Зеламхин васт сочинение рассуждение по чеченской литературе на тему

Обновлено: 09.01.2023

Со вуно жима волчу хенахь тхан ненан нанас уггаре хьалха суна дуьйцу хезначу туьйранашна юкъахь дара обарг Зеламхин хьокъехь до¬лу туьйра. Цкъа а диц ца ло иза 1аламат вазвеш, хестош, мискачу, къечу нахехьа rlo дохуш, церан парг1атонехьа, паччахьан хьаькамашний, меттигерчу мехкадайшний, къинхьегаман нехан хьацарх бехаш хиллачарний дуьхьал къийсам латтош хилла бо-хуш вийцар.

Кхин масех шо даьлча, 20-чу шерашкахь суна дуьххьара гина кинофильм яра Зеламхин хьокъехь дуьйцуш. Иштта веара сан кхетаме обарг Зеламха. Т1аьхьо ас дуккха а литература йийшира цуьнан хьокъехь. Суна хиира иза бакъонца мила хилла. Харачойн Зе¬ламха кхиболу обаргаш сан-на волу обарг ца хилла. Хууш ду оцу муьрехь обар-гашна юкъахь дуккха а та-лорхой, ма-дарра аьлча бандиташ а хилла хилар. Ишттачарах ца хилла Харачойн Зеламха.

Паччахьан 1едалан векалший, меттигерчу хьаькамаший, шайхаш, молланаш ду шаьш бохуш нехан ц1ий муьйлуш леллачу 1еламнахий нохч1ийн къехошкахь далло 1азап, латто харцо кхин ланницкъа цакхаьчна, шен доьзал, вина юрт д1а а тесна, обарг ваьллачу Зеламхас цкъа а, цхьа а бохам беш ца хилла къечу, хьаналчу нахана.Амма цо къахетамза бекхам беш хилла къехошна зен, зулам динчу нахана.

Дуккха а шерашкахь къий¬сам латтийна цо паччахьан деспотизмана, колониальни зуламашна, къехошкахь бал-лочу балина дуьхьал. Зелам¬ха революционер ца хилла, амма цуьнан боккха цабезам бара паччахье, цуьнан хьаькамашка, цара кегийчу къаьмнашца йолчу юкъамет-тигашкахь ницкъаш барца д1ахьош йолчу политике. Ха¬рачойн Зеламхас царна дуь¬хьал къийсам латтабора дуьххьалд1а шена хуучу кепашца, терроризман г1улла-кхех, цхьаццанна бекхам барх пайда а оьцуш. Иза цхьан волу къийсамхо вара, нагахь цо лелош долчу г1уллакхашкахь 1едалан законаша бехкедеш долу х1уманаш Хиллехь а, амма иза обарг-зуламхо, талорхо ца хилла, хилла бохуш паччахьан хьаькамаша шуьйра д1акхайкхош хиллехь а, ткъа бакъонца халкъан къийсамча — цхьалхахо хилла.

Паччахьан заманахь цхьана адаме ца лабаллал дукха, къиза ницкъаш бина Зелам-хина, набахти чохь валлийна, цуьнан доьзална на¬бахти чохь баллош а, Сибире бохуьйтуш а лерарш ди¬на. Амма къар ца велла паччахьан 1едалан хьадалчашка, къехошкахьа гlo дохуш цо латтийначу къийса-мах вуха ца ваккхавелла.

Сийлахь — йоккхачу Ок¬тябрьски социалистически революцис , гуттаренна а х1аллакбина д1абаьккхиpa паччахьан д1ах1оттам, Россехь х1оттийра керла социалистически юкъаралла, къинхьегамхойн караделира пачхьалкхан урхалла.

Хьалха хала а, къиза а хилла Зеламхин а, цуьнан халкъан а кхоллам, х1инца-кхин а сирла, ирсе, парг1ат дахар ду нохчийн. Мел воккхавер вараЗеламха таханлера Нохчичоь, шен махкахой гича!

Тахана а дийна ю Зелам-хин ши йо1: Меда а, Энисат а. Оцу, х1инца мелла а къе-налле йирзинчу шина зудчо боккхачу безамца лардо шайн дех, вежарех, шайн берриге а доьзалах лаьцна дуьйцуш долу дерриге а документаш: сурташ, книгаш, газетийн статьяш, бедарш, совг1аташ, 1умар-1елин эпса-ран погонаш.

Зеламхин йо1 Энисат революци хиллачул т1аьхьа маре яхара Советан 1едалехьа къийсамхо а, Грозный г1алахь хиллачу б1едийнан т1емийн дакъалацархо а хилла¬чу Гудаев Бакаре. Х1инца иза персональни пенсионер ву. Ирсе доьзал кхиъна церан: к1ант коммунист Гуда¬ев Рамзан жоьпаллин белхахо ву, шолг1а к1ант Докка— болх беш ву райсобесехь, кхоалг1а к1ант Хьасан коьрта бухгалтер ву; цхьа йо1 Хьавраъ берийн бешахь кхетош-кхиорхо, ткъа важа— Кхокха х1усамнана ю.Цу т1е тоха деза Энисатийн,Бакаран берийн бераш 21 хилар.

Со хилла Энисатан, Бакаран ц1ахь. Уггар хазачу меттехь, Хулхуло хин бердайистехь динчу, стоьмийн бешана юккъехь долчу ц1еношна чохь дехаш ду и шиъ, шайн берийн бераш а хьоьстуш. Церан чоьнашкахь ду деза кузаш, мебель, телеви¬зор, телефон, кхийолу йийбар. Зеламхин вукху йоь1ан Медин: цуьнан кхаа беран дахар а нисделла иштта ирсе.

—Советан 1едал ца хилле-хьара, цо г1айг1a ца бинехьара Сибарех мацалла делла хир дара тхо,—бохуш дуьйцу Зеламхин шина йо1а .— Ткъа х1инца хьовсал тхан, тхан берийн, берийн берийн а ирсечу дахаре.Тхоьх хьега мегар ду муьлхха а стаг. Цкъа гина делара xlapa да-хар тхан дена, ма дукха сатийсинера цо ишттачу дахаре, ма тешара иза xlapa дахар т1екхочург хиларх.

Зеламхас шега сатийсина нийсонан зама, къен а, хьад долуш а берш боцущ, харцо йоцуш, адамаша адамаш дацор, ницкъ болчара гlopaсиз болчарна ницкъ бар доцуш йолу парг1ат зама ю таханлерниг. Иза ю Советан 1едалан зама. Х1инца шаыл дехаш хиларх дозалла до Зеламхин т1аьхьенах болча¬ра массара а.

• Для учеников 1-11 классов и дошкольников
• Бесплатные сертификаты учителям и участникам

20 /03/12ш 10 кл. нохчийн литература.

Дозуш долу къамел кхиор.

1.Урокана кечам бар.

2.Урокан ц1е а, 1алашо а йовзийтар.

3. Поэмин чулацам карлабаккхар.

-Муьлха зама ю поэми т1ехь юьйцург?

— Мила ву поэмин коьрта турпалхо?

— Ибрах1иман васт муха х1оттор дара аш?

— Сийлаха муха стаг ю?

— Хиллачу бохамна бехке мила ву?

5.Сочиненин план х1оттор.

1.Авторх лаьцна дош.

2.Поэмих лаьцна дош.

3.Поэмин коьрта турпалхой.

Сийлахин васт кхолларан башхаллаш гайтар.

6.Сочинени т1ехь болх бар

7Ц1ахь: сочинени т1ехьбен болх чекхбаккха

Краткое описание документа:

Файл содержит конспект урока по родной (чеченской) литературе в десятом классе. Подготовка к сочинению «Зеламхан васт» («Образ залимхана»). Конспект поможет учителю разобрать образ Залимхана, составить словесный портрет героя,составить план сочинения, подготовить учащихся к написанию домашнего сочинения.

• подготовка к ЕГЭ/ОГЭ и ВПР
• по всем предметам 1-11 классов

Курс повышения квалификации

Охрана труда

• Сейчас обучается 124 человека из 45 регионов

Курс профессиональной переподготовки

Охрана труда

Курс профессиональной переподготовки

Библиотечно-библиографические и информационные знания в педагогическом процессе

• ЗП до 91 000 руб.
• Гибкий график
• Удаленная работа

Дистанционные курсы для педагогов

Свидетельство и скидка на обучение каждому участнику

Найдите материал к любому уроку, указав свой предмет (категорию), класс, учебник и тему:

5 597 036 материалов в базе

Самые массовые международные дистанционные

Школьные Инфоконкурсы 2022

Свидетельство и скидка на обучение каждому участнику

Другие материалы

Вам будут интересны эти курсы:

Оставьте свой комментарий

• 13.08.2019 3039
• DOCX 20.5 кбайт
• 43 скачивания
• Оцените материал:

Настоящий материал опубликован пользователем Сайдулаева Асият Юсуповна. Инфоурок является информационным посредником и предоставляет пользователям возможность размещать на сайте методические материалы. Всю ответственность за опубликованные материалы, содержащиеся в них сведения, а также за соблюдение авторских прав несут пользователи, загрузившие материал на сайт

Если Вы считаете, что материал нарушает авторские права либо по каким-то другим причинам должен быть удален с сайта, Вы можете оставить жалобу на материал.

Автор материала

40%

• Подготовка к ЕГЭ/ОГЭ и ВПР
• Для учеников 1-11 классов

Московский институт профессиональной
переподготовки и повышения
квалификации педагогов

Дистанционные курсы
для педагогов

663 курса от 690 рублей

Выбрать курс со скидкой

Выдаём документы
установленного образца!

Учителя о ЕГЭ: секреты успешной подготовки

Время чтения: 11 минут

Студенты российских вузов смогут получить 1 млн рублей на создание стартапов

Время чтения: 3 минуты

В Белгородской области отменяют занятия в школах и детсадах на границе с Украиной

Время чтения: 0 минут

Минпросвещения упростит процедуру подачи документов в детский сад

Время чтения: 1 минута

В Швеции запретят использовать мобильные телефоны на уроках

Время чтения: 1 минута

Минпросвещения России подготовит учителей для обучения детей из Донбасса

Время чтения: 1 минута

Инфоурок стал резидентом Сколково

Время чтения: 2 минуты

Подарочные сертификаты

Ответственность за разрешение любых спорных моментов, касающихся самих материалов и их содержания, берут на себя пользователи, разместившие материал на сайте. Однако администрация сайта готова оказать всяческую поддержку в решении любых вопросов, связанных с работой и содержанием сайта. Если Вы заметили, что на данном сайте незаконно используются материалы, сообщите об этом администрации сайта через форму обратной связи.

Все материалы, размещенные на сайте, созданы авторами сайта либо размещены пользователями сайта и представлены на сайте исключительно для ознакомления. Авторские права на материалы принадлежат их законным авторам. Частичное или полное копирование материалов сайта без письменного разрешения администрации сайта запрещено! Мнение администрации может не совпадать с точкой зрения авторов.

Нохчийн литературин программа хIоттийна шолгIачу тIаьхьенан Федеральни пачхьалкхан юкъардешаран стандартийн лехамашна тIе тевжаш.

Программо билгалдо инвариантни (ца Iамийча цадолу) дешаран курсан дакъа, таро ло белхан программаш хIиттош дешаран коьчал дIасаекъа, курсан дакъош шайн лаамехь хьалха-тIаьхьа нисдеш, хьеха. Программо аьтто бо дешаран цхьаалла ларъярехь а, хьехархойн кхоллараллин лаам ца боьхкуш, таронаш ло дешаран курс тайп-тайпанчу кепара дIахIотторехь а.

Программо Iамо билгалйина нохчийн литературин тоьлла произведенеш, уьш массо юкъардешаран ишколашна лерина а, жамIдаран талламан системица йозаелла а ю. Программо иштта шена чулоцу юкъарчу хьесапера обзораш, тематически а, жанрови а башхаллашца хIиттийна йолу.

Яккхий произведенеш, Iамо атта хилийта, яцйина ялийна.

Коьртачу юкъардешаран ишколашкахь литературин курс тIехьажийна ю дукхакъаьмнийн Россин ца хилча цаторуш долчу культурин декъах санна, литературех болу кхетам дешархошкахь кхиорна, цо аьтто бо массо кепара къиъна ваьлла, граждански кхетам болу, къаьмнашца йолу юкъаметтигаш цхьаьнайогIуш долу адам (личность) кхиорна.

Нохчийн литература ишколашкахь Iамор шен башхаллаш йолуш ду. Нохчий кхиаран социально-исторически башхаллаш а, къоман культурин исторически хьелаш а, гIиллакх-оьздангалла, ламасташ а тидаме оьцуш, дIахьо литература Iамор. Къоман башхалло шатайпа тIеIаткъам бо дешархошна литература Iаморехь, цундела культурно-исторически хьелаш тидаме а оьцуш, Iамо еза литература.

