батырҙар бер-береһенә ҡарап, аптырашып торҙолар, ти. Аҡъял батыр:
— Был тау аҫтында берәй хәл булырға тейеш. Тешәргә, унда булған хәлдәрҙе беҙгә белергә кәрәк. Йә, батырҙар, ҡайһығыҙ төшә? — ти. Батырҙар өндәшмәйҙәр. Шунан һуң Аҡъял батыр:
— Улай берегеҙ ҙә төшөргә теләмәһәгеҙ, мин һеҙгә төшөргә ҡушам! — тигәс, Тау батыр батырсылыҡ итә:
— Ярар, улай булғас, мин төшәм,— ти.
Теге ҡарттың һаҡалын алып, арҡан ишәләр ҙә Тау батырҙы арҡан бәйләп, төшөрә лә башлайҙар. Бер аҙ ғына төшә биргәс, Тау батыр ҡысҡырып ебәрә:
— Ай, төшә алмайым, зинһар, сығарығыҙ! — ти.
Быны кире тартып сығаралар. Тау батыр ер өҫтөнә килеп сыҡты ла:
— Әл дә тартып алдығыҙ, әтү үлер инем: үҙе ҡараңғы, үҙенән әллә ниндәй еҫ килә, бик ҡурҡыныс ер икән,— тип ҡуйҙы, ти.
Шул саҡ Аҡъял батыр:
— Тау батыр, һин батырлығыңды юғалттың, батырҙар соҡорҙан, тауҙан, елдән, һыуҙан ҡурҡмайҙар, батыр ҡаршыһында ҡурҡыныс бер нәмә лә юҡ, батыр үлемдән ҡурҡмаҫ булыр! — ти.
Аҡъял батырҙың һүҙен тыңлап торғандан һуң, Урман батыр:
— Ҡана, бәйләгеҙ, үҙем төшөп сығам! — ти. Аҡъял батыр, ышаныр-ышанмаҫ ҡына:
— Ярар, улай булғас, төшөп ҡара,— ти. Урман батырҙы биленән бәйләп, төшөрә лә башлайҙар. Аҙ ғына төшөрә биргәс:
— Батырҙар, юҡ, мин төшә алмайым, зинһар, тартып алығыҙ! — тип ҡысҡыра.
Аҡъял батыр, был батыр ҙа ысын батыр түгел икән, тип уйлап тора ла, тегене кире тартып сығара.
— Урман батыр һинән дә эш сыҡманы, батыр һүҙе бер була ул. Беҙҙән изгелек булмаҫ, ахыры. Үҙемә төшөргә тура килә,— тип, арҡанды яҡшылап, бер нисә тапҡыр тикшереп сыға ла:
— Ярар, егеттәр, төшәм, иллә мәгәр һеҙ китмәгеҙ. Мин әйләнеп сыҡҡансы, кәлдән күмәс бешереп, көн күреп, ошо ерҙән китмәй мине көтөп тороғоҙ! — ти.
Арҡанға тотоноп, соҡорға төшә башлай. Соҡор төбөнә төшөп тә етә, тирә-яҡҡа ҡарап ала: «Был ниндәй ер икән, бында тағы ла ниндәй донъя бар икән?» — тип уйлап ҡуя. Уйлап-уйлап ултыра ла төрлө яҡтарға таралып киткән юлдарҙың береһенән сығып китә.
Аҡъял батыр бик оҙаҡ ваҡыттар бара торғас, бик матур һалынған бер ҡала ситенә килеп сыға. Тирә- яҡҡа ҡарап торғандан һуң, үҙенең ҡатҡан болан тунын кейгән, бер батманлы йәйәһен, ярты батманлы уғын аҫҡан, осоп килгән йөндө урталай ҡырҡып төшөрә торған үткер ҡылысын таҡҡан көйгә, ҡаланың ситендәге бер бәләкәй генә өйгә барып инде, ти. Өйгә барып инһә, алама ғына кейенгән бер ҡарт менән бер әбей ултыра икән. Аҡъял батыр бер аҙ хәл йыйғандан һуң, ҡарт менән әбейҙән бындағы хәлдәрҙе һораша башлай. Ахырҙа үҙенең кем булыуын, илдән нисек сығып киткәнен һөйләп аңлата. Ҡарт менән әбей егеттең Аҡъял батыр булыуын белгәс:
— Балам, һин тиҙ генә һыуға барып кил инде,— тип әйттеләр, ти. Аҡъял батыр:
— Ниңә, бабай, әллә һеҙҙә һыу бик алыҫмы? — тип һорай.
— Балам, беҙҙә һыуҙы үлсәү менән генә бирәләр. Беҙҙең һинең тамағыңа әҙерләү өсөн һыуыбыҙ юҡ. Ә һин ҡунаҡ кеше булғас, һиңә бер силәк һыуҙы бер һүҙһеҙ бирерҙәр,— ти. Аҡъял батыр оҙаҡ уйлап тормай:
— Ҡана, инәй, силәгеңде бир, улай булғас, мин тиҙ генә барып һыу алып ҡайтайым,— тип, силәкте күтәреп һыуға китә.
Урамдың буйынан буйына барып, ҡаланың икенсе осондағы бер быуа эсенә шаулап ағып ята торған һалҡын һыулы бер бәләкәй генә йылға эргәһенә барып, силәген батырып, һыу алырға ғына торғанда:
— Нин нишләп һыуға килдең? Нин кем булаһың? — тигән ҡалын тауыш ишетелә. Аҡъял батыр:
— Мин — ҡунаҡ,— тигәс:
— Ярар, ҡунаҡ булһаң, бер силәк һыу ал инде,— ти теге тауыш.
Аҡъял батыр силәген тултырып алып китә. Һыу күтәреп урам буйлап ҡайтып барғанын күргән халыҡтар тәҙрәнән баштарын тығып ҡарап торалар, ти.
— Был ниндәй кеше булыр икән, был ваҡытта нисек һыу ала алды икән? — тип һөйләшәләр, ти.
Аҡъял батыр һыуҙы өйгә алып ҡайтып ултыртыр- ултыртмаҫтан уҡ, ҡарт менән әбей силәк өҫтөнә ябырылып, ҡабаланып эсә башлайҙар. Ныу Аҡъял батырҙың үҙенә етмәй ҡала. Ҡарт менән әбей һыуһындары ҡанғас, Аҡъял батырға:
— Балаҡай, һин беҙгә көймә инде, беҙ бик һыуһағайныҡ. Һин алып ҡайтҡан һыуҙы эсеп бөтөрҙөк тә ҡуйҙыҡ,— тигәс, Аҡъял батыр тәрән уйға сумып торҙо ла, үҙ алдына һөйләнә башланы, ти: «Әҙәм балаһы был донъяла йәшәргә тыуған. Ниңә һуң ул туҡтауһыҙ ағып ятҡан һыуҙы ла үҙе теләгәнсә эсә алмай? Булмаҫ, был эштең былай булыуы мөмкин түгел. Мин ысын батыр булһам, был хәлгә сыҙап тора алмам, ул яуыз йән менән һуғышырға, халыҡҡа рәхәт көн тыуҙырырға тейешмен!» — тип, тиҙ генә ҡылысын биленә тағып, силәген беләгенә элеп, сыға башлағас, бабай менән әбей, батырҙың итәгенә йәбешеп:
— Балаҡайым, зинһар, бара күрмә инде, үҙеңде харап иттерерһең, ваҡытһыҙыраҡ бараһың, унда һине үлтерерҙәр,— тип илаша-илаша Аҡъял батырҙы ебәрмәҫкә тырыша башлағас, Аҡъял батыр:
— Иламағыҙ, иламағыҙ, ул мине үлтерә алмаҫ. , Минең был беләктәрем уның һымаҡ яуыздарҙы күп күргән, егет һүҙе бер булыр, мин һеҙҙе был яфанан ҡотҡарырға тейешмен! — тип сығып киткән. Бабай менән әбей бик ныҡ ҡурҡышып, Аҡъял батырҙы йәлләп, илашып ҡалдылар, ти.
Аҡъял батырҙың урам буйлап икенсе ҡат китеп барғанын күреп, халыҡтар тағы ла аптыраша төштөләр, ти. Уның һәр ваҡыт ҡылыс тағып йөрөүенә ғәжәпләнәләр икән: «Был кеше нишләп тағы һыуға бара икән, ниңә ул ҡорал менән йөрөй икән?» — тигән уйға ҡалдылар, ти.
Аҡъял батыр йылғаға барып етә лә, өндәшмәй- нитмәй генә батырып һыу ала башлай. Шул саҡ ҡайҙандыр теге иргәйел килеп сығып, батырға ташланғайны, Аҡъял батыр, ҡылысын ала һалып:
— Әһә, һин икәнһең! Мин һине эҙләп бында килеп сыҡтым. Бин әле минең иптәштәремде рәнйетеү генә етмәгән, бөтә ил халҡын һыуһыҙ мантыҡтырып ята икәнһең. Баҡалыңды ла мин өҙгәйнем, хәҙер инде башыңа ла мин етәм! — тине лә, ҡарттың башын өҙә сапты ла ҡуйҙы, ти.
Ҡартты үлтереп ташлап, үҙе тулы силәк һыу күтәреп, урам буйлап ҡайтышлай осраған бер кешегә:
— Һыу алырға барығыҙ, мин һеҙгә һыу бирмәй ятҡан яуыз ҡартты үлтерҙем, хәҙер һыу иркен ҡалды, теләгәнсә алығыҙ! — тип һөрән һалып уҙған.
Аҡъял батырҙың был һүҙҙәренә ышаныр-ышанмаҫ торған халыҡ, береһе артынан икенсеһе, өсөнсөһө, башҡалары йүгереп барып, яр өҫтөндә һыу хужаһының үле кәүҙәһен күргәс, бөтә ҡалаға шатлыҡлы хәбәр таралды, ти: «Илебеҙгә бер батыр килгән, иргәйелде үлтергән, һыу алыу иреккә ҡалған!»
Бәр бер өйҙән дүртәр, бишәр силәк күтәреп йүгерешәләр. Бер нисә сәғәт эсендә бөтә ҡала халҡы һыуға туйына. Аҡъял батырҙың арымай-талмай таҙа егет булып йәшәүен теләп таралдылар, ти.
Аҡъял батыр тағы ла бер силәк һыу күтәреп өйгә ҡайтып ингәс, ҡарт менән әбей аптырап ҡалалар:
— Балаҡай, нисек иҫән-һау ҡайтып еттең? — тип һорау бирәләр. Аҡъял батыр:
— Мин һыу хужағыҙҙы үлтерҙем, хәҙер һыуға аптырамаҫһығыҙ инде. Ана, халыҡ ниндәй ҙур шатлыҡ менән шаулаша-шаулаша һыу ташый,— тигәс, ҡарт менән әбей ҙә, силәктәрен күтәреп, шишмәгә йүгерҙеләр, ти.
Аҡъял батыр ҡарт менән әбейҙең йорт-ҡаралтыларын ҡарап инә. Ҡарт менән әбей һыуҙан ҡайтҡас:
— Йортогоҙҙоң башы бик иҫкергән икән, уны яңыртып ябырға кәрәк,— ти. Ҡарт әйтә:
— йорттоң түбәһен ябырға кәрәк тиһең дә бит, улым, минең көсөм бөткән шул, ҡулымдан эш килмәй. Ярар, үҙебеҙ үлгәнсе торор әле,— ти. Аҡъял батыр:
— Ҡайҙа, улай булғас, мин үҙем һеҙгә ярҙам итәйем әле, ҡайһы урманда йүкә ағастары бар, миңә өйрәт, мин унан ҡабыҡ һуйып алып ҡайтайым,— ти.
   Ҡарт урманды өйрәтеп ебәрә. Батыр урманға барып, ат йөгөнән ҙур итеп, ҡабыҡ төшөрөп алып ҡайта. Иртәгә үк йорт түбәһен ябырға булып, ҡарт менән әбейҙе һөйөндөрөп, ашап-эсеп алғас, йоҡларға яттылар, ти.