Исбаьхьаллин произведенийн мотт Iаморо аьтто бо дешархошна дешан исбаьхьаллин (эстетически) декхарш довзарехь, исбаьхьаллин дешнашца кхелина мотт караберзорехь. Цо билгалйоккхуш ю цуьнан мехалла нохчийн литература а, нохчийн мотт а герггара уьйраш тосуш Iаморехь.

Нохчийн литература, цуьнан цхьа дакъа а долуш, къоман культурица юххера йозаелла ю. Юкъаракультурица йоьзна литература Iаморо таро лур ю дешархошна нохчийн литература билггалдолу культурин цхьа дакъа санна иза тIеэца, ткъа иштта нохчийн литературин этнокультурни башхалла а, культура а тидаме эца. Цу кепара билгалйинчу школашкахь кочушъялур ю этнокультурни принцип.

Нохчийн литература герггарчу уьйрашца нохчийн историца а, географица а, исламан баххашца а Iаморо дешархойн дегнашкахь патриотически дог-ойла а, синъоьздангаллин мехаллаш а кхуллур ю, шен дукхакъаьмнийн махках дозалла а дийр ду цо.

– синъоьздангаллин мехаллаш шеца йолу, гуманистически кепара дуьненехьежар а, къоман а, юкъарароссийски а, граждански а кхетам а, патриотически синхаамаш а, ша къоман культурин векал хиларх кхеташ, ларам барца кхийолчу культурашца юкъаметтигаш дIакхехьа хьуьнар долуш долу адам кхиор;

– дукхакъаьмнийн российски культурин дуьненна юкъавахар, цуьнан бух тIехь интеграци яр цхьана дукхакъаьмнийн российски социуме;

– нохчийн литературех а, цуьнан синъоьздангаллин а, исбаьхьаллин мехаллех а, нохчийн яздархойн гIараевллачу произведенех, церан дахарх, кхоллараллех лаьцна долу хаарш карадерзор; нохчийн литературин произведенеш ша еша болу лаам кхиор, произведенийн юкъараадамаллин а, билггала-исторически чулацам билгалбоккхуш, оьшуш болу теоретико-литературни хаамаш балош, исбаьхьаллин произведенешна талламбан хаар кхиор;

– искусствон кхечу тайпанашна юккъехь литературин башхаллийн юкъара хаамаш а, произведенеш шайн исбаьхьаллица тIеэца а, исбаьхьаллин чам бовза а, оьрсийн литературин тексташца юста а, церан вастийн-эстетически системийн башхаллашца доьзна юкъара дерг а, къаьстарг а билгалдан хаар кхиор;

– Iамочу литературни произведених лаьцна шена хетарг ала, мах хадо хаар кхиор;

– Iамочу нохчийн произведенийн бух тIехь массо а тайпа къамелдаран кеп кхиор а, шаръяр а, исбаьхьаллин дашах, цо кхочушдечу исбаьхьаллин гIуллакхах кхеташ хилар, исбаьхьаллин дашца кхелина мотт шена караберзор.

Предметах лаьцна болу юкъара хаамаш

Оьшучу барамехь теоретико-литературни хаарш далар кхочушдо.

Программехь билгалдина хIара дакъош:

1. Литература дешан исбаьхьалла (искусство) санна.

2. Халкъан барта кхолларалла.

3. ХХ бIешеран хьалхарчу эхан литература.

4. ХХ бIешеран шолгIачу эхан литература.

5. Кхечу къаьмнийн литература.

6. Обзорни теманаш.

7. Литературин теорех болу хаамаш.

8. Дешархошна билгалдина йозанан белхийн тайпанаш.

– шен къоман векал а, дукхакъаьмнийн Российски пачхьалкхан гражданин а ша хиларх кхеташ хилар;

– личностан синъоьздангаллин мехаллаш кхачаме ялор, дукхакъаьмнийн махке безам кхиор, нохчийн литературе (культуре), кхечу къаьмнийн культуре болу ларам кхиор;

– хIума довзаран а, коммуникативни а декхарш кхочушдарехь хаамийн тайп-тайпанчу хьастех пайда эцар (словараш, энциклопедеш, интернет-гIирсаш).

– проблемех кхета а, гипотеза хьалха яккха а, коьчал структуре ерзо а, шена хетарг тIечIагIдеш делил дало а, барта а, йозанан а аларшкахь бахьанин — тIаьхьалонан уьйраш билгалъяха а, жамIаш кепе дерзо а хаарехь;

– ша гIуллакхдар вовшахтоха а, цуьнан мах хадо а, шена самукъане хета болу гуо къасто а хаар карадерзорехь;

– ша гIуллакхдеш юстаран, дуьхь-дуьхьал хIитторан кепех пайдаэцарехь;

– тайп-тайпанчу хаамийн хьасташца болх бан, уьш лаха, талла, ша гIуллакхдарехь царах пайдаэца хаарехь.

Коьртачу юкъардешаран школа чекхйоккхучеран предметни жамIаш лаьтта:

1) хIума довзаран декъехь :

– барта кхоллараллин а, тайп-тайпанчу муьрийн нохчийн литературин произведенийн коьртачу проблемех кхетам хилар; и проблемаш нийса цхьана кепе ерзо хьуьнар хилар;

– произведени а, иза язъяран муьран уьйрах кхетар, цу произведенийн бухехь йолу хенан йохаллехь йовр йоцу синъоьздангаллин мехаллаш а, церан тахана а маьIне хилар билгалдаккхар;

– литературни произведенина таллам бан хаар: хIокху я оцу литературни родан а, жанран а произведени иза хилар билгалдан хаар; темех, идейх кхета а, кепе ерзо а, цуьнан синъоьздангаллин мехаллаш, турпалхойн амалш билгалъяхар, цхьана я масех произведенийн турпалхой буста, нохчийн а, кхечу къаьмнийн а литературин произведенеш вовшашца юста;

– произведенехь сюжетан дакъош, дIахIоттам, меттан суртхIотторан гIирсаш къастор, чулацаман идейно-исбаьхьаллин агIонаш билгалъяхарехь цара дIалоцучу меттигах кхетар (филологически талламан кепаш);

– литературни произведени толлуш юьхьанцара (элементарни) литературоведчески терминологи евзаш хила езар;

2) мехаллин-некъ бовзаран (ориентацин) декъехь :

–нохчийн литературин синъоьздангаллин мехаллашка кхачор, шен къоман синъоьздангаллин мехаллашца уьш юстар;

– нохчийн литературин произведенех лаьцна шена хетарг цхьана кепе дерзо хаар, церан мах хадор;

– Iамийначу произведенех лаьцна шен кхетам хилар;

– авторна хетачух кхетар, цунах лаьцна шена хетарг ала хаар;

3) коммуникативни декъехь:

– тайп-тайпанчу жанрийн литературни произведенеш нохчийн маттахь лерсица а, цхьанатайпанара а тIеэцар, кхеташ ешар;

– текст тIера цитаташ а ялош, меттан исбаьхьаллин гIирсех пайдаэцарца прозаически произведенеш я церан дакъош юхасхьадийца хаар; ладоьгIначу я ешначу текстан хьокъехъ хаттаршна жоьпаш далар; барта монологически къамелан тайп-тайпана аларш кхоллар; шеца къамел деш волчуьнца оьздангаллин барамаш ларбеш, гIиллакхехь диалог дIаяхьар;

– Iамийначу произведенийн тематикица а, проблематикица а йоьзна изложенеш, сочиненеш язъяр, цIахь а, классехь а йозанан белхаш кхочушбар, юкъара культурин а, литературни а теманашна рефераташ язъяр;

4) эстетически декъехь:

– дешан исбаьхьаллех (искусствох) санна литературах кхетар, эстетически кепара нохчийн литературин произведенеш тIеэцар; нохчийн исбаьхьаллин тексташ тIехь исбаьхьаллин (эстетически) чам кхиор;

– эстетически гIуллакхдарехь нохчийн дашах, литературни произведенийн васташ кхуллуш меттан суртхIотторан исбаьхьаллин гIирсаша дIалоцучу меттигах кхетар;

– меттан дIахIоттаман а, нохчийн, оьрсийн литературин вастийн системийн башхаллашца а доьзна нохчийн а, оьрсийн литературин произведенеш вовшашца юста хаар.

Юккъера юкъарадешаран школехь нохчийн литература Iамош ю 5 – 11 классашкахь. Дешаран планехь нохчийн литература хьеха билгалдина ду 476 сахьт. Царах 5 – 9 класашкахь – 340 сахьт, 10 – 11 классашкахь – 136 сахьт, хIор классехь кIирнах шишша сахьт. Инвариантни декъана билгалдинарг 5, 6, 7, 8 классашкахь 222 сахьт ду, вариативни декъана – 50 ду; 9, 10,11 классашкахь инвариантни 186 сахьт ду, вариативни 18 сахьт ду.

ПРОГРАММИН КОЬРТА ЧУЛАЦАМ

1-ра дакъа. ХХ бIешеран хьалхарчу эхан литература.

Мамакаев Мохьмадан дахаран, кхоллараллин некъ.

Мамакаев Мохьмадан поэзехь Даймехкан тема. Стеган паргIато, сий цуьнан Дймахкаца йолчу юкъаметтигех доьзна хилар. Поэтан лирически турпалхочо дахарх, заманах йо ойланаш. Мамакаев Мохьмадан лирикехь поэтан, поэзин тема.

Нохчийн литературехь Мамакаев Мохьмадан кхоллараллин мехалла.

Гадаев Мохьмадан кхолларалла. Цуьнан поэзехь дуьненах, дахарх, Iаламах йолу ойланаш. Лирически турпалхочун оьздангалла.

Поэтан лирикехь безаман тема.

Гадаев Мохьмадан поэзин исбаьхьаллин басарш, ша-тайпанан аьхналла.

Нохчийн литературехь Гадаев Мохьмадан кхоллараллин мехалла.

Гайсултанов Iумаран дахар а, кхолларалла а. Цуьнан повестийн, дийцарийн проблематика. Вайн заманан кегийрхой гIиллакх-оьздангаллица кхиоран проблемаш хIитторан башхаллаш.

Повестан композици, исбаьхьаллин гIирсаш.

Нохчийн проза кхиарехь, берашна, кхиазхошна йолу литература кхолларехь Гайсултанов Iумаран произведенийн маьIна.

Эдилов Хасмохьмадан дахар а, кхолларалла а. Поэтан кхоллараллин шуьйра проблематика. Даймехкан, маршонан теманаш. Къинхьегаман стаг ларар. Лирически турпалхочун адамашка йолу къинхетаме дог-ойла.

Поэми тIехь суртхIотторан, васт кхолларан поэтически гIирсаш.

Эдилов Хасмохьмадан кхоллараллин башхаллаш.

Сулейманов Ахьмадан дахар а, кхолларалла а.

Поэтан лирикехь къонахаллин, оьздангаллин тема. Къоман гIиллакх-оьздангаллица вехаш, эхь-бехк лардеш волу цуьнан лирически турпалхо. Безаман а, доттагIаллин а лирика.

Сулейманов Ахьмадан произведенешкахь поэтически сурт хIотторан башхаллаш. Цуьнан кхоллараллин мехалла.

2-гIа дакъа. ХХ бIешеран шолгIачу эхан литература.

М. А. Сулаев . Дахар а, кхолларалла а.

Поэтан лирикехь гIиллакх-оьздангаллех, стеган вахаран Iалашонах лаьцна йолу ойланаш. Дайн оьзда гIиллакхаш лардан дезар, шегахь дика амалш: яхь, собар, тешам кхио езар чIагIдар. Iаламан лирика. Даймехкан исбаьхьа, беркате Iалам Iалашдан дезар, цуьнца къинхетаме хила везар.

Романехь кегийрхойн васташ.

Романан маьIна а, исбаьхьаллин башхаллаш а.

Романан турпалхойн Аьрзу, Маккхал, Iела.

Романан исбаьхьаллин башхаллаш.

Ахматова Раисин дахар а, поэтически кхолларалла а. Даймохк, халкъийн доттагIалла, машаре дахар, къинхьегам, безам, кегийрхойн дог-ойла гайтар. Поэтессин кхолларалла шен хенаца йогIуш хилар.

Ахматова Раисин поэзехь нохчийн йоьIан васт.

Поэтессин лирически турпалхо даима къона, шен Даймохк дукхабезаш, дахарехь хIайт-аьлла хилар.

Ахматован поэзехь безаман тема. Цуьнан лирикин башхаллаш.

Цуьнан турпалхочун кхоллам Даймехкан, халкъан кхолламах къасталур боцуш бозабелла хилар. Поэмин тIехь къинхьегаман, безаман, поэзин, поэтан декхарийн теманаш цхьаьнайогIуш къастор.