   Иртән тороп тамаҡ туйҙырғас та Аҡъял батыр өй ябырға тотона. Яртыһын ябып бөтөп барғанда ғына ҡаланың бер яҡ ситендә тауыш ишетелә. Аҡъял батыр өй башынан төшә лә ҡарт менән әбейҙән һорай:
— Анау яҡта бик геүләшәләр, нимә булды икән? — ти.
   Ҡарт менән әбей батырҙы унда ебәрергә теләмәгән- лектән, әйтмәҫкә тырышһалар ҙа, әйтәләр ҙә ҡуялар.
— Балам, унда бик ҙур майҙан ҡоролған, бөгөн беҙҙең илдең батшаһы майҙан яһай. Уның бер ҡыҙы бар, бик һылыу. Сәстәренең бер бөртөгө алтын, бер бөртөгө көмөш. Бына шул ҡыҙ: «Кем дә кем балдаҡҡа атып, балдаҡ үтә сығарһа, шул минең кейәүем булыр, шуға кейәүгә сығам»,— тип әйтә, ти. Атаһы, батша: «Кем дә кем минең кейәүем булһа, шуға бөтә малымды бирәм»,— ти икән,— тип әйттеләр, ти. Аҡъял батыр шул һүҙҙәрҙе ишеткәс тә, үҙенең болан тунын кейеп алып:
— Туҡта, мин дә барып ҡарап ҡайтайым әле,— тип сығып китте, ти.
   Бер ваҡыт Аҡъял батыр үҙенең ҡатҡан туны менән майҙан алдына килеп баҫа. Батшаның вәзирҙәре, күп кенә кешеләр яҡшы кейемдәр кейенеп, майҙанда беренселекте алырға килгәндәр, ти. Батша тарафынан: «Атыуға ҡатнашта балдаҡ уртаһынан атып сығара алмаған кешене бик ҡаты розга менән һуҡтырып ташларға»,— тигән закон ҡуйылған, ти. Аҡъял батыр бер нисә кешенең туҡмалғанын үҙ күҙе менән күреп торһа ла, бик ныҡ сабырлыҡ күрһәтеп, аҙаҡтан үҙе батшаның алдына бара ла:
— Батшам-солтаным, әгәр рөхсәт итһәгеҙ, мин дә атып ҡарар инем,— тип һорағас, батша:
— Күңелеңдә булғас, ниңә атмайһың, ат,— тип яуап ҡайтарған икән, шул саҡ Аҡъял батыр тағы ла:
— Батшам-солтаным, улай булғас, мин атам, минең ҡоралдарымды алып килергә бер өс кеше бирһәңсе,— тигәс, батша аҙыраҡ аптырап ҡалып:
— Ярар, ана өс санатты бирәм,— тип яуап ҡайтарҙы, ти.
Был хәлде күргән вәзирҙәр, санаттар бер-беренә ҡарашып көлөшә башланылар:
— Был ҡатҡан тунлы бәндә үҙен туҡматырлыҡ урын таба алмағандыр шул, шуға бында килгән икән,— тип әйтәләр, ти.
   Күп тә үтмәй, өс санат Аҡъял батырҙың бик ҙур йәйәһе менән ярты батман уғын күтәреп килтерҙеләр ҙә, ахылдашып, ухылдашып, майҙан уртаһына ташланылар, ти. Аҡъял батыр бер уғы менән йәйәһен еңел генә күтәреп алды ла, йәйә керешен кирелеп тартып, балдаҡҡа төҙәп атып ебәргәйне, уғы балдаҡты эләктереп, батша һарайына барып ҡаҙалды, ти. Быны күреп торған майҙан халҡы аптырауҙа ҡалды, ти. Шул саҡ батша:
— Минең кейәүем дә, минең тәхетемдең хужаһы ла ошо булыр,— тип, Аҡъял батырҙы һарайына алып инеп китте, ти.
   Аҡъял батыр бер бөртөгө алтын, бер бөртөгө көмөш сәсле ҡыҙҙың кейәүе булып, тәхеткә менеп ултырҙы, ти.
Аҙмы-күпме ваҡыт үткәс, икенсе бер батшалыҡтан: «Тиҙҙән майҙан йыйыла. Кем дә кем энә күҙенә уҡ ата ала, батша тулған ай һымаҡ нурлы йөҙлө ҡыҙын шул кешегә кейәүгә бирә, мөлкәтен уның ҡарамағына тапшыра»,— тигән хәбәр килеп төшә. Аҡъял батыр шул майҙанға барыу ниәте менән ҡатынына әйтә:
— Мин ошо арала һунарға сығып ҡайтырға уйлайым,— ти.
Үҙенең майҙанға барған миҙгелендә яратып кейә торған болан тунын кейеп, ҡоралдарын аҫып сығып китте, ти.
   Көн китте, төн китте, байтаҡ ваҡыттар үтте, ти. Бына бер көн Аҡъял батыр майҙан асылған ергә лә барып етте, ти. Иҫәнлек-Һаулыҡ һорашып, майҙан хәлен белгәс:
— Ярар, улай булғас, мин һуңға ҡалмағанмын икән әле,— тип әйтте, ти.
Был майҙанда: «Кем дә кем тура ата алмаһа, ул кешенең ҡулын ҡырҡып ташларға»,— тигән шарт ҡуйылған икән. Аҡъял батыр унан тартынмайынса, майҙан башлығына барып, үҙенең атып ҡарарға теләге барлығын белдереп, рөхсәт һораны, ти. Рөхсәт ителгәс, үҙенең бик нескә башаҡлы бер уғын алып атып ебәргәйне, уғы энә күҙенә барып тейеп, Аҡъял батыр был батшалыҡтың да кейәүе булып, батшаның ҡыҙын икенсе бисәлеккә алып, донъя көтә башланы, ти.
   Бер нисә аҙна үткәндән һуң, был батшалыҡтан алыҫ түгел тағы ла бер батшалыҡта ҙур майҙан асыласағы тураһында хәбәр таралды, ти. Был батшалыҡтың башында бер ҡыҙ батша ултыра икән. Ул ҡыҙ үҙе батырҙарҙың батыры икән, ти. «Әгәр ҙә көрәштә миңә сыға алған батыр булһа, мин шул батырға кейәүгә сығам, батшалығымды шул кеше ҡулына бирәм»,— тип әйткән, ти. Ә ҡыҙ батша үтә ғәйрәтле генә түгел, өҫтәүенә бик матур ҙа — бөтә донъяла иң гүзәл ҡыҙ икән, ти. Был хәбәрҙе ишеткәс, Аҡъял батыр тыныс ҡына ята алмаған:
— Мин шул майҙанды күреп ҡайтайым әле,— тип, бисәһенән рөхсәт һораған. Бисәһе быға ризалыҡ белдергән, ти.
   Аҡъял батыр, үҙенең әлеге болан тунын кейеп, ҡоралдарын аҫып, йәнә юлға сығып киткән. Киткән дә киткән, алһыҙ-ялһыҙ килә торғас, баһадир ҡыҙ батша ҡалаһына ла барып еткән, һораша-һораша майҙан ҡоролған ергә килгән. Килһә, ярыш башланған, бер нисә егеттең башы ботаҡлы бер йыуан бағанаға элеп тә ҡуйылған, ти, инде. Ҡыҙ батшаның фарманы шулай икән шул: «Көрәштә ҡатышып та еңә алмаған егеттең башын сабып өҙөргә!»
   Аҡъял батыр байтаҡ ваҡыт ҡарап-күҙәтеп торған да, бик һолло тотоноп, тырышып-тырмашып көрәшкән тағы бер нисә егеттең башы сабып өҙөлгәнен күргәс:
— Рөхсәт итһәгеҙ, һеҙҙең менән мин көрәшеп ҡарайым әле,— тип, ҡыҙ батшанан рөхсәт һораған, ти.
Быны ишетеп, майҙан гөж килгән:
— Ҡатҡан туныңды кейеп, башыңды өҙҙөрөргә килгәнһең икән, алйот! — тип ҡысҡырғандар.
— Ҡайҙа инде ул һиңә? Ана ниндәйерәк батша уландары, һомғол егеттәр ҙә еңә алманылар, баштарын саптырҙылар!
Аҡъял батырҙы мыҫҡыллап көлгән тауыштар ҙа ишетелде, ти.
— Алай үләһең килгәс, әйҙә, сыҡ һуң уртаға,— тип, бына Аҡъял батырға таҫтамал килтереп бирҙеләр, майҙанға саҡырҙылар, ти.
Аҡъял батыр килеп сыҡҡайны, ҡыҙ батша таҫтамалын елпей-елпей ҡаршы килеп:
— йә, егет, алай бик теләгәс, көрәшһәк көрәшеп ҡарайыҡ һуң,— тип, таҫтамалын етеҙ генә Аҡъял батырҙың биленә һалды, ти.
   Ҡыҙ батыр Аҡъялды ла баяғы егеттәрҙе ырғытҡан һымаҡ ҡына алып ырғытырға ынтылғайны ла,— булдыра алманы, ти. Аҡъял батыр ҡыҙ батшаны, биленән шундай ҡаты итеп ҡыҫып алып, һауаға сөйөп ебәрҙе лә, төшөп килгәнендә, ҡабат тотоп алып, ике беләгенә һалып күтәреп алып барып, майҙан ситендәге затлы урындығына ипләп кенә ултыртты, ти. Шунан батыр ҡыҙ майҙандағы халыҡҡа ҡарап:
— Батырҙың батырлығы кейемендә түгел, көсөндә. Мин — бөгөндән ғәйрәтле лә, әҙәпле лә ошо егеттең ҡатынымын! — тип, урта бармағынан алтын балдағын һурып алып, Аҡъял батырға бирҙе, ти. Ә Аҡъял батыр үҙ балдағын уның бармағына кейҙерҙе, ти. Майҙанды ябып, ҡыҙ Аҡъялды етәкләп, батша һарайына инеп киттеләр, ти. Майҙан халҡы:
— Ҡайҙа тыуған да, ҡайҙа үҫкән был егет? — тип уйланып, аптырашып, шул уҡ ваҡытта тағы ла күпме егеттең башы киҫелмәүенә шатланып таралышты, ти.
   Аҡъял батыр ана шулай баһадир ҡыҙ батшаны ла үҙенә алып, ер аҫтындағы өс батшалыҡтың һис ниндәй дошман еңә алмаҫ хакимы булып танылды, ти.
   Күпмелер ваҡыт үткәс, Аҡъял батыр ер өҫтөндә ҡалған иптәштәрен иҫенә төшөрөп, һиҫкәнеп китте, ти. Үҙе сыҡҡансы көтөп торорға ҡушып киткәнен хәтерләп, уйланып, көрһөнөп ҡуйҙы, ти. Шунан ул уй- хәсрәтен бисәһенә һөйләп:
— Мин бит ер йөҙөндә йәшәгән батырмын, мин үҙ илемә ҡайтырға тейешмен,— тип әйтте, ти.
Аҡъял батырҙың бисәһе быға ризалыҡ белдерҙе, ти. Күп тә үтмәй, бик күп малдар алып, ҡоралдар тейәп, юлға сығалар. Юлда килә торғас, Аҡъял батырҙың икенсе бисәһенең иленә килеп етәләр. Аҡъял батыр көрәшеп алған батыр бисәһенә бөтә хәлде аңлата:
— Мин һине ташламайым, һин минең менән ғүмерлек булып ҡалырһың. Ә был бисәләрем, тау башында мине көтөп торған Тау батыр, Урман батыр тигән иптәштәремә булырҙар, ти. Аҡъял батыр юл ыңғайында тәүге бисәләренә инеп, уларҙың да малдарын-бай- лыҡтарын тейәп, үҙе менән алып китә. Шулай килә торғас, Аҡъял батыр иргәйелде үлтереп, шишмә һыуын халыҡҡа ҡайтарып биргән ҡалаға килеп етәләр. Аҡъял батыр бисәләренә әйтә:
— Туҡтағыҙ әле, минең иң башта төшкән урыным бына ошо ине,— тип, түбәһен яба башлап киткән өйгә, ҡарт менән әбейҙең хәлдәрен белергә, инеп китте, ти.
Ҡарт менән әбей Аҡъял батырҙы күргәс:
— Эй, беҙҙең улыбыҙ ҡайтты! — тип шатланышып ҡаршы алдылар, ти.— Ҡайҙа булдың, ниҙәр күрҙең? — тип һораша башланылар, ти. Аҡъял батыр үҙенең йөрөгәндәрен, күргәндәрен берәм-берәм һөйләп бөткәс, ҡарт менән әбей Аҡъял батырға аҡыл бирҙеләр, ти:
— Аҡъял батыр улым, һин күп илдәр үтеп, күп байлыҡтар тапҡанһың. Бында үҙең төшкән ер тишегенә барып еткәс иң башта һин үҙең сыҡ, унан малдарыңды, шунан һуң ғына бисәләреңде сығарырһың. Ишетһен ҡолағың, беҙҙең һүҙҙе тот,— тип әйттеләр, ти.
   Был көн ҡала халҡы өсөн бер байрам көнөнә әйләнеп китте, ти. Аҡъял батыр бабай менән әбейгә бик күп мал бүлеп биргән. Был хәлде ишетеп, бөтә халыҡ Аҡъял батыр эргәһенә йыйылды, уның көсһөҙҙәр, иҙелеүселәр, малһыҙҙар хәлен ҡайғыртып йөрөүсе бер батыр ир булыуын маҡтаны, ти. Атһыҙҙарға ат, һыйырһыҙҙарға һыйыр, айры тояҡ ғәйре мал өләшкәне өсөн ҡат-ҡат рәхмәт уҡынылар, ти. Аҡъял батыр ҙа әбей менән бабайға, бөтә ҡала халҡына бәхетле тормош теләп, юлға сыҡты, ти.
   Күп малдарҙы тейәп, өс бисәһе менән бара торғас, үҙе төшкән тау тишегенә килеп етәләр. Тау тишегенә килеп еткәс тә, Аҡъял батыр, Тау батыр менән Урман батыр әҙерләп ҡуйған арҡанға малдарын бәйләп, берәм-берәм мендерә башлай. Өс бисәһен сығарғандан һуң, иң аҙаҡтан үҙе сығырға була. Әммә ул уйлағанса булмай шул. Малдарын, бисәләрен тартып алғас, Аҡъял батырҙың үҙенең менеп килгәнен күреп ҡалалар ҙа, Тау батыр менән Урман батыр, бер-береһенә ымлашып: «Әгәр ҙә беҙ уны сығарһаҡ, ул беҙгә бер нәмә лә бирмәҫ, әйҙә, кире төшөрөп ебәрәйек»,— тип, арҡанды ҡырҡтылар ҙа ҡуйҙылар, ти. Аҡъял батыр, дөбөр-дөбөр ер аҫтына төшөп китеп, шунда тороп ҡалды, ти. Хыянатсылар, малдарҙы, бисәләрҙе үҙҙәренә алып, илдәренә ҡайтып киттеләр, ти.
   Аҡъял батыр соҡор төбөндә бик оҙаҡ уйланып ултырғандан һуң: «Ярар, былар мине былай итеп ҡалдырҙылар инде. Әгәр мин батыр икәнмен, был хәлдән сығыу әмәлен дә табырға тейешмен»,— тип, кире теге ҡалаға китте, ти. Ҡабат килеп ингәйне, баяғы әбей менән бабай аптырап ҡалдылар, ти.
— Ни булды, улым, берәр хәлгә тарыныңмы әллә? — тип һораша башланылар, ти. Аҡъял батыр:
— Мин һеҙҙең һүҙҙе тотмай яңылыштым, һеҙгә ҡабат кәңәшкә килдем. Миңә тағы ла аҡыл бирегеҙ,— тип, ни булғанын барыһын да һөйләп бирҙе, ти.
Әбей менән бабай, бының бик ауыр хәлдә ҡалыуына борсолоп:
— Эй, балам, бик ҙур хаталыҡ яһағанһың икән, нишләп ҡарайыҡ инде? — тип ҡайғырышып алдылар ҙа: — Бына, улым, беҙҙең һиңә аҡтыҡ аҡыл шул. Әгәр булдыра алһаң, шулай итеп ҡара: бынан бик алыҫ түгел бер ҡара урман бар. Унда бер сәмреғош йәшәй. Уның балаларын йыл һайын бер аждаһа ашап бөтөрөп тора. Әгәр һин шул ҡоштоң балаларын аждаһа ауыҙынан тартып ала алһаң, ул ҡош һине, бәлки, тау тишегенән яҡты донъяға алып сығыр,— тип әйттеләр, ти.
   Бабай шул һүҙҙәрҙе һөйләгәс, Аҡъял батырҙың йөҙө асылып китте, ти. Тамағын туйҙырып алғас, ҡылыс менән уҡ-йәйәһен тағып, ҡара урманға ҡарап сығып китте, ти.
Аҡъял батыр ҡара урмандың уртаһына барып, бер йыуан ағас төбөнә яҡынлашҡас, ҡош себештәренең тауыштарын ишетә. Ныҡлабыраҡ ҡараһа — бабай менән әбей әйткән сәмреғош ояһы ошонда икән. Аҡъял батыр ағас башына үрмәләй. Шул саҡ себештәр илаша башлай:
— Ағай, һиңә нимә кәрәк? Ана беҙҙе бер аждаһа ашарға килә бит! — тиҙәр.
Аҡъял батыр артына әйләнеп ҡараһа, урманды ярып, дауыл ҡуптарып, был яҡҡа бер аждаһа йылан шыуыша, ти.
Аҡъял батыр, төшә һалып, ҡылысын ҡынынан сығарып, аждаһаны көткән. Теге килеп етеп, туп-тура ағасҡа үрмәләй башлаған икән, Аҡъял батыр яуыздың башын сапҡан да өҙгән. Шунан кәүҙәһен тураҡлап, әрҙәнә итеп өйөп, сәмреғоштоң балаларына күрһәткән. Аждаһанан ҡоттары осҡан себештәр, был хәлде күргәс, бик шатланғандар, ти.
— Аҡъял батыр ағас башындағы ояға менеп ултырып, себештәргә үҙ хәлен һөйләгән. Шул арала, ҡанаттарын елпеүҙән ел-дауыл сығарып, сәмреғош та ҡайтып төшкән. Был саҡ себештәр Аҡъял батырҙы үҙҙәренең ҡанаты аҫтына йәшереп ултырғандар. Сәмреғош ояға килеп төшкән дә, тирә яғына ҡаранып:
— Фу-фу, әҙәм еҫе сыға. Ҡайҙа ул? Хәҙер ашайым үҙен,— тип әйтә, ти. Сәмреғоштоң бер себеше:
— Әсәй, ана ағас төбөнә ҡара әле, нәмә ятҡанын күрерһең! — ти. Сәмреғош аптырап ҡала:
— Ә… был теге аждаһа ла баһаң! Нисек ашаманы ул һеҙҙе? Кем үлтерҙе уны? — ти. Ҡоштоң һорауы була, себештәре сыр-сыу килә:
— Беҙҙе бер ағай ҡотҡарҙы. Әсәй, һин уға теймә, йәме? Теймәҫһеңме? Әтеү күрһәтмәйбеҙ.
— Ярар-ярар, теймәм. Ҡайҙа ул, күрһәтегеҙ.
Себештәренең ҡанаты аҫтынан бик дәү кеше килеп
сыҡҡас, сәмруғ, суҡышын шаҡылдатып, ынтылып- ынтылып ҡуйҙы, ти, Аҡъял батырға. Балалары: «Әсәй!» — тип ҡысҡырғас ҡына туҡталып ҡалды, ти.
Аҡъял батыр, башынан үткән хәлдәрҙе һөйләп, үҙенең бынан алыҫ түгел бер тау тишегенән яҡты донъяға сығырға теләүен белдергәс, сәмреғош:
— Ярар, егет, мин һиңә ярҙам итәм, тик һин миңә ашарға бер тоҡ сыйырсыҡ, бер тоҡ сәпсек әҙерлә, унан осоп китербеҙ,— ти.
Шул һүҙҙәрҙе ишеткәс, Аҡъял батыр тиҙ генә урманға сығып китеп, оҙаҡ та үтмәй бер тоҡ сыйырсыҡ, бер тоҡ сәпсек йыйып ҡайтып килгән. Шунан теге ҡош:
— Йә, егет, минең арҡама менеп ултыр. Уңға ҡарағанда сыйырсыҡ, һулға ҡарағанда сәпсек һоғондороп барырһың,— тигән.
Шулай итеп, былар тау тишегенән менеп баралар, менеп баралар, ти. Ьаман менәләр, һаман менәләр, менгән һайын тау тишеге тарая бара икән. Сәмреғоштоң ҡанат осо тейгән урындан ер ишелеп, суҡышы тейгән ерҙән киртләс-киртләс баҫҡыс яһалып ҡала бара, ти. Былар артынан тау юлы киңәйеп, ер аҫтына ҡояш яҡтыһы төшөп, бөтә ҡаланы яҡтыртып ебәрҙе, ти. Ҡала халҡы:
— Быуһыҙ инек, һыу булды, малһыҙ инек — мал булды, йортобоҙ яҡтырҙы, йөҙөбөҙ асылды,— тип һөйөнөштөләр, ти.
Инде сығып еттек тигәндә, сыйырсыҡ та, сәпсек тә бөткән бит. Инде нишләргә? Сәмруғ уңға ла ҡарай, һулға ла — ә ҡаптырырға сыйырсыҡ та юҡ, сәпсек тә юҡ. Күп уйлап тормай, Аҡъял батыр үҙенең балтыр итен ҡырҡып һоғондора башлағайны, шул арала тау өҫтөнә менеп тә еттеләр, ти. Тау өҫтөнә менгәс, сәмреғош :
— Йә, егет, төш инде,— ти.
Аҡъял батыр төшкәйне, аяғына баҫып тора алмай йығылды ла китте, ти.
— Ни булды егет?
— Мин һиңә балтырымды ҡырҡып алып һоғондорғайным…
— Әйтәм, һуңғы ике йотомом бик тәмле булды. Ҡана, күрһәт әле.
Балағын күтәреп, балтырын күрһәткән икән, сәмруғ ике тапҡыр кикереп, балтыр итен ҡоҫҡан да, уны урынына ҡуйып, төкөрөгө менән һылап йәбештергән. Шунан һуң Аҡъял батыр һин дә мин аяғына баҫҡан, ҡошҡа ҙур рәхмәттәр әйткән. Хушлашҡандар. Сәмреғош түбән төшөп киткән, Аҡъял батыр үҙе бер ҡарыш, һаҡалы мең ҡарыш ҡартты ҡыуып килгән юлдан Тау батыр менән Урман батырҙы юллап киткән.
Хыянатсы юлдаштарын ҡыуып етергә тырышып атлаған да атлаған Аҡъял батыр. Ашығып бара торғас, үҙенең баһадир бисәһенең йырлағанын ишеткән:
       Урал тауҙары борма-борма,
       Бормалары һайын айырма.
       Бөтә батырҙарҙан көслө булған