Поэмин идейни а, исбаьхьаллин а башхаллаш

Арсанукаев Шайхин кхолларалла.

Поэтан произведенешкахь Даймехкан исбаьхьа суьрташ, Iаламан аьрха хазалла. КIорггера кхетам, оьзда лаамаш болу поэтан лирически турпалхо. Цо дуьненах, дахарх йо йоланаш, адаман ирсехьа къийсам латто иза кийча хилар.

Арсанукаев Шайхи лирикан башхаллаш: чулацам, поэтически гIирсаш, исбаьхьаллин хатI.

Арсанукаев Шайхин поэзин мехалла.

Шайхиев Iалвадин кхолларалла. Цуьнан поэзин шуьйра чулацам а, маьIна а. Шайхиев Iалвади стихашкахь поэтически сурт кхолларан башхаллаш. Цуьнан поэзин ша-тайпана долу хатI.

Шайхиев Iалвадин кхоллараллин мехалла.

Рашидов Шаидан поэзин проблематика, коьрта башхаллаш. Лирически турпалхочун ойланаш, синхаамаш.

Стихотворенеш мукъаме хилар, дуккха а стихаш эшаршка ерзор. Цуьнан стихашкахь поэтически сурт кхолларан башхаллаш.

Лирически турпалхочун халкъах, махках йолу ойланаш.

Ахмадов Мусан произведенийн коьрта проблемаш, теманаш, турпалхой.

Ахмадов Мусан кхоллараллин обзор: бIешерашкара схьадогIу къоман оьздангаллин ламасташ хIинцалерчу заманан лехамашца къовсаме довлар, чолхечу дахаран галморзахаллаш адам эхь-бехках юхадалар, гIиллакх лахдалар, халкъан ламасташка лерам бацар къомана бохаме хилар; оьздангаллех ца вухуш, гIиллакх лардеш дахаран халонех чекхвалар

Ахмадов Мусан прозин исбаьхьаллин башхаллаш.

Дикаев Мохьмадан лирика. Поэтан шен Даймахках, ша схьаваьллачу халкъах дозалла даран ойла, патриотически синхаамаш, къоман хиндерг ирсе хила лаар — цуьнан кхоллараллин коьрта чулацам.

Дикаев Мохьмадан поэзехь яхь, къоман оьздангалла гайтаран башхаллаш. Цуьнан поэтически хатI.

Абдулаев Лечин лирика. Поэтан стихийн коьрта проблематика а. филофски чулацам а. Лирически турпалхочун амалшкахь нохчийн къоман гIиллакх-оьздангалла. Поэтан стихан шатайпаналла.

Бексултанов Мусан кхолларалла.

Цуьнан прозехь дахар шатайпанчу исбаьхьаллин хотIехь гайтар. Яздархочо кега-мерса долчу хIумнашкахула, царех чекххьежарца дахаран чолхе, шайн кIорггера маьIна долу гIуллакхаш, хьелаш къастор.

Къоман хиндерг халкъан ламасташ, гIиллакх-оьздангалла ларъярца дозаделла хилар произведенешкахь чIагIдар. Турпалхойн амалш гайтаран, церан васташ кхолларан башхаллаш.

Яздархочун кхоллараллин маьIна, исбаьхьаллин башхаллаш. Халкъан барта кхоллараллица уьйр хилар.

Бисултанов Аптин поэзин башхаллаш. Поэтан лирически турпалхочун шен Даймахке, халкъе, болу безам. Яхь йолу кIант кхиийначу ненан сийдар. Граждански лирикин исбаьхьалла.

Бисултанов Аптин поэзин исбаьхьаллин хатI.

Эльсанов Исламан произведенешкахь хIинцалерчу дахаран сурташ, адамийн кхолламаш. Турпалхойн амалш гайтаран башхаллаш.

БойсагIар а, ТIелхаг а.

3-гIа дакъа. ХХI бIешо долалучу муьран литература.

4-гIа дакъа. Кхечу къаьмнийн литература

ГIалгIайн литературах юкъара хаамаш.

ГIалгIайн литературех хаамаш.

Яндиев Джамалдинан поэтичнски кхолларалла. Поэтан лирика. Цуьнан лирически турпалхочун ойланаш а, синхаамаш а. Шен махке, халкъе болу аьхна безам. Поэтан дог халкъан лехамашца детталуш хилар. Цуьнан лирикехь Iаламан хазалла, аьхналла.

Яндиев Джамалдинан поэзин башхаллаш.

Элисин, Чербижан Анзоран, Важиян васташ.

Казбегин турпалхой – нохчий, гуьржий – шайн сий, маршо, паргIато ларъечу къийсамехь, вежарий санна, бертахь хилар.

Кулиев Кайсын – балкхаройн поэт. Цуьнан поэзин башхаллаш. Поэтан лирически турпалхочун ша винчу лаьтте, хьомечу Даймахке, халкъе болу безам. Шен дахар адам ирсе кхачорна дIадала иза кийча хилар.

5-гIа дакъа. Обзорни теманаш

Нохчийн литература ХХ бIешеран хьалхарчу эхехь кхиаран хьелаш (Обзор).

Сийлахь-Боккхачу Нохчийн литературехь Даймехкан тIеман (1941–1945) тема (Обзор).

Нохчийн литература ХХ бIешеран шолгIачу эхехь кхиаран хьелаш а, хIинцалерчу поэзин, прозин башхаллаш (Обзор).

6-гIа дакъа. Литературин теори а, истори а.

Нохчийн исбаьхьаллин литература кхоллаяларан хьелаш, къоман йозанан литературин хьостанаш. Нохчийн литературехь поэзин, прозин, драматургин жанраш кхоллаяларан а, кхиаран а башхаллаш. Йозанан литературин нохчийн барта кхоллараллица уьйр хилар.

Литературин тайпанаш: эпос, лирика, драма.

Литератрин жанраш. Эпически жанраш: дийцар, повесть, роман. Лирически жанраш: стихотворени. Драматургически жанраш: комеди, драма, трагеди. Лиро-эпически произведенеш: поэма, баллада, басня, стихашкахь повесть, стихашкахь роман.

Исбаьхьаллин произведенин формех а, чулацамах а болу кхетам кIаргбар. Исбаьхьаллин прпоизведенин чулацам а, маьIна а. Тема, проблематика, сюжет, дIахIоттам (пролог, юьхьйолор, долор, кульминаци, къастор, тIаьхьара дош, монолог, диалог, лирически юьстахдийларш). Исбаьхьаллин произведенин васт, персонаж, турпалхо. Лирически турпалхо. Авторан васт. Авторан къамел.

Исбаьхьаллин произведени тIехь къовсам (конфликт). Драматургически къовсам.

Проза а, поэзи а. Церан башхаллаш.

Стих кхолларан кепаш. Стих кхолларан силлабо-тонически кеп. Стихан барамаш. Стихан гIулч. Хорей, ямб, дактиль, амфибрахи, анапест. Строфа, ритм, рифма.

Исбаьхьаллин произведенин меттан гIирсаш: дустар, эпитет, метафора, юьхьедерзор, гипербола, метоними.

Нохчийн литература ХХ бIешеран хьалхарчу эхехь кхиаран башхаллаш.

Нохчийн литература ХХ бIешеран шолгIачу эхехь кхиаран башхаллаш.

ХIинцалерчу поэзин, прозин башхаллаш.

Теоретико-литературна хаарш далар исбаьхьаллин произведенеш Iамош а кхочушдо, цул совнаха литературин теори Iамо хан а билгалъяьккхина Программи тIехь.

7-гIа дакъа. Литература Iамош кхочушбечу барта а, йозанан а белхийн коьрта тайпанаш.

Исбаьхьаллин произведенин чулацам тайп-тайпанчу форманашкахь схьабийцар: чулацам текстана юххера бийцар; произведенин сюжетан сиз а лардеш, коьрта хиламаш схьабийцар; шайн къеггина маьIна долу цхьа-ши эпизод йийцар; билгалволчу турпалхочух йозаелла йолу меттигаш йийцар.

Исбаьхьаллин произведенин текст маьIна деш схьайийцар.

Литературах, юкъараллин дахарх лаьцна йолчу статьян чулацам схьабийцар.

Стихотворенеш, прозаически произведенийн дакъош дагахь дешар.

Произведени тIера исбаьхьаллин суртхIотторан гIирсаш билгал а бохуш, эпитетийн, дустарийн, метафорийн, геперболийн олицетворенийн, иштта дIа кхиболчу а суртхIотторан гIирсийн башхаллаш къастор.

Кхочушбечу барта а, йозанан а белхан план х1оттор.

Литературно-критически белхийн тезисаш, конспекташ.

Барта а, йозанан а тайп-тайпана сочиненеш. Царна юккъехь хир ю литературин материала тIехь язъеш ерш а, дешархоша шайн тидамех, шайна зеделлачух лаьцна язъеш ерш а.

Литературин материал тIехь язъечу сочиненийн герггарчу хьесапехь долу тайпанаш:

– исбаьхьаллин произведенийн васташ къастош йолу сочиненеш;

– произведенийн тематика къастош йолу сочиненеш;

– исбаьхьаллин произведенин идейни чулацам билгалбоккхуш йолу сочиненеш;

– обзорни теми хьокъехь йолу сочиненеш;

– исбаьхьаллин произведенийн хорманех лаьцна йолу сочиненеш;

– исбаьхьаллин литературан произведени искусствон кхечу форманехь йолчу произведенех юстуш йолу сочиненеш;

– исбаьхьаллин произведенех кхоллараллица пайдаоьцуш язъеш йолу сочиненеш.

Дешархоша шайн тидамех, шайна зеделлачух, девзинчух лаьцна язъеш йолчу сочиненеш хила тарло шайн гIаланах, юьртах, юьртахойх лаьцна. Юкъараллин дахарх, даймахках, халкъийн доттагIаллех лаьцна сочиненеш.

Шаьш цIахь ешначу книгашна рецензеш.

Шайна гинчу кинофильмашна, спектаклашна отзываш.

Литературин материал т1ехь доклад, къамел кечдар (цхьаннах я масех книгех пайдаоьцуш).

Интернет ресурсашкахь йолчу материалан барта мах хадор а, рецензи язъяр а.

Шаьш ешначу книгина, хьаьвсинчу кинофильмана, телепередачина, шайна гинчу спектаклана рецензи язъяр.

Шайн школин а, г1алин (юьртан) а дахарх лаьцна къамел кечдар, доклад язъяр.

Лермонтов, произведения про Кавказ

Измаил-Бей
Беглец
Демон
Хаджи Абрек
Аул Бастунджи
Мцыри
Герой нашего времени

«Зеламха» Мамакаев Мохьмад — автора хIокху шен историйн романехь вайна вовзуьйту коьрта турпалхо, шен заманехь паччахьан Iедалан къизалло, халкъан тIехь латточу Iазапо, къоман Iадаташ емалдаро маьршачу дахарх хадийна, лаьмнашца Iуьллучу жимчу юьртара Харачуьра къона вахархо Зеламха ву. Оцу Iедалан харцонна дуьхьал нийсо езаш къийсамехь ша латтарца махкахь а, махкал арахьа а халкъашна къонах санна вевзаш билгалволу иза.
Паччахьан олаллин дукъ дазделла гIорасиз хилла, цхьанхьарчу орцане сатесна висинчу муьлххачу а къехочунна дагавогIуш хилла майра Зеламха. Амма, XX-чу бIешеран юххехь, оцу харцонна дуьхьал цо болийна и къийсам кхойтта шарахь бахлой, хеда, нийсонан масал хуьлий, ша халкъан даг чохь а вуьсуш.

«Зелимхан» М. Воцаев — Рисованный боевик по роману М. Мамакаева.

Идрис Базоркин «Из тьмы веков»

«Книга эта — не энциклопедия жизни ингушского народа за минувшее столетие. В ней пойдет речь о становлении личности, о борьбе характеров в условиях значительных исторических событий, о людях, создававших эту историю.

Идрис Базоркин. 1968 г.

Айдамиров Абузар — Долгие ночи

Пожалуй, во всей истории чеченской литературы нет такого произведения, которое имело бы такой успех у читателей, как роман «Долгие ночи». На чеченском и русском.

«Чеченцы в Русско-Кавказской войне» Далхан Хожаев

ЧАСТЬ ПЕРВАЯ
Шейх Мансур
Генерал Александр Чеченский
Сераскир Хаджи-Хасан-паша Чечен-оглы
Тайми Биболт
Гибель аула Дади-Юрт

ЧАСТЬ ВТОРАЯ
Имам Шамиль
Песня матери Шамиля
Аминат
Губаш из Гухоя и Джокола из Майсты
Имамат Чечни и Дагестана
Чеченский вилайет
Столица Дарго (Новое Дарго) и военные крепости Чечни
Армия Имамата
Артиллерия Шамиля
Битва на реке Валерик
Назрановский поход
Ичкеринское сражение 1842 года и разгром армии Воронцова в Дарго
Поход в Кабарду

ЧАСТЬ ТРЕТЬЯ
Наибы Чечни
Хатат, сын Амерхана из Дарго
Шоаип-мулла Центороевский
Юсуф-хаджи Сафаров из Алдов
Ахмад Автуринский
Усми Саадола
Солтамурад Беноевский
Байсунгур Беноевский
Борьба за независимость в Чечне после пленения Шамиля

Макиавелли Николо «Государь» — самая значительная и неоднозначная работа флорентийского государственного деятеля эпохи Возрождения.

Юнус Сэшил — Царапины на осколках.

Автор является свидетелем первой войны в Чечне, интересно описывает жизнь в условиях войны а также дает интересные исторические данные.

З. Х. Ибрагимова — Чеченцы в зеркале царской статистики (1860-1900)

Статистика, особенно архивная, неисследованная, призвана бороться с этими застойными явлениями. Она вызывает живой интерес и отклик как у профессионалов, так и у простых читателей, так как заставляет размышлять вместе с автором и ведет к новым открытиям в уже, казалось бы, изученных сферах. Полученная из массовых статистических источников скрытая информация характеризует те явления, о которых нет прямых данных и часто, хотя и не всегда, говорит о причинах изучаемого явления. Нетрадиционная методика обработки старого источника выступает в качестве условия проявления скрытой информации. Извлечение скрытой информации из массовых статистических источников раскрывает большие возможности.

В данной монографии статистический материал дан без искажений, в том виде, в каком был получен в
XIX веке. Представлены сведения, которые удалось собрать за 12 лет работы в архивах и библиотеках страны. Практически все таблицы, за редким исключением, – авторские. Предложенные источники дают простор для творчества и приглашают читателя к исследованию и развитию темы.

Читайте также:

  

• Сочинение про концерт на английском

  

• Сочинение ата джуртум на карачаевском языке

  

• Сочинение по истории егэ плеханов

  

• Когда труд удовольствие жизнь хороша когда труд обязанность жизнь рабство сочинение

  

• Сочинение на тему культурология

Со вуно жима волчу хенахь тхан ненан нанас уггаре хьалха суна дуьйцу хезначу туьйранашна юкъахь дара обарг Зеламхин хьокъехь до¬лу туьйра. Цкъа а диц ца ло иза 1аламат вазвеш, хестош, мискачу, къечу нахехьа rlo дохуш, церан парг1атонехьа, паччахьан хьаькамашний, меттигерчу мехкадайшний, къинхьегаман нехан хьацарх бехаш хиллачарний дуьхьал къийсам латтош хилла бо-хуш  вийцар.

Кхин масех шо даьлча, 20-чу шерашкахь суна дуьххьара гина кинофильм яра Зеламхин хьокъехь дуьйцуш. Иштта веара сан кхетаме обарг Зеламха. Т1аьхьо ас дуккха а литература йийшира цуьнан хьокъехь. Суна хиира иза бакъонца мила хилла. Харачойн Зе¬ламха кхиболу обаргаш сан-на волу обарг ца хилла. Хууш ду оцу муьрехь обар-гашна юкъахь дуккха а та-лорхой, ма-дарра аьлча бандиташ а хилла хилар. Ишттачарах ца хилла Харачойн Зеламха.

Паччахьан 1едалан векалший, меттигерчу хьаькамаший, шайхаш, молланаш ду шаьш бохуш нехан ц1ий муьйлуш леллачу 1еламнахий нохч1ийн къехошкахь далло 1азап, латто харцо кхин ланницкъа цакхаьчна, шен доьзал, вина юрт д1а а тесна, обарг ваьллачу Зеламхас цкъа а, цхьа а бохам беш ца   хилла   къечу,    хьаналчу  нахана.Амма цо къахетамза бекхам беш хилла къехошна зен,  зулам динчу нахана.

Дуккха а шерашкахь къий¬сам латтийна цо паччахьан деспотизмана, колониальни зуламашна, къехошкахь бал-лочу балина дуьхьал. Зелам¬ха революционер ца хилла, амма цуьнан боккха цабезам бара паччахье, цуьнан хьаькамашка, цара кегийчу къаьмнашца йолчу юкъамет-тигашкахь ницкъаш барца д1ахьош йолчу политике. Ха¬рачойн Зеламхас царна дуь¬хьал къийсам латтабора дуьххьалд1а шена хуучу кепашца, терроризман г1улла-кхех, цхьаццанна бекхам барх пайда а оьцуш. Иза цхьан волу къийсамхо вара, нагахь цо  лелош долчу г1уллакхашкахь 1едалан законаша бехкедеш долу х1уманаш Хиллехь а, амма иза обарг-зуламхо, талорхо ца хилла, хилла бохуш паччахьан хьаькамаша шуьйра д1акхайкхош хиллехь а, ткъа бакъонца халкъан къийсамча — цхьалхахо хилла.

Паччахьан заманахь цхьана адаме ца лабаллал дукха, къиза ницкъаш бина Зелам-хина, набахти чохь валлийна, цуьнан доьзална на¬бахти чохь баллош а, Сибире бохуьйтуш а лерарш ди¬на. Амма къар ца велла паччахьан 1едалан хьадалчашка, къехошкахьа гlo дохуш цо латтийначу къийса-мах вуха ца ваккхавелла.

Сийлахь — йоккхачу Ок¬тябрьски социалистически революцис , гуттаренна а х1аллакбина д1абаьккхиpa паччахьан д1ах1оттам, Россехь х1оттийра керла социалистически юкъаралла, къинхьегамхойн караделира пачхьалкхан урхалла.

Хьалха хала а, къиза а хилла Зеламхин а, цуьнан халкъан а кхоллам, х1инца-кхин а сирла, ирсе, парг1ат дахар ду нохчийн. Мел воккхавер вараЗеламха таханлера Нохчичоь, шен махкахой гича!

Советан 1едал вайн махкахь х1оьттинчу хьалхарчу шерашкахь Зеламхех лаьцна повесть язйира х1иричо Га-туев Дзахос, цуьнан буха т1ехь «Востоккино» ц1е йолчу киностудис лакхахь ас хьахийна кино а яьккхира.. Ала дашна, Д. Гатуевн «Зеламха» ц1е йолчу книгин хьакъ боллу мах а хадийра. иза дика т1е а ийцира сий-лахь-воккхачу оьрсийн про¬летарски яздархочо Максим Горькийс. Харачойн Зелам¬хин дахаран, къийсаман хьокъехь дуьйцуш, къехойн rio лоцуш хиллачу турпалхочун башха васт, цуьнан инзаре хала кхоллам гойтуш йолу роман язйира т1аьхьо нох¬чийн гоьваьллачу яздархочо Мамакаев   Мохьмада.

Зеламхин доьзалера цуь¬нан гергара нах тахана а бу вайн республикан уггаре а хазачу районех цхьаъ йолчу Веданан районехь, районни центрехь — Веданахь — бехаш. Цуьнан воккхах волчу к1анта Мохьмада жигара дакъалецира граждански т1амехь г1уллакх дира Ц1ечу Эскарехь, 1925-чу шарахь Махкат1ехь иккхина кулакийн г1аттам бохо ваханчохь вийна иза. Шолг1ачу к1ентан 1умар-1елин дахар иштта хилира: 20-чу шерашкахь фаб¬рично-заводски школа чекхъяьккхинчул т1аьхьа Дон-т1е-рачу-Ростов г1алахь «Жесть-восток» заводехь болх бира, т1аккха рабфакехь дийшира, парте велира, цул т1аьхьа жоьпаллин белхаш бира цо. Т1аккха нохчийн тешаме к1ант партис чекисгийн балха хьажийра. Шен дахаран т1аьххьарчу шерашкахь Ве¬данан районехь ОГПУ-н (НКВД-н) начальникан болх бира цо. Массанхьа а 1умар-1елас ша гайтира   бакъонцаволy коммунист.Даймехкан тешаме патриот, лаккхара дикаллаш йолуш волу хьа-нал стаг санна, 1947-чу шарахь бандитийн карах чевнаш а хилла велира иза.

Тахана а дийна ю Зелам-хин ши йо1: Меда а, Энисат а. Оцу, х1инца мелла а къе-налле йирзинчу шина зудчо боккхачу безамца лардо шайн дех, вежарех, шайн берриге а доьзалах лаьцна дуьйцуш долу дерриге а документаш: сурташ, книгаш, газетийн статьяш, бедарш, совг1аташ, 1умар-1елин эпса-ран погонаш…

Суна дало лаьа дуккха а документашна юкъарчу ши¬на кехата т1ера дешнаш. Махкахь гоьваьлла воккха 1илманча хиллачу кавказове-до Е. И. Крупновс 1936-чу шеран 29-чу августехь Зе-ламхин к1анте яздира: «Санхьоме доттаг1, 1умар-1ела! Суна цкъа а дицлур дац аш шайн башхачу ламанан юьртахь со даггара т1еэцар, сайна дина хьошалла. Хьан даймехкан, хьан Веданан хьокъехь уггаре а дика ойланаш йисина сан даг чохь».

Хьалха оперотрядан ко¬мандир хиллачу В. Пурмала 1937-чу шеран февралехь яздинчу кехата т1ехь ду xla-ра мог1анаш: «Маршалла ду хьоьга, ламанан аьрзу, сан доттаг1 1умар-1ела! Кхо бутт баьлла со шу долчуьра д1а-вахана, амма цкъа а шу ца дицло суна… Бехк ма-билла  х1инццалц ца яздарна. Суна хьалха ю «Зеламхин к1ант» аьлла газето (газетан ц1е ца яьккхина — Б. Ч.) зорба тоьхна, хьан хьокъехь йолу биографически очерк». Дахарехь, къийсамехь хила а хилла 1умар-1ела. шен да санна, ламанан аьрзу.

Зеламхин йо1 Энисат революци хиллачул т1аьхьа маре яхара Советан 1едалехьа къийсамхо а, Грозный г1алахь хиллачу б1едийнан т1емийн дакъалацархо а хилла¬чу Гудаев Бакаре. Х1инца иза персональни пенсионер ву. Ирсе доьзал кхиъна церан: к1ант коммунист Гуда¬ев Рамзан жоьпаллин белхахо ву, шолг1а к1ант Докка— болх беш ву райсобесехь, кхоалг1а к1ант Хьасан коьрта бухгалтер ву; цхьа йо1 Хьавраъ берийн бешахь кхетош-кхиорхо, ткъа важа— Кхокха х1усамнана ю.Цу т1е  тоха  деза Энисатийн,Бакаран   берийн бераш 21 хилар.

Со хилла Энисатан, Бакаран ц1ахь. Уггар хазачу меттехь, Хулхуло хин бердайистехь динчу, стоьмийн бешана юккъехь долчу ц1еношна чохь дехаш ду и шиъ, шайн берийн бераш а хьоьстуш. Церан чоьнашкахь ду деза кузаш, мебель, телеви¬зор, телефон, кхийолу йийбар. Зеламхин вукху йоь1ан Медин: цуьнан кхаа беран дахар а нисделла иштта ирсе.

—Советан 1едал ца хилле-хьара, цо г1айг1a ца бинехьара Сибарех мацалла делла хир дара тхо,—бохуш дуьйцу Зеламхин шина йо1а .— Ткъа х1инца хьовсал тхан, тхан берийн,  берийн   берийн а ирсечу дахаре.Тхоьх хьега  мегар ду муьлхха а стаг. Цкъа гина делара xlapa да-хар тхан дена, ма дукха сатийсинера цо ишттачу дахаре, ма тешара иза xlapa дахар т1екхочург хиларх.

Зеламхас шега сатийсина нийсонан зама, къен а, хьад долуш а берш боцущ, харцо йоцуш, адамаша адамаш дацор, ницкъ болчара гlopaсиз болчарна ницкъ бар доцуш йолу парг1ат зама ю таханлерниг. Иза ю Советан 1едалан зама. Х1инца шаыл дехаш хиларх дозалла до Зеламхин т1аьхьенах болча¬ра массара а.

Б. ЧАЛАЕВ,

Грозный —  Ведана.  (18-чу мартехь арадаьллачу «Ленинан    некъ»  газета т1ера).               

«КОЛХОЗАН ДАХАР»  22 март. 1979 шо. 

checheninfo.ru

Урокан тема: Мамакаев Мохьмад Амаевич. «Зеламха» романан турпалхочун обарган Зеламхан васт.

1алашо:1. Романан хиламашкахула коьртачу турпалхочун дахар цуьнан амал кхиоран хьелаш исбаьхьаллица довзийтар.