       Һөйгән батырымдан айырма.
   Ошо йырҙы ишетә-ишетә Аҡъял батыр килеп еткән икән, тегеләр ҡойолған да төшкән. Тау батыр, Аҡъял батырҙың алдына теҙләнеп:
— Батырҙарҙың батыры, көсһөҙҙәр менән иҙелгәндәрҙең иң яҡын таянысы Аҡъял батыр! Ьинең батырлығың, ғәйрәтең минең йөрәгемдә һиңә ҡаршы ҡара уй тыуҙырҙы. Мин һинең ирлек намыҫыңа ҡаршы ҡул күтәрҙем. Ниндәйҙер бер йәшерен көс минең ҡулдарымды һиңә ҡаршы күтәрергә мәжбүр итте. Эшләгән эшемдең язаһы үҙ әҫтәмдә, был язаны кисереү, батырҙар батыры Аҡъял батыр, һинең иркеңдә,— тине лә, маңлайын ергә ҡуйып, өс тапҡыр уҡ-һаҙағын үпте, ти. Аҡъял батыр:
— Алтын ерҙә ятып тутыҡмай,— тип яуп ҡайтарҙы, ти. Тау батырҙы ғәфү итеп, тағы ла алға табан киттеләр, ти.
   Шулай итеп былар күп ерҙәр күреп, күп йыл ғүмер уҙҙырып, үҙҙәренең тыуған илдәренә ҡайтып барышлай, былар Урман батырҙың иленә килеп еттеләр, ти. Шул саҡ Аҡъял батыр:
— Батырҙар, хәҙер беҙгә таралырға ваҡыт етте,— ти.— Беҙгә әйтә торған һүҙҙәрем бар, ошо ерҙә һеҙгә ул һүҙҙәремде әйтеп үтәм,— ти ҙә, былай тип, һөйләргә тотона:
— Бынан һуң үҙегеҙ менән йөрөгән иптәштәрегеҙгә бер ваҡытта ла яуызлыҡ күрһәтмәгеҙ. Ҡарттар: «Йөҙ һум аҡсаң булғансы, йөҙ дуҫың булһын»,— тигәндәр. Үҙ иптәшеңә һәр ваҡыт ярҙам итергә кәрәк. Мин һеҙҙең ташлап китеүегеҙгә үпкәләмәйем. Һеҙ мине, мал, бисәләр өсөн ҡыҙығып, шулай эшләнегеҙ. Ярар, ҡабат улай итмәҫһегеҙ. Урман батыр хәҙер донъя көтөргә тейеш, уға мал биреп, өлөш сығарырға кәрәк,— ти ҙә, Урман батырға күп кенә мал бүлеп, бер бөртөгө алтын, бер бөртөгө көмөш сәсле бисәһен уның ҡарамағына тапшыра. Тағы ла әйтә:
— Урман батыр, әгәр ҙә минең менән дуҫ булырға теләһәң, мин һиңә серемде асам. Мин ике йөрәкле кеше. Минең йөрәгем ошо булыр,— тип, ҡултыҡ аҫтынан алып бер аҡ беләү ташын күрһәтте, ти.— Минең иҫән-һаулығымды шунан белерһең: иртә менән сыҡ та йондоҙ һана; әгәр ҙә һанаған саҡта йондоҙҙар таҡ булһа, мин ауырыу булырмын; әгәр ҙә йондоҙҙар йоп булһа, мин иҫән булырмын,— тип, Урман батыр менән ҡул бирешеп, ҡосаҡлашып, һаубуллаштылар, ти.
Тау батырҙың тыуған иленә килеп еткәс, Аҡъял батыр уға ла мал бүлеп биргән, үҙенең икенсе бисәһен уға бисәлеккә ҡалдырған. Аҙаҡ бер ҡурай тотторған да:
— Тау батыр, һин һәр көн һайын иртә менән тышҡа сыҡ та, ошо ҡурайҙы һыҙғыртып ҡара. Әгәр ҙә һыҙғыртҡан сағында ҡан тамһа, мин ауырыу булырмын; бер нәмә лә таммаһа, мин таҙа булырмын,— тигән.
Тау батыр менән дә ҡосаҡлашып хушлашып, Аҡъял батыр үҙ иленә ҡайтып китте, ти. Оҙаҡ ваҡыттар үткәндән һуң, үҙ иленә етеп, ҡыҙ батыр бисәһе менән донъя көтә башланылар. Аҡъял батыр, көн аралаш бер тапҡыр урманға һунарға сығып, төрлө ҡоштар, йәнлектәр аулап алып ҡайта башланы, ти.
Көндәрҙең береһендә Аҡъял батыр һунарға сығып киткәс, бисәһе эргәһенә ниндәйҙер бер әбей килеп инеп, бер аҙ ултыра төшкәс, ҡыҙ батырҙан:
— Кине ирең яратамы, яҡшы тораһығыҙмы? — тип һораны, ти. Аҡъял батырҙың бисәһе, ирен маҡтап:
— Аҡъял батыр менән минең тормошом шундай яҡшы, күңелле, һис бер кем дә беҙҙе айыра алырлыҡ түгел! — тип әйтте, ти.
   Ҡыҙ батыр Аҡъял батырҙың илендә яңы ғына донъя көтә башлағанлыҡтан, был әбейҙең кем булыуын белә алмаған. Ә ул ошо тирәләге урманда дейеү пәрейҙәренең илендә йәшәгән бер әбей булған икән, ти. Ул Аҡъял батырҙың бисәһе бик матур булғанлыҡтан, үҙенең улына бисә итеп, урлап китергә йөрөй икән. Ҡыҙ батыр үҙ ирен маҡтай башлағас, быларҙы айырып булмаҫ микән ни, тип кире сығып киткән. Аҡъял батыр һәр көн урманға йөрөп, кисен ҡайтып йоҡлай ҙа, иртәгеһен тағы ла сығып китә икән. Ә ҡыҙ батыр теге әбей тураһында иренә бер нәмә лә һөйләмәй икән.
    Бер көн теге әбей тағы ла Аҡъял батырҙың өйөнә килеп инде, ти. Был килеүендә лә Аҡъял батыр өйҙә булмаған. Был юлы әбей икенсе хәйлә ҡороп килгән икән. Өйгә ингәс тә:
— Ни хәл, балам, яҡшы ғына йәшәйһеңме? Ирең менән татыу тораһығыҙмы? Ирең һине яратамы? — ти.
Аҡъял батырҙың бисәһе элеккесә:
— Ярата, бик ярата, әбей,— ти.
— Ирем ярата тиһең дә тиеүен, һуң иреңдең йөрәге нисәү икәнен беләһеңме? Ул һиңә әйткәне бармы? Әгәр ҙә мәгәр ирең бик ныҡ ярата икән, үҙенең икенсе йөрәгенең ҡайҙа икәнлеген һинән йәшермәҫ, әйтер. Ә белдерергә теләмәһә, һине яратмауы шул булыр. Ирең ҡайтҡас, һорашып ҡара, һынап бел,— тине лә, тиҙ генә сығып китте, ти.
Оҙаҡ та үтмәй, Аҡъял батыр ҡайтып инә. Үҙенең урманда күргәндәрен, бик күп йәнлектәр үлтергәнен һөйләй. Ашап-эсеп тамаҡ туйҙырып алғас, тағы ла донъя хәлен һөйләшеп ултырғанда, бисәһе ҡапыл ғына:
— Әй, һин мине яратаһыңмы? — тип һорау бирҙе, ти.
Аҡъял батыр:
— Мин һине донъялағы бөтә нәмәләргә ҡарағанда ла нығыраҡ яратам, һине бер ваҡытта ла ташлаясаҡ түгелмен! — ти. Шул саҡ бисәһе:
— Эй, батырым, яратыуың ысын булһа, йәнеңдең нисәү булыуын әйт,— ти.
Аҡъял батыр йөрәктәренең ҡайҙалығын белгертәһе килмәһә лә, бисәһен бик ныҡ яратҡанлыҡтан әйтә лә ҡуя:
— Минең йөрәгем икәү, береһе күкрәгемдә, ә икенсеһе бына, ҡултыҡ аҫтымда,— тип, ҡултыҡ аҫтынан аҡ беләү ташы һымаҡ бер нәмә алып күрһәтте, ти.
Шунан һуң бисәһе бер һүҙ ҙә өндәшмәй. Кис була. Былар йоҡларға яталар. Иртәнсәк Аҡъял батыр үҙенең күреп ҡайтҡан йәнлектәрен ауларға тағы ла һунарға сығып китә.
Аҡъял батыр сығып китеп, күп тә тормай, әлеге әбей йылт итеп килеп тә инде, ти.
— Йә, ҡыҙым, иреңдең һине яратҡанын белдеңме, йөрәктәрен күрһәттеме? — ти. Ҡыҙ батыр:
— Әбей, Аҡъял батыр мине бик ныҡ ярата бит ул. Йәнен минән йәшермәй, күрһәтте. Береһе — күкрәгендә, икенсеһе — ҡултыҡ аҫтында икән,— ти. Әбей быны тыңлап торҙо ла:
— Балам, һин һүҙеңдең дөрөҫлөгөнә һынау яһап ҡара әле. Ирең йоҡлаған сағында шул ҡултыҡ аҫтындағы йәнен берәй ергә ҡуйып тор, шунан һуң ул нишләр икән,— тине лә.— Ярар, балам, мин ҡайтайым әле, беҙ бынан байтаҡ уҡ алыҫ торабыҙ,— тип, унан-бынан баҫып сығып китте, ти.
Аҡъял батырҙың бисәһе: «Ирем дә тиҙҙән ҡайтыр инде»,— тип ашарға әҙерләй башлай. Күп тә үтмәй, Аҡъял батыр ҡайтып инә. Ирле-бисәле ҡара ҡаршы ултырып, уйнап-көлөп, ашап әсәләр ҙә, кис булғас, йоҡларға яталар. Аҡъял батыр көн буйы һунарҙа йөрөп, арып ҡайтҡанлыҡтан, таңға тартым бик ҡаты йоҡлап киткән була. Шул саҡ бисәһе иренең беләү йөрәген урынынан алып сыҡты ла, үҙҙәренең өйҙәре эргәһенән ағып ятҡан йылғаның суйыр таштары араһына ташлап ебәрҙе, ти. Был ваҡыт теге әбей үҙе менән бер нисә кешене эйәртеп килеп тә етә.
Тыштан бик ныҡ тәҙрә ҡағалар. Аҡъял батырҙың бисәһе ирен уятырға итеп ҡарай — Аҡъял батыр һис уянмай, үлек кеше һымаҡ, бер нәмә лә тоймай тик ята икән. Шул саҡ ҡатын бының сәбәбен һиҙеп ала ла, Аҡъял батырҙың йөрәген кире урынына ҡуйырға тип, тышҡа йүгереп сығып китә. Ишекте асып, ябыр-япмаҫ- тан, ишек төбөндә көтөп торған пәрейҙәр уны тиҙ генә тотоп алалар ҙа, атҡа ултырып, алып сығып та китәләр. Аҡъял батыр бер нәмә лә белмәй, ғор-шар килеп йоҡлап ятып ҡала.
Байтаҡ ғүмер үтеп киткәс, көндәрҙән бер көн, Аҡъял батырҙың әйтеп ҡалдырған һүҙҙәре буйынса, Урман батыр таң алдынан сығып йондоҙ һанап ҡараны, ти. Бер һанап ҡарай — таҡ сыға, ике һанап ҡарай — таҡ сыға. Шунан Урман батыр уны-быны уйлап тормай, тиҙ генә кейенә лә Тау батырға йүгерә. Тау батырға килеп инә лә:
— Аҡъял батыр үлгән булырға тейеш,— ти.
Тау батыр тиҙ генә ҡурайҙы ала ла, тышҡа сығып, өрөп ҡарай. Бер һыҙғырып ебәрҙе, ҡан тамды, ике һыҙғырып ебәрҙе, тағы ла ҡан тамды, ти. Былар бер- беренә ҡарашып торҙолар ҙа:
— Былай булғас, эш яҡшынан түгел икән, тиҙерәк булайыҡ,— тип, тиҙ-тиҙ генә ҡоралдарын алып, Аҡъял батырҙың иленә сығып киттеләр, ти.
Өйгә инһәләр — Аҡъял батыр йоҡлап ята, өйҙә бер кем дә юҡ, ти. Аҡъял батырҙы уятырға итеп ҡарайҙар — һис уята алмайҙар. Шунан тиҙ генә хәтерләп алып, ҡултыҡ аҫтын асып ҡараһалар,— теге аҡ беләү ташы урынында юҡ, ти. Өй эсен пыр туҙҙырып эҙләнеләр, эҙләнеләр — таба алманылар, ти. Тыштан эҙләп ҡаранылар,— унда ла таба алманылар. Шулай итеп йөрөй торғас, һыу буйына килеп ҡараһалар, Аҡъял батырҙың йөрәге сылтырап аҡҡан йылға ситендә ятҡанын күреп ҡалдылар, ти. Тиҙ генә алып ҡайталар ҙа, Аҡъял батырҙың ҡултыҡ аҫтына ҡыҫтырып ҡуялар. Аҡъял батыр бер талай ваҡыт үткәс, кирелеп-һуҙылып:
— Һай, һай, оҙаҡ йоҡлап ебәргәнмен, иптәштәр ҙә килгәндәр икән,— тип урынынан тороп ултырҙы, ти.
Тау батыр менән Урман батыр, бер-береһенә ҡарашып:
— Эйе, Аҡъял батыр, бик оҙаҡ йоҡлағанһың шул. Әгәр ҙә беҙ килеп етмәһәк, мәңгегә йоҡлаған булыр инең әле. йөрәгеңде һыу төбөнән табып индереп, үҙ урынына ҡуйғас ҡына уяндың,— тип көлөштөләр, ти.
Шул саҡ Аҡъял батыр, тирә-яғына ҡараштырып, бисәһенең өйҙә юҡлығын күрә лә бик оҙаҡ уйға ҡала. Урынынан тороп:
— Батырҙар, мин был хәлдең серенә төшөндөм, был дейеү пәрейҙәренең эше булырға тейеш. Минең бисәмде лә, моғайын, улар урлағандарҙыр. Ҡоралланығыҙ, донъяларын туҙҙырып, минең бисәмде тартып алып ҡайтайыҡ! — тигәс, батырҙар тиҙ генә кейенеп, ҡоралланып, пәрейҙәр йәшәгән илгә ҡарап юлға сығып киттеләр, ти.
    Бер заман батырҙар пәрейҙәр иленә барып етәләр. Ләкин һарайға инеү бик ҡыйын була. Һарайҙың тирә-яғына һаҡсылар ҡуйылып бөткән икән, ти. Батырҙар уға-быға ҡарап тормай, һаҡсыларҙы ҡыҫымға алалар, бик күбеһен ҡырып ташлап, һарайҙың ишеген ҡыйрата һуғып, ишек төбөнә инеп ултыралар. Шул саҡ Аҡъял батыр бисәһенең тауышына оҡшаған бер тауыш ишетә. Ләкин уның ҡайһы урында икәнен һис тә төшөнә алмай ултыра торғас, ашханаға табан китәләр. Унда барып инһәләр, бер әбей бер бәләкәй генә алтын һауытҡа бутҡа һалып тора икән, ти. Аҡъял батыр әбейҙе күргәс тә, был тиктәҫкә булмаҫ, минең бисәмә ашарға әҙерләй торғандыр, ти ҙә, әбей башҡа эш менән булғанда, бисәһе бүләк иткән алтын балдағын тиҙ генә бутҡа эсенә батырып ҡуя. Әбей ҙуп-ҙур ауыр асҡыстарҙы алды ла, алтын һауыт менән бутҡаны күтәреп, һарайҙың икенсе осондағы ҙур ишектәрҙе асып инеп китте, ти.
Әбей сығып китеү менән берәү оло тауыш менән илай башлай. Аҡъял батыр:
— Ишетәһегеҙме, был минең бисәнең тауышы бит, таптыҡ! Әйҙәгеҙ, быларҙың ояларын туҙҙырып, кәлдәрен күккә осорайыҡ! — тип, ҡоралдарын ҡул остарына ғына тотоп, һарай эсенә инә башланылар, ти. Осраған бер пәрейҙе үлтерә баралар, ахырҙа бер бүлмәгә инеп, пәрей әбейҙең үҙен дә, уның малайын да бер юлы үлтерә һуғып, тағы ла бер ишекте ҡайырып инһәләр, унда ҙур бер һандыҡ ултыра, ти. Батырҙар һандыҡты асып ебәрһәләр,— ҡалын ебәк юрғанға урап һалынған бер бисә ята, ти. Аҡъял батырҙың үҙ бисәһе булып сыҡҡан ул. Батырҙар бисәне һандыҡтан сығарып алалар ҙа, шунда күмәкләшеп ултырып, хәл йыйғандан һуң, пәрейҙәрҙең бөтә булған мал-мөлкәттәрен тейәп, Аҡъял батырҙың иленә ҡайтып китәләр.
   Аҡъял батырҙың йортонда ҙур байрам үткәргәс, Тау батыр менән Урман батыр үҙ илдәренә йүнәләләр. Ошо көндән башлап был өс батыр өсөһө өс илдә иркен, тыныс донъя көтөп яталар, ти.