2. Вайн заман кегийрхой ишттачу турпалхойх масала а оьцуш г1иллакх оьздангаллица кхиор.

3.Нохчийн литературе болу безам алсамбаккхар.

Г1ирсаш: учебникаш, тетрадаш, интерактивни у.

Урок д1аяхьар.

1.Урокан кечам бар.

Хьехархо: Де дика хуьлда шун массера!

Хьеший шу марша дог1ийла! Тахана вай д1ахьур ю литературан рог1аллин урок.шайн оьшуш болу г1ирс схьаэций кечло.

2.Ц1ера болх таллар.

Сценка: 1901-чу шарахь , шийлачу гуьйренан де серладолуш Веданан г1опера арабаьхна и тутмакхаш буьйсанна хан яьллачу хенахьСоьлжа Г1аларчу ширачу набахте кхечира. Царех шиъ, цхьацца воккхуш, хаттарш дина, камераш чу авоьллина, не1арехь лаьттачу г1арроле, мохь тоьхна, кхозлаг1ниг чувалавайтира набахтин кемсарлехь болх беш 1ачу эпсаро. Оьг1азуо айвелла, когашкара дуьйна коьрте кхаччалц тутмакхе а хьаьжна:

-Хьан ц1е муха ю?-хаьттира эпсаро.

-Зеламха,-элира и хаза хьаьвзина,1аьржа мекхаш долчу къуоначу стага.

-Ден ц1е?

-Гушмазукъа.

-Маса шо ду хьан?

-Ткъе ворх1алг1а.

-Вина меттиг?

-Веданан к1оштара, Харачойн –эвла.

-Муьлхачу къоманах ву хьо?

-Нохчо.

-корматалла?

-Ахархо.

Кхин тутмакхе хаттар ца деш . кест-кеста цу шеен ирхъхьаьвзинчу т1апачу мераца цхьаьна и хьаьрса корта айбой ,тутмакхах б1аьрг а тухуш: дег1ана юккъерачу барамехь ву, коьрта т1ера чо-1аьржа бу, цкъоцкъамаш. Мекхаш-1аьржа ду, маара а, бат а шайн барамехь ю,юьхь -ц1ена, б1аьргаш таь1ано- мокхачу басехь,йоцца лергина, ч1ениг к1ел йитина маж а-1аьрж,кхин а билгалбаккха битам бац, аьлла д1аяздира эпсаро тутмакхан массо а амат.

Шега кхин х1ун хоту, ца хууш леррина д1ахьаьжинчохь Зеламха висча , оьг1азваханчу эпсаро вон б1аьргаш а къерзош:

-Х1ун до ахь, ши б1аьрг хье т1е а баьккхина? Со Д1акхалла-м ца воллу хьо?-аьлла, аз айдира.

Кхин шена т1ера д1а ца вирзича, вист ца хуьлуш, къеззиг ойла а йина.

-Х1ан-х1а, -элира Зеламхас, шена ледаро хуучу оьрсийн метан дешнаш вовшахтесна, бегаш бечуха, вела а къежаш,-со хьакха юуш вац.

Т1аккха довхачу хе вагийча санна, хьала а иккхина:

-Къу , зуламхо!… курхалча!… Ас вахкор ву хьо кху чохь…Хьакха мичахь ю хоуьйтур ду хьуна ас кху чохь, ж1аьла!- бохуш мохь хьоькхура эпсаро.

Цкъа-шозза цуьнга и мохь ма хьаькха. -Цу декъазчу тутмакхо хьуна дина х1ама дац, -ала дагадеъча а, х1ан-х1а , кхузара нах кхарна шайна дика бевзаш хила а тарло аьлла, дош ца олуш, сецира тутмакхаш балош веана поручик

3. 1амицнарг т1еч1аг1дар.

Хьехархо: Вайна ма хаара тахана вай вуьйцург обарг Зеламха ву.

Хьалхе урокехь вай романан чулацам къасточу хенахь вай билгалдаьккхира Зеламха къонах хилар. Цуьнах лаьцна стихотворени, кица я шира дийцар кечдан дезара аша. Кийча дуй шу?

Дешархоша рог1аллица д1адоьшу кицанаш:

— Даймохк безаш воцург къонах вац

-Яхь йоцу к1ант Даймахкана хьакъ вац.

— Ша вина, кхиъна Даймохк мел хьоме, мел мерза, мел сийлахь бу яхь йолчу к1антана

-Майра хиларх ца олу стагах къонах ву.Адамашна пайдехь волчух олу дика къонах.

-Къонахчун ц1е халкъо йоккху. Ша шен ц1е яккхарх къонах ца хуьлу.

-Стаг шен дешан да хила веза. Шен дешан да воцург къонах ца хилла я хир вац.

-Вуьззина къонах цкъа а шен бала балхош вац

Хьехархо: Вуно хаза кицанаш дали аша Къонахаллех лаьцна дуккха кицанаш хилла вай, цо гойту вайн халкъана даима мехала хетарг—къонахалла хилар. Стеган къонахалла цкъа а баьккхинчу толамех гайтинчу доьналлех билгалдаьлла 1аш дац. Даима цуьнца долчу г1иллакхашца цо дечу кегийчу даккхийчу а г1уллакхашца билгалдолу.

Х1инца вай романах хиламах, авторах лаьцна хаарш карладохур ду.

-Мила ву «Зеламха» романан автор?

-Х1ун хиламаш бу цу т1ехь буьйцуш?

Дешархо: «Зеламха» романан автор Мамакаев Мохьмад Амаевич ву.

Дешархошка Мамакаев М. А. кхоллараллех лаьцна дуьйцуьйту.

Хьехархочо:Мамакаевс язйина стихаш евзи шуна ?

-хьа юьйцур яра суна уьш. «Т1улгаша а дуьйцу», «Орган т1ехь са тесна», «Даймахке», »Зама».

Хьехархо: Х1инца вай тобанаш йийр ю. Аша шайн тобанашна ц1е тилла еза (дахар , маршо, яхь)

Х1ора тобанна луш т1едиллар ду.

-Дешнашца Зеламхан куц, кеп х1оттадар.

Хьехархо: кхин д1а х1ора тобанна пхиппа хаттарш ло.

1.Мила ву Солтамурд?

2. Зезаг мила ю?

3.Х1ун бахьана дара Зеламха а кхин гергарнаш набахте бахийтар?

4.» Х1ун дийра ду и делан кхел иштта хилла-кх, элира Хушулас, шен деган лаам а та1ийна.»-х1унда олу цо иштта.

5.- Ой юха ц1а дирзича, вай стенга даха деза?-цецъелира зуда. Цубалхах шеен х1усамнана ца кхетарг хиларх тешначу Зеламха, г1аддайна вела а къежна:

-Хьалхацкъа юха дерза мА деза цига, хаьий хьуна?-хаьттира Зеламхас. И хьун ала г1ерта шен зудчуьнга?

6.Набахтера Зеламхан накъостий муьлш бу ?

7.Мила ву писарь Зеламхан?

8.Шаьш Г1излара-г1алара банке кхаьчча, х1ун аьлла коьртачу казначейн т1евирзира Зеламха?

9.Мичахь вара иза?

10.Зеламхан к1ентийн ц1ераш ?

11.Солтамурдан к1ентан ц1е?

12.Зеламхана гина г1ан, муха дара?

13.Элмарзас бина тешнабехк?

14.Обарго паччахьан эпсаршка ша т1аьхьара бечу т1амехь х1ун олу?

Синквейн ялае шайн табанна тиллинчу ц1арна.

М-ла: Дахар

1.-

2.-

3.-

4.-

5.-

Къонах.

1.-

2.-

3.-

4.-

5.-

4.Жам1 дар. 1)Слайд.

1. Х1ун зама ю романехь гайтинарг?

2. Х1ун догойла кхоллаелла шун повесть ешча?

3. Х1ун бахьана ду Зеламха обаргалла лело араваьккхинарг?

4. Зеламхас ша цхьаъ висаран ечу ойланин маьгна муха хета хьуна?

5. Шуна лаьарий шайн дахар иштта хуьлийла?

2) Хьехархо: Вайн халкъахь олуш хилла шен бийца къонахий боцург –къам дац, шеен дийца къам доцург къонах вац.

Вай кхин а къонахий бу бийца .Масала :

Слайд Байсангур Беноевский.,

Шейх Мансур.,

Ханпаша Нурадилов.,

И. Бейбулатов массане бу уьш вайн бевзарш ца бевзарш , даима сий дир дув вай царна. Оцу лакхене кхача дала шуна хьуьнар лойла.

Урокехь дика дакъа лецира1…,2…….,3……..,

5. Ц1ахь : «Зеламха» роман ешар, хаттаршна жоьпаш дала хаар.

К 100-летию со дня гибели абрека Зелимхана

Когда над горами сгущался туман

И был камнепад небывалый,

В Харачое родился абрек Зелимхан,

Гроза всей державы немалой.

М. Гешаев. Прыжок в вечность.

В истории каждого народа есть свои герои, которыми гордятся, которых помнят, чтят, часто ассоциируют с ними целый народ, культуру… Как правило, это люди с необыкновенной судьбой, нередко трагичной. Незаурядные, неординарные… На них хотят быть похожими, их именами называют детей, ими восторгаются, им подражают, их цитируют. О них слагают легенды, песни, пишут книги, ими гордятся потомки.

В истории чеченского народа было немало выдающихся личностей – военные и политики, общественные и религиозные деятели. Однако если говорить о начале XX века, то в истории этого периода не только Чечни, но и России, одно имя стоит особняком – это имя знаменитого абрека Зелимхана Харачоевского.

Прошло 100 лет со дня смерти абрека, но и спустя век память о нем жива. О Зелимхане говорили, что он великодушно относился к горцам-беднякам, невзирая на их национальность и вероисповедание, оказывал им всяческое содействие, покровительствовал им и защищал их. Объектом же своей мести Зелимхан выбирал представителей власти, которые проявляли особое усердие в угнетении обездоленного народа.

В те времена имя Зелимхана звучало повсюду, о нем писали газеты, его подвиги обсуждали все – от рыночных торговцев до представителей высшего общества:

«Зелимхан остановил дилижанс, обобрал всех пассажиров (и между ними военных) и скрылся…»

«Зелимхан захватил в плен гимназистов и потребовал за них выкуп…»

«Зелимхан обложил налогами землевладельцев, купцов и овцеводов…»

«Зелимхан нападает на целые правительственные комиссии…»

«Зелимхан средь бела дня врывается в город, грабит банк и безнаказанно скрывается…»

«Зелимхан имеет наглость готовить покушение на губернатора…»

«Зелимхана окружают в пещере с одним выходом, ставят против него целый вооруженный отряд – и находят в пещере лишь котелок для приготовления пищи: Зелимхан скрывается, как дух….»

«Какой страшный, какой непобедимый, какой неуловимый разбойник этот Зелимхан…»

Мировая история знает немало героев – защитников слабых и угнетенных, чьи имена на века остались в народной памяти.

Нед Келли, австралийский бушрейнджер (разбойник), известный дерзкими ограблениями банков и убийствами полицейских. Предания и баллады о «подвигах» Неда Келли, где он предстаёт как «благородный разбойник», появились ещё при его жизни и стали неотъемлемой частью австралийского фольклора. Отношение к нему было далеко неоднозначно: часть австралийцев считает его безжалостным убийцей, другие – символом сопротивления колониальным властям и воплощением национального характера. Уильям Уоллес – шотландский рыцарь и военачальник, предводитель шотландцев в войне за независимость от Англии. Почитается в Шотландии как патриот и народный герой. Наконец, Робин Гуд, принц нищих и воров, имя которого стало нарицательным, герой средневековых английских народных баллад, предводитель лесных разбойников. По преданию, действовал со своей шайкой в Шервудском лесу в окрестностях Ноттингема, грабил богатых, отдавая добытое беднякам.

Можно было бы назвать еще множество героев, чьи имена остались в благодарной памяти их народов. Все они жили и совершали свои подвиги в разное время и в разных условиях, но их объединяет личное мужество, нежелание мириться с притеснениями и несправедливостью, готовность даже в одиночку противостоять системе. Все эти качества в полной мере были присущи и чеченскому абреку Зелимхану. Однако, несмотря на то, что определенные параллели с судьбами вышеперечисленных народных героев разных стран и эпох напрашиваются сами собой, судьба Зелимхана Харачоевского по-своему уникальна…

После окончания Кавказской войны XIX века сопротивление горцев колонизаторам не прекратилось. В Чечне и Дагестане продолжали действовать партизанские отряды, а в 1877 году вспыхнуло народное восстание, охватившее большую часть Чечни и Дагестана. После его подавления сопротивление царизму приняло такую своеобразную форму, как абречество.

Изначально особый тип людей, называемых абреками, выработался на Кавказе на основе обычая кровной мести. Это были люди, принявшие на себя обет долгой мести и отчуждения от общества вследствие какого-нибудь сильного горя, обиды, позора или несчастья.

Впоследствии мюридизм ослабил обычай кровомщения, а вместе с тем и абречество. Возобновил абречество в Чечне Атабай, один из мюридов Шамиля. После пленения Шамиля Атабай ушёл в партизанщину, но удача недолго его сопровождала: он был схвачен. Однако у него появились многочисленные последователи: Эски, Мехки, Осман, Аюб, Саламбек и, наконец, Зелимхан Харачоевский.

Действуя в одиночку или небольшими группами, абреки мстили царизму за себя, своих родственников и свой народ, убивали ненавистных царских сатрапов, грабили банки, казенные учреждения, богачей-колонизаторов. Отобранные деньги и ценности абреки чаще всего затем распределяли среди бедных крестьян.

Абречество имело массовую поддержку среди горцев и отражало недовольство народа колониальным гнетом. Народ смотрел на абреков как на своих защитников и сам тоже защищал их, укрывая от царских властей. Борьба абреков нашла широкое отражение в фольклоре горских народов.

В истории Чечни, безусловно, самым известным и почитаемым абреком был и остается Зелимхан из селения Харачой. Он получил широкую известность далеко за пределами Кавказа. О нем писали в центральных российских газетах, а все революционные партии и демократически настроенные слои российского общества горячо сочувствовали его борьбе против самодержавия.

Знаменитый чеченский абрек Зелимхан Гушмазукаев (по названию родового села названный Харачоевским) родился в январе 1872 г., в с. Харачой Грозненского округа, Терской области (ныне Веденский район Чеченской Республики).

Стать абреком Зелимхана вынудили трагические обстоятельства, с которыми ему пришлось столкнуться: ложное обвинение в убийстве и последующее заключение в тюрьму. По словам самого Зелимхана, он происходил из зажиточной семьи, имел крупный и мелкий рогатый скот, лошадей, мельницу и большую пасеку, в которой насчитывалось несколько сот ульев.

В 1901 году Зелимхан уже был семейным человеком и не помышлял о судьбе абрека. Но попытка женить младшего брата Солтамурада привела к неожиданному конфликту – родственники девушки отдали её за другого. Стычка между молодыми людьми из соперничающих фамилий привела к гибели родственников Зелимхана. В ответ был убит человек из враждебной фамилии. Несмотря на то, что между сторонами состоялось примирение, власти стали производить дознание. Начальник участка, получивший взятку за ложное обвинение, указал на Зелимхана, его отца и двух братьев. Таким образом, было найдено юридическое обоснование для того, чтобы взять под арест самого Зелимхана и его родственников.

24 мая 1901 г. за осуществление акта кровной мести он был осужден на 3,5 года в исправительные арестантские отделения и сослан в Илецкую защиту. Летом 1901 г. был возвращен в Грозный для пересмотра судебного решения, после чего заключен в Грозненскую тюрьму. Этим же летом он совершил побег и стал активным участником абреческого движения.

После побега из тюрьмы Зелимхан некоторое время скрывается в родных местах и начинает бороться с несправедливостью. Он объявляет власти непримиримую войну. Неуловимость Зелимхана в течение многих лет (с 1901 по 1913 гг.) стяжала ему, как сообщалось в донесениях в Санкт-Петербург, «…славу среди туземцев, а громкие успехи сделали его народным героем».

О Зелимхане слагались песни, рассказы, а в нагорных селениях Чечни ему было даже присвоено прозвище «наместника гор», как бы в противовес наместнику Его Императорского Величества на Кавказе.

Хлебнув горечь жизни, он бурею взмыл

И выбрал дорогу абрека,

И пыл его сердца уже не остыл

На вздыбленном стремени века.

М. Гешаев. Прыжок в вечность.

Начиная с весны 1905 года, в Чечне и Ингушетии поднимается волна крестьянских выступлений.

Волнения крестьян, которые продолжились и в 1906 году, приняли наибольший размах в Веденском районе, на родине Зелимхана. Отважные действия абрека Зелимхана вдохновляли крестьянские массы на борьбу и сыграли большую роль в том, с каким упорством крестьяне отказывались повиноваться колониальным властям.

10 октября 1905 года власти организовали погром чеченцев на грозненском базаре. В результате из казарм вышел Ширванский полк – под командой полковника Попова – и расстрелял 17 чеченцев (по другим источникам 27). Ужасная весть дошла до Зелимхана. Абрек решил отомстить, и через неделю (в воскресенье, 17 октября) около станции Кади-юрт он со своим отрядом остановил пассажирский поезд, отобрал среди пассажиров 17 военных, в основном офицеров, и расстрелял их. «Передайте полковнику Попову, что жизни, взятые им в Грозном, отмщены», – так простился он с уцелевшими пассажирами.

4 апреля 1906 года абрек Зелимхан застрелил старшего помощника начальника Грозненского округа подполковника Добровольского, который покушался на жизнь брата абрека, Солтамурада, и не давал покоя родным и близким Зелимхана, требуя выдачи абрека.

Летом 1908 года Зелимхан убил начальника Веденского округа полковника Галаева – за то, что тот хотел осуществить анти-крестьянские проекты по землеустройству нагорной полосы, что вызвало в Чечне массовое недовольство, а также за то, что Галаев арестовал семейства, доводившиеся родственниками абреку по женской линии. Зелимхан сразил полковника метким выстрелом в лоб, сделанным с расстояния более 400 шагов.

Отряд Зелимхана фактически начал партизанскую войну против властей. На поимку дерзкого бунтаря были брошены крупные силы регулярной армии. В селах, которые укрывали абреков, проводились жестокие зачистки. Начались преследования родственников Зелимхана.

31 августа во время погони были убиты отец Зелимхана Гушмазуко и брат Солтамурад.

«Все равно меня в живых не оставят, – заявил абрек, – лучше уж я уничтожу царских «начальников» и их прихвостней столько, сколько смогу». И буквально начал охоту на царских сатрапов.

За помощь в поимке легендарного абрека царское правительство назначило награду в 5 000 рублей, впоследствии эта сумма была увеличена до 18 000 рублей.

9 января 1910 года, в два часа ночи, Зелимхан совершил налет на Грозненский вокзал и, издеваясь над карателями, увез из кассы ровно 18 000 рублей. Отобранные деньги и ценности были распределены среди бедных.

Приказом по Терской области властями был сформирован «временный охотничий отряд» во главе с войсковым старшиной Вербицким для уничтожения Зелимхана и его соратников. Этот отряд устроил побоище мирных чеченцев на гудермесском базаре, в результате которого погибло несколько человек.

Зелимхан, в ответ на гудермесский погром, 9 апреля 1910 года, заранее предупредив атамана Вербицкого о своем намерении, а также месте и времени нападения, в 12 часов дня ограбил Кизлярский банк.

Вербицкий, разумеется, подготовил засады по пути предполагаемого маршрута следования Зелимхана. Однако отряду абреков в 60 человек во главе с Зелимханом удалось совершить невероятное: они, переодевшись казаками и разделившись на небольшие группы, удачно обошли засады, вошли в Кизляр, ограбили казначейство и скрылись, не потеряв ни одного человека. Вербицкий впоследствии попал под суд за бездействие и неудачи в поимке Зелимхана.

В сентябре 1910 года многотысячный карательный отряд начальника Назрановского округа князя Андронникова начал шестистороннее наступление с целью поимки абрека в горах. Андроников захватил в заложники жену и детей Зелимхана, за что поплатился жизнью.

В рапорте Его Императорскому Величеству докладывалось, что 15 сентября на склоне горы Чорх-Корт было обнаружено жилище абрека Зелимхана, покинутое им не более как за день-два до прихода войск. А 18 того же сентября обнаружили в одной из пещер всю семью абрека. 20 сентября, проходя по Ассинскому ущелью, около 11.30 часов утра отряд подвергся нападению.

Зелимхан с четырьмя товарищами устроил засаду карательному отряду князя Андронникова.

В результате перестрелки, которая продолжалась около 5-ти часов, Зелимхан лично убил князя Андронникова, также был убит поручик 3-го Кавказского саперного батальона Афанасьев, тяжело ранен командир дагестанской сотни штаб-ротмистр Доногуев и шестеро всадников.

И все же, несмотря на дерзость и неожиданность нападения, отбить свою семью Зелимхану не удалось – слишком уж неравны были силы… Семья Зелимхана была доставлена во Владикавказ, абрек же и на этот раз скрылся.

Царская администрация всеми способами пыталась покончить с «нашумевшим» абреком, применяя при этом подкупы и расправы, – одним словом, свою излюбленную тактику «кнута и пряника».

За провинность одного человека или группы лиц царская власть наказывала целые дворы, селения, а то и весь народ.

Однако для народа Чечни непокорный Зелимхан был не «бандитом» и «разбойником», а заступником и героем, символом борьбы за справедливость и свободу. Его по праву считали заступником бедноты и грозой властей. Поэтому ему симпатизировали и помогали, иначе было бы невозможно в одиночку на протяжении стольких лет противостоять целой системе.

Дошло до того, что беднота стала приписывать Зелимхану чудесные способности, не подозревая вовсе, что сила Зелимхана была ее силой. Сам же Зелимхан искренне верил, что только месть может угомонить распоясавшихся преступников, пользующихся вседозволенностью и безнаказанностью. Бесстрашный и неуловимый абрек, не раз «воскресал» из мертвых: власти объявляли, что с абреком покончено, а он вскоре появлялся там, где хотел и когда хотел, уходил безнаказанным и невредимым, нанося большой урон властям.

Однако и абреки несли потери: 1 декабря 1910 года в своем родном селении Старые Атаги был убит абрек Абубакар Хасуев, ближайший друг Аюба Тамаева – соратника Зелимхана, а в марте 1911 года в селении Старые Атаги погиб и сам Аюб Тамаев. Кольцо вокруг абрека сжималось, он терял друзей, соратников, почти все родные и близкие Зелимхана были или убиты, или сосланы. В конце концов, он остался один.

Пословица гласит, что «один в поле не воин». Однако храбрый Зелимхан доказал всему миру, что «один в поле – воин, и даже победитель». Ничто не смогло сломить Зелимхана, он продолжал свою борьбу.

Нет мужеству горцев предела. В борьбе

И даже один в поле воин,

Когда в твоем сердце дыханье любви,

Ты жизни великой достоин.

М. Гешаев. Прыжок в вечность.

19 апреля 1911 г. Зелимхан встречается с 5-ю студентами-анархистами из Ростова-на-Дону, которые просили Зелимхана поддержать революционную борьбу в России. От них он узнал, что «царь не только чеченцам зло делает». Студенты подробно рассказали о той борьбе, которую ведут рабочие и крестьяне по всей России. Они вручили Зелимхану красно-чёрный флаг, четыре бомбы и печать, на которой было написано: «Группа кавказских горных террористов-анархистов. Атаман Зелимхан». С этого момента простодушный Зелимхан скреплял свои послания и ультиматумы этой печатью.

В этой встрече, организованной через Шахида Боршикова, с обеих сторон участвовали 22 человека, среди которых оказались 2 агента военного отряда.

Малограмотный Зелимхан написал много посланий. Он вовсе не был грамотен по-русски, немного писал по-арабски. Перед тем как совершить акт возмездия, Зелимхан старался предупредить, дать возможность отвратить наказание.

Писал Зелимхан Добровольскому и приходил к нему сам.

Писал Галаеву, Данагуеву, Вербицкому, Моргания, Дудникову, а также Каралову.

Автором писем был всегда сам: текст диктовал своим «письмоводителям» Бетыр-Султану и Бачи-юртовскому Гаккай-мулле.

Письма, хранившиеся у Бетыр-Султана, были отобраны во время обыска начальником особого отдела какой-то дивизии. Письма Вербицкому, Каралову, Дудникову исчезли так же, как и письма Михееву. Сохранились лишь два письма к полковнику Галаеву, отрывок из письма к Данагуеву и короткая записка «любимому моему гостю Мусе Куни». А так же письмо председателю Государственной Думы, которое в свое время было опубликовано в газете «Голос Правды».

Зелимхан был просто неуловим и выбирался из самых трудных ситуаций.

15 октября начальник карательного отряда полковник Моргания с 3 ротами Дагестанского полка, двумя сотнями казаков и 16 всадниками-дагестанцами окружил с. Старосунженское, где ночевал абрек. Зелимхан прорвал окружение, ушел невредимым. По приказу наместника Кавказа, в этом селе взорвали несколько домов, в которых 15 октября мог остановиться Зелимхан, а также взыскали 100 000 рублей штрафа с чеченского населения Грозненского и Веденского округов в пользу пострадавших от «зелимхановщины».