Башҡортостан Республикаһы

Нуриман районының муниципаль районы

Яңы Күл ауылы урта дөйөм белем биреү мәктәбе

муниципаль бюджет белем биреү учреждениеһы

Муниципальное общеобразовательное учреждение

средняя общеобразовательная школа с.Новокулево

муниципального района Нуримановский район

Республики Башкортостан

Башҡорт әҙәбиәтенән хәҙерге заман талаптары

буйынса төҙөлгән дәрес өлгөһө

Разработка современного урока башкирсой литературы

Тема: “Аҡъял батыр” әкиәте

Сказка “Акъял батыр”

(6 класс)

                                                                    Төҙөүсеһе: башҡорт теле һәм

                                                                   әҙәбиәте уҡытыусыһы Заһиҙуллина

                                        Наилә Закуан ҡыҙы;

                                                    учитель башкирского языка

                                                  и литературы Загидуллина

                                    Наиля Закуановна

“Аҡъял батыр” әкиәте буйынса план-конспект

Класс: 6

Тема:  Дуҫ – ауырлыҡта һынала.

Маҡсат: Уҡыусыларҙы  батырҙар тураһындағы әкиәттәр менән таныштырыу, дуҫлыҡ төшөнсәһен аңлатыу, Аҡъял батыр образы аша дуҫлыҡ мөнәсәбәтен асыҡлау.

Көтөлгән һөҙөмтәләр: «Башҡорт халыҡ ижадында батырҙар тураһындағы әкиәттәр менән танышыу. «Аҡъял батыр” әкиәте миҫалында төп герой образы аша батырлыҡ, илһөйәрлек тойғоһо, башҡорт халыҡ ижадына ихтирам һәм һөйөү тәрбиәләү, уҡыусыларҙың күңелен байытыу».

Предмет буйынса (предметные): әкиәттәрҙе үҙләштереү буйынса эште ойоштороу һәм әҫәрҙең фәлсәфәүи һәм әхлаҡи мәсьәләләрҙең мәғәнәһенә төшөндөрөү, уҡыусыларҙың уҡыуға ҡыҙыҡһыныуын үҫтереү өсөн шарттар булдырыу, тормоштағы һәм әҙәбиәттәге кешелек дөйөмлөлөгөн асыҡлау;

Шәхси(личностные УУД): шәхестең рухи-әхлаҡи сифаттарын камиллаштырыу, үҙ халҡындың мәҙәниәтенә хөрмәтле мөнәсәбәт тәрбиәләү; танып белеү бурыстарын сисеү өсөн төрлө мәғлүмәт сығанаҡарын ҡулланыу;

Регулятив(регулятивные УУД): маҡсат ҡуйыу, планлаштырыу, рефлексия,саморегуляция;

Танып белеү(познавательные УУД): кәрәкле мәғлүмәтте табыү һәм айырып күрһәтеү, мәғәнәле(аңлы)уҡыу, анализларға, дәлилләргә өйрәнеү;

Коммуникатив(коммуникативные УУД): уҡытыусы, класташтар  менән уҡыу хеҙмәттәшлекте планлаштырыу, аралашыу(коммуникация) бурыстары һәм шарттары буйынса тулы фекер йөрөтә белеү.

Йыһазландырыу: компьютер, проектор.

Дәрес этаптары	Формируемые УУД	Уҡытыусы эшмәкәрлеге	Уҡыусылар эшмәкәрлеге
Ойоштороу мәле	Шәхси: бер береңә дуҫ ҡараш булдырыу; Коммуникатив: уҡытыусы, класташтар  менән уҡыу хеҙмәттәшлекте планлаштырыу; Регулятив:саморегуляция	Балаларҙы дәрескә ҡарата психологик йүнәлтеү булдырыу. Уҡытыусы:Нимә ул дуҫлыҡ? Дуҫ булыр өсөн ниндәй һыҙаттарға әйә булырға кәрәк?”	Дәрескә әҙерлекте баһалау.
Дәрескә мотивация булдырыу	Шәхси: шәхестең рухи, әхлаҡи сифаттарын камиллаштырыу, үҙ халҡындың мәҙәниәтенә хөрмәтле мөнәсәбәт тәрбиәләү; Коммуникатив УУД: уҡытыусы, класташтар  менән уҡыу хеҙмәттәшлекте планлаштырыу; аралашыу(коммуникация) бурыстары һәм шарттары буйынса тулы фекер йөрөтә белеү.		Уҡыусылар дуҫлыҡ тураһында берәр мәҡәл әйтәләр
Белемдәрҙе актуалләштереү һәм эшмәкәрлектәге ауырлыҡтарҙы айыра белеү(фиксация)	Танып белеү (познавательный УУД):кәрәкле мәғлүмәтте табыу һәм айыра белеү, мәғәнәле(аңлы) уҡыу; анализларға, дәлилләргә өйрәнеү; Коммуникатив(коммуникативные УУД): уҡытыусы, класташтар  менән уҡыу хеҙмәттәшлекте планлаштырыу; аралашыу(коммуникация) бурыстары һәм шарттары буйынса тулы фекер йөрөтә белеү.	Ошо мәҡәлдәрҙең мәғәнәһен аңлатығыҙ. Дуҫлыҡ тураһында ниндәй әҫәрҙәр беләһегеҙ?	Уҡыусылар яуап бирә, фекер алыша.
Ауырлыҡтарҙың сәбәптәрен асыҡлау һәм маҡсаттар ҡуйыу	Шәхси: шәхестең рухи, әхлаҡи сифаттарын камиллаштырыу, үҙ халҡындың мәҙәниәтенә хөрмәтле мөнәсәбәт тәрбиәләү; Коммуникатив УУД: уҡытыусы, класташтар  менән уҡыу хеҙмәттәшлекте планлаштырыу; аралашыу(коммуникация) бурыстары һәм шарттары буйынса тулы фекер йөрөтә белеү. Регулятив УУД: маҡсат ҡуйыу, планлаштырыу, рефлексия,саморегуляция.	Дуҫлыҡҡа тоғро булмаған батыр батырмы ул? Кем ул ысын дуҫ?	Уҡыусылар яуап бирә, фекер алыша.
Төп этап	Шәхси: шәхестең рухи, әхлаҡи сифаттарын камиллаштырыу, үҙ халҡындың мәҙәниәтенә хөрмәтле мөнәсәбәт тәрбиәләү; Коммуникатив УУД: уҡытыусы, класташтар  менән уҡыу хеҙмәттәшлекте планлаштырыу; аралашыу(коммуникация) бурыстары һәм шарттары буйынса тулы фекер йөрөтә белеү. Регулятив УУД: маҡсат ҡуйыу, планлаштырыу, рефлексия, саморегуляция.	Образдар системаһына схема төҙөү	Уҡыусыларҙың схема буйынса һөйләп үтеүе.
		Викторина	Һорауҙарға яуап бирәләр
		Төркөмләп эшләү	3 төркөмгә бүленеп (Аҡъял батыр, Урман батыр, Тау батыр) уҡыусылар  ошо батырҙар образында ситуацияны хәл итә.
Йомғаҡлау	Регулятив УУД:рефлексия; Коммуникатив УУД: уҡытыусы, класташтар  менән уҡыу хеҙмәттәшлекте планлаштырыу; аралашыу(коммуникация) бурыстары һәм шарттары буйынса тулы фекер йөрөтә белеү.	Тормошта ысын дуҫтар кәрәкме? Һеҙ ҙең ысын дуҫтарығыҙ бармы? Һеҙ дуҫ була беләһегеҙме?	Балаларҙың фекерләүе, яуап биреүе.
Рефлексия	Шәхси: телмәрҙе камиллаштырыуға ынтылыу; Регулятив:саморегуляция	Дәрес барышында үҙегеҙҙең эшегеҙҙе нисек баһалайһығыҙ?	Уҡыусылар  викторина яуаптары, ситуацияны асыу һөҙөмтәләре буйынса үҙҙәрен  баһалай.
Өй эше		«Минең дуҫым» темаһына инша яҙып килергә.

Автор книги: авторов Коллектив

сообщить о нарушении

Текущая страница: 15 (всего у книги 30 страниц)

ТОПОР–САМОРУБ[169]169

  Топор–саморуб. Литературная обработка В. Савельева.

[Закрыть]

Жил в одном лесном краю бедный крестьянин. Радости в жизни он знал мало, а счастья и в глаза не видел. Единственной его отрадой были три сына: Петыр, Павел и Иван. Были они на удивление разные. Старший, Петыр, – высок ростом, статен и самолюбив. Средний сын отличался хитростью и ленью, а младший был так себе: невысок ростом, прост характером и безотказен в работе.

Когда пришло бедняку время умирать, позвал он своих сыновей и говорит:

– Прожил я свой век в нищете, ничего не нажил, кроме мозолей да скорби. Нечего мне вам завещать. Походите по свету, поищите сами свое счастье, может, и сыщете.

Вот и пошли три брата из родного дома хорошую жизнь искать. Идут по дороге куда глаза глядят. Смотрят: гора высокая, склоны крутые сплошь деревьями поросли. Притомились парни и решили отдохнуть в тени старого дуба.

Только легли на траву, слышат: рубит кто–то топором на горе, часто так, споро постукивает.

– Надо бы пойти взглянуть, может, и нам работа найдется, – говорит Иван.

– У меня ноги не казенные, – отвечает Петыр. – Да и дело это не по мне. Поищу что–нибудь под стать.

– Я бы пошел, братец, – говорит Павел, – да обессилел совсем. Дай вот отдохну сперва. – Прилег он поудобнее и захрапел.

– Под лежачий камень вода не течет, – не унимался Иван. – Охота мне разузнать, кто так весело работает.

Полез Иван на гору. Долго карабкался, колючими кустами руки ободрал, лапти о коряги разбил. Зато добрался до порубки. Смотрит – нет никого, топор–то один работает. Да так лихо это у него получается, что парень рот разинул.

– Эи, топор, ты чей же будешь? – изумился Иван.

– А я сам по себе. Кто работу любит, тому и служу.

– Что же мне и любить, если не работу! – обрадовался бедняк. – Пойдешь со мной?

– Отчего не пойти, ты, вижу, не лодырь.

Взял Иван топор, сунул его в мешок и вернулся к братьям. А те выспались, сидят, глаза продирают.

– Ну что, вскарабкался на гору? – смеется хитрый Павел.

– Без головы–то ногам туго приходится, – говорит Петыр.

– Я на свою голову не жалуюсь, – ответил Иван и не стал рассказывать братьям о замечательном топоре. Все равно не поверят.

Пошли братья дальше и наткнулись на другую гору. Поужинали хлебом с луком да прилегли у подножия горы заночевать. А на горе будто камни кто–то долбит. Даже искры в небо вздымаются.

– Эх, здорово работает! – похвалил Иван. – Вот бы у кого поучиться.

– Иди, поучись, коли не умаялся, – говорит Петыр. – А я вздремну. Мне нужна работа по плечу.

– Сбегай, сбегай, Иван, ты у нас молодой, шустрый! – подзадоривал Павел.

– Пойду. А то мне не уснуть, пока не разузнаю.

Поднялся Иван на гору, измучился, еле ноги волочит.

Видит: стальное кайло камень высекает, здоровенные глыбы выворачивает. А кругом ни души. Само кайло трудится.

– Эй, кайло, ты чье, кто тебя так работать обучил? – крикнул парень.

– А хоть бы и твое, если трудностей не боишься.

– Трудностей неженки боятся, а я крестьянский сын, – отвечает Иван. – Пошли со мной хорошую жизнь искать.

Взял он стальное кайло и положил в мешок вместе с топором. А внизу под деревом братцы храпят, будто гром по ясну небу перекатывается. Прилег и Иван отдохнуть, а утром чуть свет уже на ногах.

– Пора вставать, лежебоки, счастье проспите.

– Счастье к сытым в окно стучится, а у нас и избенки завалящей нет, – отвечает Петыр, потягиваясь.

– Счастье, оно хитрое, его голыми руками не возьмешь! – лукаво ухмыльнулся Павел. – Ну, что ты там в горах увидел? Что нашел, кроме мозолей?

Обидно стало Ивану, что братья его такие байбаки, и решил он до поры до времени скрыть от них свои находки.

Пошли дальше. Захотелось им пить, а кругом ни родничка, ни речки. Болото прошли, да не будешь же пить из гнилой трясины! Дождь покрапал, но и он жажду не утолил. Отчаялись вконец братья, едва из лужи не напились. Тут смотрят – ручеек бежит, звонкий, прозрачный. А водица такая вкусная, что уходить от ручейка не хочется.

– Надобно разведать секрет воды, – говорит Иван, – чтоб никогда от жажды не страдать.

– Болтунишка ты, – говорит Петыр, – да разве у воды есть секрет! Течет и течет себе, как ей вздумается.

– В чем в город–то пойдешь? – подшутил Павел. – Смотри, уж пальцы из лаптей выглядывают.

– Лапти другие сплести можно, – ответил Иван. – А случай второй раз может и не подвернуться.

– Ну, иди, коли ног не жалко, да к обеду возвращайся, – решили братья.

Иван и пошел. Сквозь кусты продирался – топор ему помог, в гору лез – кайло подсобило. Так и добрался до истоков ручья. Выходил ручей из–под могучей скалы.

– Я хозяйка воды, – сказала скала, – захочу, вовсе ее замурую, и люди погибнут от жажды.

Улыбнулся Иван, не стал спорить с упрямой скалой, а только место приметил. Взял на память камешек из родника и пошел к старшим братьям.

– Ну что, чудачок, открыл ли секрет воды? – усмехнулся Петыр.

– А вот он, – Иван показал отшлифованный водой кругляшок.

– Эй, братец, – говорит Павел, – спать тебе побольше надо, не то совсем свихнешься. Ишь чего придумал! Камушки собирать начал.

– Это камушек не простой, – возразил Иван, – он ключевой.

Братья–то ничего не поняли, махнули рукой: мол, ну его, чудака. Что с него возьмешь, коли он тронулся. И отправились дальше.

Долго шли братья и наконец пришли в Царьград. На улицах толпы народу: оборванные, голодные, покалеченные войнами и бедами.

– Что это тут творится? – спрашивают братья.

– А вот собрался народ у царя милостей просить. Замучил нас голод лютый да войны бесконечные, кровавые, – отвечают им люди. – А царь–то и сам не ведает, как быть. Кличет из народа умельца, что беду мог бы отвести. Многие уж пытались, да все плохо кончили.

Посмотрели братья вокруг: у одного горемыки уха нет, у другого нос отрезан… Это им худая награда вышла за неудачу.

– Эх, надо и нам попробовать! – расправил плечи Иван. – Не может быть счастлив человек, если рядом с ним несчастье обитает.

– Да ты рехнулся! – испугались братья. – И нас в беду втянешь, без ушей и без глаз отсюда уйдем.

– Нет, родимые, с горем надо сообща воевать, поодиночке оно с каждым сладит, – возразил Иван.

Подслушали царские слуги разговор братьев и отвели их к своему владыке. «Хвастали, мол, эти люди, что общему горю пособить могут».

– Хорошо, – говорит царь, – коли справитесь, награжу, а за самого удалого дочь свою замуж отдам. Не справитесь – носы, уши пообрубаю и в дремучий лес сошлю. А сделать нужно вот что: установили мои мудрецы, что всему виной дуб тысячелетний: загородил он от нас небо, спрятал солнце, нагнал тучи. Срубите его под корень, молодцы.

Дали братьям топоры, и принялись они рубить вековечный дуб. Срубит ветку Петыр, а на ее место двадцать новых ветвей вырастает. Умаялся детина и лег на землю в изнеможении.

За ним взялся за дело Павел. И так хитрил и эдак. С непривычки и лени руки в кровь содрал, а дуб целехонек стоит.

Вынул свой трудовой топор Иван и давай дуб валить. Не только рубит, а на дрова колет и в поленницы складывает. Живо управился.

Небо прояснилось, выглянуло солнце, но только жизнь в стране не очень–то улучшилась.

Снова позвал царь братьев во дворец и говорит:

– С дубом справились, значит, и с бедой совладаете. А нет, прикажу глаза вам выколоть. Дураки мои мудрецы – зря дуб загубили. Не в нем, видно, загвоздка. Ну, да вы сами сообразите.

– Накликал ты на нас погибель, Иван, – заскулил Петыр. Жалко ему стало своего носа.

– Ничего такого и не придумаешь, чтобы целым остаться, – задумался Павел.

– Живем мы в дремучих лесах, – сказал Иван, – нужно расширить поля. Тогда больше будет раздолья крестьянам, богаче жить будем.

– Разве нам с лесом управиться! – заробел Петыр. – Не видать нам наших ушей.

– Может, поджечь его, лес–то? – сказал хитрый Павел.

– Зачем же добро изводить! – удивился младший брат. – Нарубим дров и бревен.

Принялись братья лес валить. Одно дерево повалят, вместо него новое вырастает. А Иван достал топор–саморуб да как взялся сечь деревья налево и направо – мигом разделался с чащобой. Взмолился тогда лес: «Не губи ты меня, Иван, без леса худо людям придется. Где дровишек добудут, куда от зноя спрячутся? Да и обнажатся поля для суховея, иссохнут беззащитные реки…»

– Ишь ты! – восхитился Иван. – А ведь дело говорит лес–то, без него и впрямь пропадем.

Пощадили братья лес. А вырубленные поляны под пашни пустили. Принялись пни выкорчевывать, целину поднимать.

Тут царь снова кликнул братьев во дворец. А сам уже побаиваться их начал, видит: великая сила в их руках.

– Освободили вы поля, работнички, и полагается вам награда, – сказал царь. – Да что проку от полей, если засуха надвигается. Колодцы в стране повысыхали. Людям неоткуда напиться, не то что животине. Смута идет великая. Недоволен народ моим правлением. Надобно вырыть колодцы глубокие. Да такие, чтобы никогда не иссякли. Выполните это повеление – озолочу, не выполните – в яме сгною.

Выслушали царя братья и головы повесили.

– Твоя, Иван, во всем вина, – говорят. – Не по силам мы дело себе сыскали. Не докопаться нам до глубокой воды, чтоб хватило всем людям и животным. Выроем только себе яму.

– А секрет ручья, – смеется Иван, – забыли, что ли? – И достал он из кармана гладкий кругляшок. – Вот он, секрет воды. Пойдем к ручью и попросим его утолить людскую жажду.

– Хорошая водица в том ручье, – говорят братья, – да ее разве что на один царский дворец и хватит.

– Не горюйте, хватит на всех.

Пришли братья к грозной скале, поклонились роднику. А скала как загудит: «Не дам вам больше воды. Я хозяйка, что хочу, то и творю. Захочу, уморю вас всех».

– Ну–ка, кайло, покажи нам, на что ты способно. Разбей, разметай скупую скалу, – воскликнул младший брат, – освободи из вечного плена полноводную реку.

Как начало кайло долбить, крошить неприступную скалу, только щебень и искры посыпались. А когда, наконец, рухнула каменная глыба – выбился на свободу бурный поток, потекла полноводная река. Иж – назвали ее братья.

Иж–река напоила и людей, и животных, и поля вокруг. Тогда пошли братья вместе с другими работниками получать с царя старые долги. Испугался царь такой неслыханной силищи и удрал. С той поры царствует в том краю честный труд. И братья нашли себе дело по плечу.

БАШКИРСКИЕ СКАЗАНИЯ[170]170

  Башкиры (самоназв. – башкорт) – народ, коренное население Башкирии (864 тыс. ч.). Общая численность в России по данным на 1995 г. составляет около 1,35 млн. ч. Живут также в Казахстане (42 тыс. ч.), Узбекистане (35 тыс. ч.) и др. Верующие – мусульмане–сунниты. Удмуртский язык относится (по одной из классификаций) к кыпчакской группе тюркских языков. Письменность на основе русского алфавита.
  Все произведения, представленные в данном разделе, печатаются по книге «Башкирские народные сказки» – М.: Детская литература, 1949. Под редакцией профессора Н. Дмитриева.

[Закрыть]

АКЪЯЛ–БАТЫР[171]171

  Акъял–батыр – белогривый герой (ак – белый, ял – грива).

[Закрыть]

Это было очень давно.

На отрогах старой горы Урал был один башкирский аул. Жили в этом ауле муж с женой; бедна была их жизнь – ни скота, ни птицы у них не было, а хлеб тогда сеяли только богатые, и то очень мало. Трудно жилось беднякам, питались тем, что украдкой ловили рыбу и собирали ягоды.