9 декабря 1911 года начальник карательного отряда полковник Моргания окружил пещеру недалеко от Харачоя, в которой скрывался Зелимхан.

Из доклада командира пластунского батальона: «По распоряжению начальника Веденского округа, на скалу против пещеры было послано несколько охотников и кровников абрека. Взобравшись на вершину скалы, они увидели, что пещера чем-то заложена, и сделали по ней залп, на который из пещеры последовал ответ». Во время перестрелки, которая длилась двух суток, в ответ на арт- и ружейный обстрел Зелимхан сделал пять выстрелов, убил одного (по другим источникам двоих) и ранил троих солдат.

При осмотре пещеры около 9 утра Зелимхана в ней не оказалось. Абрек снова ушёл из окружения невредимым.

После этого захватывающего эпизода, о котором писали провинциальные газеты, Зелимхан как в воду канул на два года.

Причина того, что абрека не могли поймать в течение долгих лет, была в том, что чеченцы и ингуши его всегда укрывали. Любое село почитало за честь приютить Зелимхана, несмотря на то, что селу за это грозило уничтожение.

Однако все же нашлись предатели, которые сдали Зелимхана. 27 сентября 1913 года (по другим источникам 26 сентября) на хуторе близ Шали, больной и одинокий Зелимхан был окружен в доме целым карательным конным полком под командованием поручика Кибирова.

Раненый предательским выстрелом в спину, Зелимхан начал бой с карателями, после многочасового боя убил и ранил многих, при этом ранив и самого поручика Кибирова, и погиб смертью героя. Примечательно, что враги целых 4 часа боялись подойти к телу погибшего абрека.

Вот как описывает в своей книге «Зелимхан» последние минуты жизни абрека писатель Магомет Мамакаев: «Грянул залп, и Зелимхан упал как подрубленный. Но в тот же миг снова вскочил на ноги и выпустил пять смертельных пуль в своих врагов. Дальше все происходило, как в фантастическом сне: раздавался залп – абрек падал; как заколдованный, вставал – и снова гремели выстрелы. И так продолжалось минут двадцать. Наконец он упал и долго не вставал. Но когда один из офицеров с криком «ура!» устремился к нему, Зелимхан, с усилием приподнявшись, сразил его выстрелом из браунинга. Все было кончено: кровь текла из его многочисленных ран так, что он походил на какой-то красный призрак. И все же Зелимхан встал во весь рост и, громко читая отходную молитву (Ясин), пошел навстречу подползавшим к нему солдатам.

Еще выстрел – и Зелимхан упал на свою винтовку. Оборвались слова молитвы. Но еще долго никто из солдат и офицеров не решался подойти к нему, на всякий случай всаживая десятки пуль в мертвое тело абрека. Потому что и мертвый он казался своим врагам живым». Позже на теле абрека насчитали 32 раны. Его тело было доставлено в Шали и положено на площадь на обозрение зевакам и на потребу фотографам.

Сохранились уникальные фотографии тех лет, облетевшие тогда весь мир: большая группа солдат и офицеров, участвовавших в поимке Зелимхана, победителями стоит вокруг трупа этого человека-легенды. И мертвым абрек наводил на своих врагов ужас. Солдаты и офицеры считали для себя большой честью сфотографироваться рядом с телом Зелимхана. Говорят, когда одну из этих фотографий показали царю Николаю II, он долго и внимательно смотрел на нее, но так ничего и не сказал.

Многие офицеры, принимавшие участие в «уничтожении смутьяна», были повышены в чинах и награждены.

В газете «Отклики Кавказа» 8 октября 1913 года появилась статья А. Макеева «Убит герой». Автор писал: «Не верится, что убит Зелимхан. Мы видим в нем героя. В свое время он отказался идти в военные министры к персидскому шаху, сказав: «Не хочу воевать против какого-нибудь народа». Он любил свободу, был храбр, благороден. Он шел к жене и детям, когда его убили. Те, кто ловил его, – черные люди. Они останутся безвестными. О них ни сказок не расскажут, ни песен не споют. А о Зелимхане будет сложена поэма, может быть, опера. Пушкин и Лермонтов восхищались такими горцами. И не хочется верить в смерть Зелимхана!»

Зелимхан, человек огромного мужества и благородства, умел ценить эти качества и в других – даже если это были враги.

Каждый свой доа после молитвы Зелимхан завершал словами: «О Всевышний Аллах, если я задумал что-нибудь несправедливое, то отврати мои мысли и удержи мою руку. Если я задумал дело правое, то укрепи мою волю: сделай глаз мой метким и руку твердой. Прости мне мои грехи, прости грехи всем несчастным, вынужденным идти моей дорогой».

Примечателен и тот факт, что во время одного из своих бесчисленных гастрольных туров по Северному Кавказу прославленный бас Фёдор Шаляпин был захвачен Зелимханом.

Две знаменитости встретились на большой дороге между Владикавказом и Грозным. Когда абрек узнал, кто попал в его руки, он отложил мысли о выкупе и просто попросил своего пленника спеть. Фёдор Шаляпин спел, и растроганный до слёз Зелимхан отпустил его на все четыре стороны, взяв обещание никогда никому не рассказывать о том, что случилось. «Ты первый человек, – пояснил абрек артисту, – который видел мои слёзы». Об этом удивительном происшествии Шаляпин поведал только на смертном одре одному из своих присных в 1938 году, тем самым сдержав слово, данное им Зелимхану. К тому времени знаменитый абрек Зелимхан был мёртв уже двадцать пять лет.

Еще одна из многочисленных историй из жизни абрека, рассказанных простыми людьми… Однажды Зелимхан и его товарищ на краю леса, в районе Ачхой-Мартана, наткнулись на подводу, груженную дровами. Хозяин подводы в мрачном настроении развязывал крепежные ремни, которыми были стянуты дрова. Удивленный этим, абрек спросил, почему он так поступает. Оказалось, у того только что выпрягли и увели лошадь. «Надо идти в село за подмогой, чтобы ремни тоже не стали добычей грабителей, я их и снимаю», – ответил хозяин. «Кто же это так с тобой поступил?» – спросил абрек. Ответ был: «Абрек Зелимхан». После услышанного Зелимхан переменился в лице, закипая гневом, он тут же спросил, в каком направлении ушел грабитель. Пострадавший показал, и двое всадников пустились в погоню. Первым нагнал самозванца Зелимхан, заставил его сойти с украденного коня. Конокрад оказался односельчанином спутника Зелимхана – Бехо. «Не дай меня убить, Бехо!..» – взмолился горе-конокрад. На что Зелимхан ответил, сдерживая ярость: «Я трижды предупреждаю провинившегося, прежде чем убить, иначе сразу же лишил бы тебя жизни, не дожидаясь, пока подъедет Бехо». Хорошенько отхлестав самозванца кнутом, Зелимхан двинулся обратно к подводе, а его заставил бежать рядом с лошадьми. Сначала Зелимхан хотел сдать самозванца родне пострадавшего от него горца, но в ответ на мольбу пленника и заступничество Бехо (все-таки односельчанин), наложил на него штрафные санкции: обеспечить в своем селе три семьи, где растут сироты, дровами по одной подводе на каждый двор в течение трех суток.

Легендам и рассказам о Зелимхане, его мужестве и благородстве, не было конца.

После революции большевики объявили его национальным героем Кавказа, в книгах и журналах писали, что Зелимхан не просто абрек, а абрек-революционер. Биографическую книгу о Зелимхане, с приложением многочисленных документов, издал осетинский писатель Дзахо Гатуев.

В конце 1930-х годов был снят художественный фильм о легендарном абреке. Он облетел экраны всей страны и пользовался огромным успехом.

О знаменитом чеченце написаны – роман Магомеда Мамакаева «Зелимхан», поэма Мусы Гешаева «Прыжок в вечность», стихи, рассказы, сложены песни. В советское время в его честь был даже назван колхоз.

И сегодня, спустя столетие, люди, рассказывая о событиях старины, говорят порой: «Это было во времена Зелимхана…», «он жил во времена Зелимхана», отдавая тем самым дань уважения памяти героя, который был и остается образцом мужества, силы духа и благородства.

Никто не забудет героя Чечни,

Он вписан строкою в столетья.

Останутся в песнях те грозные дни,

В легендах – прыжок тот в бессмертье.

М. Гешаев. Прыжок в вечность.

Нохчалла.com, журнал «Нана» 9-10/2013, Вахид Адуев

Просмотров
26 451

Юккъера
юкъардешаран ишкол

10, 11 классаш

НОХЧИЙН ЛИТЕРАТУРИН БЕЛХАН ПРОГРАММА

КХЕТОРАН  КЕХАТ

Нохчийн
литературин программа хIоттийна шолгIачу тIаьхьенан Федеральни пачхьалкхан
юкъардешаран стандартийн лехамашна тIе тевжаш.

Программо
билгалдо инвариантни (ца Iамийча цадолу) дешаран курсан дакъа, таро ло белхан
программаш хIиттош дешаран коьчал дIасаекъа, курсан дакъош шайн лаамехь
хьалха-тIаьхьа нисдеш, хьеха. Программо аьтто бо дешаран цхьаалла ларъярехь а,
хьехархойн кхоллараллин лаам ца боьхкуш, таронаш ло дешаран курс тайп-тайпанчу
кепара дIахIотторехь а.

Программо
Iамо билгалйина нохчийн литературин тоьлла произведенеш, уьш        массо
юкъардешаран ишколашна лерина а, жамIдаран талламан системица йозаелла а ю.
Программо иштта шена чулоцу юкъарчу хьесапера обзораш, тематически а, жанрови а
башхаллашца хIиттийна йолу.

Яккхий
произведенеш, Iамо атта хилийта, яцйина ялийна.

Программа
кхаа декъах лаьтташ ю: «Кхеторан кехат», «Коьрта чулацам», «Тематически
планаш».

 «Литература»
предмето шеца Юкъардешаран Iалашонаш кхочушъярехь дохьург

Коьртачу
юкъардешаран ишколашкахь литературин курс тIехьажийна ю дукхакъаьмнийн Россин
ца хилча цаторуш долчу культурин декъах санна, литературех болу кхетам
дешархошкахь кхиорна, цо аьтто бо массо кепара къиъна ваьлла, граждански кхетам
болу, къаьмнашца йолу юкъаметтигаш цхьаьнайогIуш долу адам (личность) кхиорна.

Нохчийн
литература ишколашкахь Iамор шен башхаллаш йолуш ду. Нохчий кхиаран
социально-исторически башхаллаш а, къоман культурин исторически  хьелаш а, гIиллакх-оьздангалла,
ламасташ а тидаме оьцуш, дIахьо литература Iамор. Къоман башхалло шатайпа
тIеIаткъам бо дешархошна литература Iаморехь, цундела культурно-исторически
хьелаш тидаме а оьцуш, Iамо еза литература.

Дешаран
предмет «Литература» герггара уьйр йолуш ю «Нохчийн мотт» предметаца. Нохчийн
литература дешархойн ненан мотт а, церан къамелан оьздангалла а кхиорехь,
юкъаметтигаш лелорехь а коьрта хьаст ду.

Исбаьхьаллин
произведенийн мотт Iаморо аьтто бо дешархошна дешан исбаьхьаллин (эстетически)
декхарш довзарехь, исбаьхьаллин дешнашца кхелина мотт караберзорехь. Цо
билгалйоккхуш ю цуьнан мехалла нохчийн литература а, нохчийн мотт а герггара
уьйраш тосуш Iаморехь.

Нохчийн
литература, цуьнан цхьа дакъа а долуш, къоман культурица юххера йозаелла ю. Юкъаракультурица
йоьзна литература Iаморо таро лур ю дешархошна нохчийн литература билггалдолу
культурин цхьа дакъа санна иза тIеэца, ткъа иштта нохчийн литературин
этнокультурни башхалла а, культура а тидаме эца. Цу кепара билгалйинчу
школашкахь кочушъялур ю этнокультурни принцип.

Нохчийн
литература герггарчу уьйрашца нохчийн историца а, географица а, исламан
баххашца а Iаморо дешархойн дегнашкахь патриотически дог-ойла а,
синъоьздангаллин мехаллаш а кхуллур ю, шен дукхакъаьмнийн махках дозалла а дийр
ду цо.