Однажды, когда наступила холодная зима, у них не было дров. В самую полночь муж с женой пошли в лес и нарубили себе дров. Наутро баи узнали об этом и наказали мужа плетью, а потом связали его вместе с женой и отправили далеко–далеко, в глушь Урала. На новом месте жизнь была еще тяжелее, но вот пришла радость: у них родился сын, мальчик с длинными русыми волосами. Дали они сыну своему имя Акъял–батыр. Рос ребенок не по дням, а по часам. Прошло несколько лет, и Акъял–батыр стал рослым молодцем, охотился на птиц и зверей. Зажила семья сытно. Отец с матерью не налюбуются на сына.

Когда Акъял–батыру исполнилось пятнадцать лет, родители его умерли. Сильно горевал батыр, но делать нечего, надо пойти посмотреть, как люди живут (ведь в лесу людей совсем не было), – может быть, они дадут ему хороший совет и научат жить.

И вот взял Акъял–батыр лук и стрелы, привязал к поясу острый булатный нож и отправился в путь.

Долго шел Акъял–батыр, много пересек он гор, лесов и рек и остановился на отдых у подножья высокой горы.

Лежит Акъял–батыр и видит человека, который выбивается из сил и делает что–то, поднимая клубы пыли.

Встал Акъял–батыр, подошел к человеку и спрашивает:

– Эй, человек! Кто ты и что делаешь?

А человек отвечает:

– Видишь, горы переставляю, а зовут меня Тау–батыр[172]172

  Тау–батыр – горный герой.

[Закрыть]

. Долгие годы живу в этих горах и не видел ни одного человека. А кто ты сам будешь?

– Я Акъял–батыр. Покинул родной очаг, хочу посмотреть, что делается на белом свете.

– Возьми и меня с собой, – сказал Тау–батыр.

– Что же, идем! Вдвоем веселее идти.

Долго–долго шли они по горам и не встретили никого, кроме зверей.

Идут они по дремучему лесу и слышат шум и треск.

Недолго пришлось им идти: видят человека, который выкапывает деревья с одного места и пересаживает на другое.

Подошли батыры к человеку и спрашивают его:

– Егет[173]173

  Егет – здесь: добрый молодец.

[Закрыть]

, что ты делаешь?

А тот и говорит в ответ:

– Я Урман–батыр[174]174

  Урман–батыр – лесной герой.

[Закрыть]

. Видите, пересаживаю деревья. Уж очень тут лес густой. А вы сами кто такие?

– Я пошел посмотреть на белый свет и встретил Тау–батыра, – ответил Акъял–батыр.

– Возьмите и меня с собой, – говорит им Урман–батыр.

И вот три богатыря вместе отправились в путь. Дни сменялись ночами, за ночами наступали дни.

Однажды, когда три богатыря прошли уже многие горы, леса и реки, увидели они избушку. Но ни в избушке, ни около никого не было. Поблизости паслись большие табуны диких коней. Недалеко была деревня, в которой тоже не было ни одного человека.

Тогда Акъял–батыр и говорит:

– Долго думать нечего. Ты, Урман–батыр, поймай одну кобылицу, заколи ее и свари мясо, а мы с Тау–батыром пойдем посмотрим, что есть в окрестности.

Когда друзья ушли, Урман–батыр наточил нож и отправился к табуну; там он выбрал жирную кобылицу, зарезал ее и стал варить мясо в огромном котле.

Вдруг слышит – кто–то стучится в дверь.

– Кто там? – спрашивает Урман–батыр.

– Я, гость, – слышится голос из–за двери.

– Если гость, то входи, – сказал Урман–батыр и открыл дверь.

Перед ним стоял старик карлик, сам ростом в четверть, а борода в тысячу четвертей.

– Внеси меня в избу, – говорит старик.

Урман–батыр внес старика на руках в избу.

– Посади меня на почетное место, – говорит старик.

Урман–батыр усадил его на почетное место.

– У тебя варится полный котел мяса, дай–ка мне поесть, – говорит старик.

Урман–батыр достает из котла огромный кусок мяса и дает старику.

Старик карлик сразу съел мясо и говорит:

– Дай еще!

– У меня есть товарищи, они ушли в лес, это мясо варится к их приходу.

– Не хочу я ничего слушать, давай мне скорее мяса! – сердито крикнул старик.

Видит старик, что Урман–батыр не слушает его, соскочил с места, вцепился батыру в палец, защемил его между бревен избы, а сам поскорее съел все мясо и скрылся.

Урман–батыр выдернул палец из щели, содрал себе кожу до крови и задумался:

«Что теперь делать? Что я отвечу товарищам? Нет, одним пустым ответом их не накормишь, а они вернутся голодные…»

Недолго думая поймал он вторую лошадь, заколол ее и опять принялся варить мясо.

Вскоре возвратились и его товарищи.

– Мясо сварилось? – спросил Акъял–батыр.

– Сварилось, – ответил Урман–батыр.

Уселись богатыри и стали есть. Тут увидел Акъял–батыр перевязанный палец Урман–батыра и спрашивает:

– Что это с твоей рукой?

Досадно было Урман–батыру сознаться; он подумал и говорит:

– Задел ножом, когда резал мясо.

Досыта наелись они жирного мяса и легли спать.

Наутро говорит Акъял–батыр Тау–батыру:

– Мы с Урман–батыром пойдем в лес, а ты сегодня оставайся дома и приготовь нам чего–нибудь поесть.

Ушли товарищи в лес. Тау–батыр поймал из табуна лошадь, заколол ее и начал варить мясо. Вдруг слышит он – кто–то сильно стучится в дверь.

– Кто там? – спрашивает Тау–батыр.

– Я, гость. Открой! – послышался голос из–за двери.

Открыл Тау–батыр дверь и видит старика: сам ростом в четверть, а борода в тысячу четвертей.

– Заходи, бабай[175]175

  Бабай – дедушка.

[Закрыть]

, будешь гостем, – говорит Тау–батыр.

– Сам не могу войти, внеси меня на руках, – сказал старик.

Тау–батыр вносит старика на руках и усаживает на почетное место.

– Дай мне есть, – говорит старик.

Тау–батыр дает старику большой кусок мяса, и старик тут же съедает мясо и требует еще.

– Не могу я дать тебе еще: у меня есть товарищи, скоро они, голодные, вернутся домой, – ответил Тау–батыр.

При этих словах старик вскочил с места, бросился на Тау–батыра, приподнял его и повесил за ухо на крючок, а сам с жадностью проглотил все мясо и скрылся.

Тогда у Тау–батыра разорвалось ухо, и он упал с крючка. Потом он вспомнил о товарищах и начал варить мясо второй раз.

Когда вернулись Акъял–батыр и Урман–батыр, мясо уже сварилось, и все сели за еду.

Когда поели, Акъял–батыр рассказал о тех местах, где они были, о том, что видели, а потом и спрашивает Тау–батыра:

– Что случилось с твоим ухом?

– Когда ловил лошадь, она лягнула и задела мне ухо копытом, – сказал Тау–батыр.

– Что это с вами? Один палец себе ободрал, а другой ухо оборвал! Ладно, завтра я сам останусь дома и все узнаю. Посмотрим, что случится со мной, – сказал Акъял–батыр.

Наутро товарищи ушли в лес, а Акъял–батыр остался дома. Он поймал лошадь, содрал с нее шкуру и начал варить мясо.

В это время слышится сильный стук в дверь.

– Кто там? – спросил Акъял–батыр.

– Я, гость, – послышался голос.

Открыл Акъял–батыр дверь и видит: стоит старик, сам в четверть ростом, а борода у него в тысячу четвертей. Долго стояли они и смотрели один на другого.

– Внеси меня в избу, – сказал наконец старик.

– Шел же сюда сам, заходи сам и садись, – ответил Акъял–батыр.

Вошел старик сам в избу и уселся на почетном месте.

– Дай мне мяса! – крикнул старик, как только сел.

– У нас гости не требуют кушанья. Руки есть у тебя, доставай сам и ешь, – спокойно ответил Акъял–батыр.

– А, ты еще вздумал со мной спорить! – грозно крикнул старик и бросился было на Акъял–батыра, но тот быстро схватил его и привязал за бороду.

Старик стал рваться и метаться и наконец оборвал бороду и убежал.

В это время вернулись Урман–батыр с Тау–батыром. Акъял–батыр догадался, что это старик разодрал одному из товарищей палец, а другому ухо. Он показал им на бороду и спрашивает:

– Верно, что он вас поборол?

– Да, так это, батыр, и было.

– Раз так, то нам нужно разыскать этого старика и наказать. Должно быть, он многим приносит вред, – сказал Акъял–батыр.

Батыры наелись, напились, взяли оружие, сунули в мешок бороду старика и отправились в путь. Долго шли богатыри, прошли много рек и лесов. Когда поднялись на высокую гору, то увидели, что впереди кто–то быстро убегает от них.

Тут же Акъял–батыр закричал:

– Друзья, вон тот старик карлик! Он убегает от нас – скорее за ним!

И все три богатыря побежали за стариком. Но на самой вершине горы старик пропал, будто сквозь землю провалился.

Прибежали они к тому месту, где исчез старик, и увидели большую дыру.

– Ну, вот что, – сказал Акъял–батыр, – вы стерегите вход в эту пропасть, а я спущусь вниз и разыщу этого старика.

Свили они из дедовой бороды длинную веревку, ухватился Акъял–батыр за один конец – а другой в руках у богатырей остался – и начал спускаться вниз.

Спустился батыр на самое дно, огляделся и видит дорогу. Шел–шел по дороге, дошел до какого–то города. На самом краю города стоит старая, ветхая избушка. Вошел он в избу, а там сидят старик со старухой, худые, страшные.

Стал батыр расспрашивать их о житье–бытье.

Старик вздохнул глубоко и говорит:

– Сынок, сходи за водой! Не дают нам здесь воды. У нас даже нет воды, чтобы приготовить тебе пищу. Ты – гость, поэтому тебе разрешат взять ведро воды.

Акъял–батыр взял ведро и пошел за водой на другой конец города, где холодный ручей впадал в большой пруд.

Только собрался батыр зачерпнуть воды, как услышал громкий голос:

– Ты зачем пришел сюда? Кто ты?

– Я – гость, – ответил Акъял–батыр.

– А, раз гость, можешь взять ведро воды…

Зачерпнул Акъял–батыр полное ведро и пошел домой.

А прохожие завидуют ему, удивляются, как это он ухитрился в такую пору воды достать.

Принес батыр воды. Не успел поставить ведро, как старик со старухой кинулись к воде, да так и выпили всю без остатка.

И тут понял Акъял–батыр, что народ в этих местах день и ночь томится без воды.

Взял он свой острый меч, взял ведро и вышел из избы.

– Куда ты, сынок? Он тебе не даст больше ни капли! – закричали старики.

Но Акъял–батыр сказал:

– Я достану людям воду! Я прогоню злого хозяина воды!

Пришел он к реке, опустил ведро в воду, а сам держит меч наготове. Только хотел было вытащить ведро, как на него набросился безбородый старик.

– Вот где ты! – сказал Акъял–батыр. – Тебя–то мне и нужно.

И он своим острым мечом отсек деду голову по самые плечи.

Идет Акъял–батыр по дороге, несет воду и всем встречным говорит:

– Идите по воду без страха! Я победил старика – жадного хозяина воды.

Народ обрадовался, побежал за водой. Вое напились, наварили еды, затопили бани. И слава о храбром Акъял–батыре пошла по всему подземному царству.

А храбрый Акъял–батыр распрощался со стариками и отправился дальше.

Идет он по городу и видит – собралось много народу на городской площади. Ходят по улицам глашатаи и кричат:

– Кто выстрелит из лука и попадет в царский перстень, тому царь обещает все свое богатство, а кто промахнется – того накажут ударами плети!

– Дай попытаю счастья, – сказал Акъял–батыр и пошел на площадь.

Везиры и другие знатные люди стали смеяться над батыром, потому что одежда на нем была старая. Но он не слушал, что говорят о нем, а взял свой богатырский лук, натянул тетиву и выстрелил. Стрела со свистом прохватила перстень и вонзилась в стену царского дворца.

Все зашумели, закричали, затопали ногами, а царь сказал:

– Этот егет получит все мое богатство.

И он привел Акъял–батыра в свой дворец. Много ли, мало ли времени прошло, а услышал Акъял–батыр, что в соседнем царстве тоже готовится состязание, и пошел туда.

Пришел Акъял–батыр в самый главный город и слышит, как глашатаи объявляют:

– Кто сумеет выстрелить из лука так, что попадет в ушко иголки, тому царь отдаст все свои владения, а кто не попадет, тому отсекут руки по самые плечи!

– Дай попытаю счастья, – сказал Акъял–батыр и пошел на царский двор.

Пришел он на царский двор, а везиры и другие знатные люди смеются над ним.

Акъял–батыр был в своем стареньком платье: богатство–то свое он роздал беднякам.

Но богатырь не стал даже слушать, что говорят баи, натянул тетиву, выстрелил и попал в игольное ушко.

Весь народ закричал, зашумел, затопал ногами.

А царь сказал:

– Этот егет получит все мои владения.

И он отдал ему свои владения.

Прошел какой–то срок, и Акъял–батыр прослышал о новом состязании в соседнем царстве.

Собрался он и пошел туда.

Пришел в город, а там глашатаи ходят по улицам и кричат:

– Наш царь вызывает богатырей на борьбу! Кто его одолеет, тому царство; кого он одолеет – тому голову с плеч!

Пошел Акъял–батыр в третий раз попытать счастья и попал на городскую площадь. Там опять везиры и знатные люди стали над ним смеяться, но он их не слушает, идет к царю и говорит:

– Вызываешь ты богатырей на борьбу – хочу и я побороться с тобой!

– Смотри, егет, – говорит царь, – плохо тебе будет: у многих уже голова с плеч слетела!

– Я не страшусь, – отвечает Акъял–батыр.

Они сошлись и стали бороться. Обхватил царь молодого батыра обеими руками и хотел ударить его оземь. Но Акъял–батыр вывернулся, приподнял царя, подбросил его кверху высоко–высоко, а потом подхватил на лету и поставил на землю. Тут царь крикнул громким голосом:

– Не одеждою силен богатырь, а удалью! Отныне я побежден. Отныне наследником моего богатства будет Акъял–батыр.

И Акъял–батыр опять получил огромное богатство. Прошло сколько–то времени. Охотился Акъял–батыр в лесу и вспомнил о своих товарищах, которые остались ждать его у входа в пропасть. Недолго думая взял он, сколько мог, золота и всякого добра и отправился в путь–дорогу.

Шел он, шел и пришел к тому месту, где спустился в пропасть. Глядит – веревка цела. Привязал он к веревке много золота и драгоценных камней и велел богатырям тащить все это наверх. Они потащили, а как увидели столько добра, глаза у них разгорелись, сердца почернели от зависти, руки затряслись.

– Зачем делить на троих то, что можно разделить на двоих! – сказал Урман–батыр.

– А и то правда, – сказал Тау–батыр.

Они обрезали веревку, на которой Акъял–батыр поднялся почти до самого верха, и он камнем полетел вниз.

Сидит батыр на дне пропасти и думает: «Что же теперь я делать буду?» Но делать нечего, надо придумать выход. Посидел, посидел, погоревал и пошел куда глаза глядят.

Шел–шел и пришел в густой темный лес. Идет он этим лесом и вдруг слышит над собой жалобные крики и шум крыльев. Смотрит – вьется над деревом птица Самруг–кош[176]176

  Самруг–кош – большая волшебная птица.

[Закрыть]

, громко кричит, будто плачет.

– Что такое тут делается? – сказал батыр и полез на дерево.

Долез до вершины, смотрит, а там аждаха[177]177

  Аждаха – дракон.

[Закрыть]

к птенцам Самруг–кош подобралась и вот–вот их проглотит. Вытащил Акъял–батыр свой острый меч, размахнулся и разрубил аждаху на мелкие куски.

– Храбрый и добрый егет, – сказала птица Самруг–кош, – скажи, чем я могу отплатить тебе за то, что ты спас моих детей?

– Вынеси меня на белый свет, – сказал батыр.

– Это я могу, только мне на дорогу нужно много пищи. Ты налови мешок скворцов и мешок воробьев.

Акъял–батыр наловил мешок скворцов, мешок воробьев, сел на спину Самруг–кош, и они полетели. Летят они, летят… Самруг–кош повернет голову направо – богатырь сунет ей в клюв скворца, налево повернет голову – сунет ей воробья.

Чем выше они поднимались, тем труднее было лететь. А зато вслед за ними рушились скалы и в подземное царство пробивался свет.

Вот наконец они вылетели из пропасти, и птица опустилась на вершину горы.

Акъял–батыр поблагодарил Самруг–кош, и они расстались: он пошел своей дорогой, а она полетела своей.

Идет богатырь по дороге и видит: сидят его товарищи под деревом и делят добычу.

– Эй, изменники! – крикнул Акъял–батыр. – От меня никуда не уйдете!

Тау–батыр и Урман–батыр вначале испугались, а потом поцеловали конец меча у Акъял–батыра и сказали так:

– Ты говоришь правду! Казни нас!

Но Акъял–батыр сказал:

– Вы сами себя казнили завистью и злобой. Богатство, которое вы забрали у меня, я не для себя добывал – я хотел раздать его бедным. Отдайте его мне!

Отдали они Акъял–батыру все добро и сказали:

– Мы не останемся в долгу перед людьми: Тау–батыр будет добывать и отдавать людям все богатства гор, Урман–батыр не пожалеет своих сил и будет растить леса, разводить сады.

Тогда Акъял–батыр отпустил их, а сам отправился в деревню своих родителей, чтобы помогать беднякам.

5класс  Тема: Обобщающий урок по теме «Башкирское устное народное творчество»

Цели урока:1. воспитание в детях интереса и любви к народной культуре;

2. повторение знаний о малых жанрах народного творчества и сказке;

3. развитие речевой культуры, эмоционального восприятия произведений

устного народного творчества, творческого воображения

Оформление.Компьютер, иллюстрации к народным сказкам.

1.Представление команд

-Сегодня наш КВН посвящен устному народному творчеству. Вы покажете, как много вы знаете по этой теме, как умеете работать в команде, помогать друг другу.

-У нас две команды: «Самрекош» и «Акбузат».

— Какие виды устного народного творчества вы знаете?

Устное народное творчество: сказки, игры, загадки, пословицы, поговорки, кулямасы, песенки.

— Произведения устного народного творчества создавались всем народом. Но народные песни и сказки, разные загадки, поговорки и пословицы не могли складываться сами собой, без авторов. Каждое произведение в основе своей создавалось каким-нибудь одним певцом или рассказчиком, имя которого обычно никем не запоминалось. Но если это произведение бывало удачным, правильно передавало народные мысли и чувства, то оно сразу подхватывалось, запоминалось, передавалось из уст в уста.

2.Конкурсы

1.Отгадай сказку по картинкам.

2. Конкурс «Составь название сказки»

Молодой охотник Глупый царь

Убыр Мяскяй

Мудрый старик Шайтан

Акъял Эбей

Алдар Дэв

Старик Батыр

3.«Угадай сказку по опорным словам»

Гнезда , яичко , топор , махан. (Старик и дэв)

Лук, борода ,карлик , Самрекош.(Акъял-батыр)

Кольцо, щенок , кошка, ружьё.(Волшебное кольцо)

Орел , волк, рыбка, лошади.(Молодой охотник и мяскяй)

Скрипка, шашки, колодец, золото.(Аминбек)

Зола , камыши , лед, пламя.(Лиса и волк)

4.«Угадайте сказки по отрывкам»

Аминбек

Убыр-эбей

Молодой охотник и мяскяй

Волшебное кольцо

Мудрый старик и глупый царь

Акъял батыр

5.Отгадайте, к каким народным сказкам выполнены эти иллюстрации.

6.Викторина по сказкам.

1)Как егету досталось волшебное кольцо? (Волшебное кольцо)

2)Кто сумел вернуть егету кольцо?

3)Чему научился делать Аминбек?(Аминбек)

4)Кого увидел Аминбек на дне колодца?

5)Какой совет дает старик своему сыну?(Мудрый старик и глупый царь)

6)Что находится на верхушке дерева?

7)Что с собой берет Акъял-батыр на дорогу?

(Акъял – батыр)

8)Кто помогает Акъял-батыру выбраться из пропасти?

9)Что просит Абзалил у хозяина озера?(Абзалил)

10)С кем соревнуется хозяин озера ?

7. Пословицы. Живут в народе тысячи и тысячи весёлых, лукавых, мудрых изречений. Их называют крылатыми выражениями. Как на крыльях, перелетают они из века в век, от одного поколения к другому. Это пословицы и поговорки. Без пословицы и речь не молвится. Знание пословиц и поговорок обогащает речь человека, помогает ему находить точные и остроумные ответы на вопросы. Раньше люди были тонкими наблюдателями, потому что их труд зависел от природы. Поэтому народ замечал все вокруг себя до малейших подробностей. Так люди учились сравнивать, примечать. Постепенно приметы приобрели форму пословиц и поговорок.

Закончи пословицы. 1)Земля благодатна дождем , человек благороден умом.

2) Лентяй стоя спит , сидя работает.

3)Глаза боятся , руки делают.

4) Одно полено не горит и в печи, а два – не гаснут и в степи.

5) Люди сплотятся – озеро перенесут.

6)Будешь много читать , будешь много знать.

8.«Пословицы рассыпались»

1)БУДЕШЬ МНОГО ЧИТАТЬ, БУДЕШЬ МНОГО ЗНАТЬ.

2)ДОБРО НЕ ЗАБЫВАЙ,ЗЛА В ДУШЕ НЕ ДЕРЖИ.

3)НЕ НАДЕЙСЯ НА СИЛУ-НАДЕЙСЯ НА УМ.

4)ПЛОХ КОНЬ БОЯЗЛИВЫЙ, А ЕГЕТ ТРУСЛИВЫЙ.

5)ЕСЛИ СТРАНА СВОБОДНА, ТО И ПРАВИТЕЛЯ УВАЖАЮТ.

6)ЗАЩИТА СВОЕЙ СТРАНЫ – СЛАВА, ЗАХВАТ ЧУЖОЙ ЗЕМЛИ – ПОЗОР.

9.Конкурс-загадок

Биш егеткә бер ҡолаҡсын.
На пять парней одна шапка.

Аҡ мунсаҡ төшөп ҡалды — Ай күрҙе, ҡояш алды.
Белые бусы рассыпались, Луна увидела, солнце забрало

Улы бер өйгә ингәнсе, Атаһы ун ике өйгә инә.
Пока сын зайдет в один дом, Отец заходит в двенадцать домов.

Башы – тараҡ,Ҡойроғо – ураҡ.Голова – гребенка, Хвост – серп

Биш бүлмәгә бер ишек.
В пять комнат — одна дверь.

Ағас үгеҙ, өс мөгөҙ.
Деревянный бык, три рога.

1) Варежка 2)Роса 3) часовая и минутная стрелки 4 ) петух 5) перчатки 6) деревянные вилы.

10.Кроссворд

1)Сверкнет, блеснет, куда попадет, все пропадет. (молния)

2)Не говорит, не поёт, а кто к хозяину идёт, она знать даёт. (собака)

3)Красные лапки, щиплет за пятки – беги без оглядки.. (гусь)

4)Не пахарь, не столяр, не кузнец, не плотник, а первый на селе работник. (лошадь)

5)Мохнатенька, усатенька, лапки мягонькие, а коготочки востры. (кошка)

6)Сыр, творог и простоквашу,
Молоко для вкусной каши,
Чтобы были мы здоровы,
Каждый день дают… (корова)

11.Инсценировка кулямасов . В народе часто рассказывались короткие истории шуточного содержания кулямасы – анекдоты. Это обычно короткие рассказы шуточного содержания, как правило, диалогического характера, имеющие законченный сюжет и неожиданную концовку. В кулямасах высмеивается глупость, скупость, лень, хвастовство. Заранее подготовленные ученики рассказывают- инсценируют кулямасы..

«Хан и Алдар» и «Как хужа поделил находку?»

3.Подведение итогов. 4.Оценивание.

Адрес публикации: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/91774-urok-kvn-bashkirskoe-ustnoe-narodnoe-tvorches