Коьртачу
юкъардешаран школехь «литература» предмет 1аморан 1алашонаш ю:

–
синъоьздангаллин мехаллаш шеца йолу, гуманистически кепара дуьненехьежар а,
къоман а, юкъарароссийски а, граждански а кхетам а, патриотически синхаамаш а,
ша къоман культурин векал хиларх кхеташ, ларам барца кхийолчу культурашца
юкъаметтигаш дIакхехьа хьуьнар долуш долу адам кхиор;

–
дукхакъаьмнийн российски культурин дуьненна юкъавахар, цуьнан бух тIехь
интеграци яр  цхьана дукхакъаьмнийн российски социуме;

–
нохчийн литературех а, цуьнан синъоьздангаллин а, исбаьхьаллин мехаллех а, 
нохчийн яздархойн гIараевллачу произведенех, церан дахарх, кхоллараллех лаьцна
долу хаарш карадерзор; нохчийн литературин произведенеш ша еша болу лаам кхиор,
произведенийн юкъараадамаллин а, билггала-исторически чулацам билгалбоккхуш,
оьшуш болу теоретико-литературни хаамаш балош, исбаьхьаллин произведенешна
талламбан хаар кхиор;

–
искусствон кхечу тайпанашна юккъехь литературин башхаллийн юкъара хаамаш а,
произведенеш шайн исбаьхьаллица тIеэца а, исбаьхьаллин чам бовза а, оьрсийн
литературин тексташца юста а, церан вастийн-эстетически системийн башхаллашца
доьзна юкъара дерг а, къаьстарг а билгалдан хаар кхиор;

–
Iамочу литературни произведених лаьцна шена хетарг ала, мах хадо хаар кхиор;

–
Iамочу нохчийн произведенийн бух тIехь массо а тайпа къамелдаран кеп кхиор а,
шаръяр а, исбаьхьаллин дашах, цо кхочушдечу  исбаьхьаллин гIуллакхах кхеташ
хилар, исбаьхьаллин дашца кхелина мотт шена караберзор.

Предметах лаьцна болу юкъара хаамаш

«Литература»
предметан башхалла  базови дешаран дисциплинин санна, къастош ю  литература 
дешан исбаьхьалла хиларца доьзна. Васталлин литературо таро ло синхаамийн
тIеIаткъам бан ешархочунна, ткъа цуьнца цхьаьна цуьнан дуьненехьежар а,
синъоьздангаллин мехаллаш, исбаьхьаллин (эстетически) чам жигара кхиорна а.
Дешаран предметан «Литература» чолхалла билгалйолу иза искусство Iаморан дешан
говзаллин а, Iилманан бухан (литературоведени) а цхьаалла шеца йолуш хиларца
доьзна.

Оьшучу
барамехь теоретико-литературни хаарш далар кхочушдо.

Программехь
билгалдина хIара дакъош:

1.
Литература дешан исбаьхьалла (искусство) санна.

2.
Халкъан барта кхолларалла.

3.
ХХ бIешеран хьалхарчу эхан литература.

4.
ХХ бIешеран шолгIачу эхан литература.

5.
Кхечу къаьмнийн литература.

6.
Обзорни теманаш.                                       

7.
Литературин теорех болу хаамаш.

8.
Дешархошна билгалдина йозанан белхийн тайпанаш.

ХIор
декъехь, 7, 8 дакъош  доцучу, луш бу исбаьхьаллин произведенийн барам,
исбаьхьаллин башхалла йовзуьйтуш болу боцца хаамаш а, церан коьрта проблематика
а. Произведенеш Iамоле хьалха яздархочун дахарх, кхоллараллех лаьцна боцца
хаамаш балийна. Яздархочо нохчийн литературин исторехь дIалоцучу меттиге
хьаьжжина, боцца а, шуьйра а бу уьш. 8-гIа, 9-гIа дакъош лерина ду литературин
историн, теорин хаамашна а, дешархошна билгалбинчу йозанан белхашна а.
Литературин теорин хаамаш цхьайолчу меттигашкахь Iамочу произведенин аннотаци
юкъабогIуш бу, цундела  и прозведени Iамочу хенахь хьовсу цаьрга. 

                            «ЛИТЕРАТУРА»
ПРЕДМЕТ IАМОРАН ЖАМIАШ

Коьртачу
юкъардешаран школа чекхйоккхучуьнгахь «Литература» предмет Iамош  кхио деза
личностни жамIаш ду:

–
шен къоман векал  а, дукхакъаьмнийн Российски пачхьалкхан гражданин а ша хиларх
кхеташ хилар;

–
личностан синъоьздангаллин мехаллаш кхачаме ялор, дукхакъаьмнийн махке безам
кхиор, нохчийн литературе (культуре), кхечу къаьмнийн культуре болу ларам
кхиор;

–
хIума довзаран а, коммуникативни а декхарш кхочушдарехь хаамийн тайп-тайпанчу
хьастех пайда эцар (словараш, энциклопедеш, интернет-гIирсаш).

Коьртачу
юкъардешаран школехь предмет «Литература» Iаморан метапредметни жамIаш
билгалдовлу:

–
проблемех кхета а, гипотеза хьалха яккха а, коьчал структуре ерзо а, шена
хетарг тIечIагIдеш делил дало а, барта а, йозанан а аларшкахь бахьанин —
тIаьхьалонан уьйраш билгалъяха а, жамIаш  кепе дерзо а хаарехь;

–
ша гIуллакхдар вовшахтоха а, цуьнан мах хадо а, шена самукъане хета болу гуо
къасто а хаар карадерзорехь;

–
ша гIуллакхдеш  юстаран, дуьхь-дуьхьал хIитторан кепех пайдаэцарехь;

–
тайп-тайпанчу хаамийн хьасташца болх бан, уьш лаха, талла, ша гIуллакхдарехь
царах пайдаэца хаарехь.

Коьртачу
юкъардешаран школа чекхйоккхучеран предметни жамIаш лаьтта:

1)   хIума довзаран
декъехь:

–
барта кхоллараллин а, тайп-тайпанчу муьрийн нохчийн литературин произведенийн
коьртачу проблемех кхетам хилар; и проблемаш нийса цхьана кепе ерзо хьуьнар
хилар;

–
произведени  а, иза язъяран муьран уьйрах кхетар, цу произведенийн бухехь йолу
хенан йохаллехь йовр йоцу синъоьздангаллин мехаллаш а, церан тахана а маьIне
хилар билгалдаккхар;

–
литературни произведенина таллам бан хаар: хIокху я оцу литературни родан а,
жанран а произведени иза хилар билгалдан хаар; темех, идейх кхета а, кепе ерзо
а, цуьнан синъоьздангаллин мехаллаш, турпалхойн амалш билгалъяхар, цхьана я
масех произведенийн турпалхой буста, нохчийн а, кхечу къаьмнийн а литературин
произведенеш вовшашца юста;

–
произведенехь сюжетан дакъош, дIахIоттам, меттан суртхIотторан гIирсаш 
къастор, чулацаман идейно-исбаьхьаллин агIонаш билгалъяхарехь цара дIалоцучу
меттигах кхетар (филологически талламан кепаш);

–
литературни произведени толлуш юьхьанцара (элементарни) литературоведчески
терминологи евзаш хила езар;

2)
мехаллин-некъ бовзаран (ориентацин) декъехь:

–нохчийн
литературин синъоьздангаллин мехаллашка кхачор, шен къоман синъоьздангаллин
мехаллашца уьш юстар;

–
нохчийн литературин произведенех лаьцна шена хетарг цхьана кепе дерзо хаар,
церан мах хадор;

–
Iамийначу произведенех лаьцна шен кхетам хилар;

–
авторна хетачух кхетар, цунах лаьцна шена хетарг ала хаар;

3)
коммуникативни декъехь:

–
тайп-тайпанчу жанрийн литературни произведенеш нохчийн маттахь лерсица а,
цхьанатайпанара а тIеэцар, кхеташ ешар;

–
текст тIера цитаташ а ялош, меттан исбаьхьаллин гIирсех пайдаэцарца прозаически
произведенеш я церан дакъош юхасхьадийца хаар; ладоьгIначу я ешначу текстан хьокъехъ
хаттаршна жоьпаш далар; барта монологически къамелан тайп-тайпана аларш
кхоллар; шеца къамел деш волчуьнца оьздангаллин барамаш ларбеш, гIиллакхехь
диалог дIаяхьар;

–
Iамийначу произведенийн тематикица а, проблематикица а йоьзна изложенеш,
сочиненеш язъяр, цIахь а, классехь а йозанан белхаш кхочушбар, юкъара культурин
а, литературни а теманашна рефераташ язъяр;

4)
эстетически декъехь:

–
дешан исбаьхьаллех (искусствох) санна литературах кхетар, эстетически кепара
нохчийн литературин произведенеш тIеэцар; нохчийн исбаьхьаллин тексташ тIехь
исбаьхьаллин (эстетически) чам кхиор;

–
эстетически гIуллакхдарехь нохчийн дашах, литературни произведенийн васташ
кхуллуш меттан суртхIотторан исбаьхьаллин гIирсаша дIалоцучу меттигах кхетар;

–
меттан дIахIоттаман а, нохчийн, оьрсийн литературин вастийн системийн
башхаллашца а доьзна нохчийн а, оьрсийн литературин произведенеш вовшашца юста
хаар.

«Литература» курсо дешаран планехь дIалоцу
меттиг

Юккъера
юкъарадешаран школехь нохчийн литература Iамош ю 5 – 11 классашкахь. Дешаран
планехь нохчийн литература хьеха билгалдина ду 476 сахьт. Царах 5 – 9
класашкахь –  340 сахьт,  10 – 11 классашкахь – 136 сахьт, хIор классехь
кIирнах шишша сахьт.  Инвариантни декъана билгалдинарг 5, 6, 7, 8 классашкахь
222 сахьт ду, вариативни декъана – 50 ду; 9, 10,11 классашкахь инвариантни 186
сахьт ду, вариативни 18 сахьт ду.

ПРОГРАММИН КОЬРТА ЧУЛАЦАМ

1-ра
дакъа.  ХХ бIешеран хьалхарчу эхан литература.

Мамакаев
Мохьмад. Стихотворенеш
«Даймахке» («Хьо муха буьйцур бу…»), «ТIулгаша а дуьйцу», «Зама»,  роман
«Зеламха»

Мамакаев
Мохьмадан дахаран, кхоллараллин некъ.

Мамакаев
Мохьмадан поэзехь Даймехкан тема. Стеган паргIато, сий цуьнан Дймахкаца йолчу
юкъаметтигех доьзна хилар. Поэтан лирически турпалхочо дахарх, заманах йо
ойланаш. Мамакаев Мохьмадан лирикехь поэтан, поэзин тема. 

«Зеламха»
роман. Роман исторически бакъдолчийн бух тIехь язйина хилар. Зеламхех обарг
винарг – цу хенахьлера социально-политически дахар. Яздархочун шен
турпахочуьнга болу хьежамаш. Турпалхойн васташ кхолларехь, дахаран
исбаьхьаллин  сурт хIотторехь яздархочун  корматалла. 

Нохчийн
литературехь Мамакаев Мохьмадан кхоллараллин мехалла. 

Гадаев
Мохьмад-Селахь.
Стихотворенеш «Даймахке сатийсар», «Дай баьхна латта», «РегIара поп»,
«ЦIен-Берд».

Гадаев
Мохьмадан кхолларалла. Цуьнан поэзехь дуьненах, дахарх, Iаламах йолу ойланаш.
Лирически турпалхочун оьздангалла.

Поэтан
лирикехь безаман тема.

Гадаев
Мохьмадан поэзин исбаьхьаллин басарш, ша-тайпанан аьхналла.

Нохчийн
литературехь Гадаев Мохьмадан кхоллараллин мехалла.

Гайсултанов
Iумар. Исторически
повесть «Александр Чеченский».

Гайсултанов
Iумаран дахар а, кхолларалла а. Цуьнан повестийн, дийцарийн проблематика. Вайн
заманан кегийрхой гIиллакх-оьздангаллица кхиоран проблемаш хIитторан башхаллаш.

Исторически
повесть «Александр Чеченский». Нохчийн кIентан кхоллам повесть тIехь гайтаран
башхаллаш. Инарла-майор Александр Чеченский – 1812 шеран тIеман гоьваьлла
турпалхо. Алссам исторически гIуллакхаш чулоцучу повестан хиламашкахула коьрта
турпалхочун дахар, цуьнан амал кхиаран хьелаш исбаьхьаллица довзийтаран
башхаллаш.

Повестан
композици, исбаьхьаллин гIирсаш. 

Нохчийн
проза кхиарехь, берашна, кхиазхошна йолу литература кхолларехь Гайсултанов
Iумаран произведенийн маьIна. 

Эдилов
Хасмохьмад. Поэма
«Сийлаха». 

Эдилов
Хасмохьмадан дахар а, кхолларалла а. Поэтан кхоллараллин шуьйра проблематика.
Даймехкан, маршонан теманаш. Къинхьегаман стаг ларар. Лирически турпалхочун
адамашка йолу къинхетаме дог-ойла.

«Сийлаха»
поэми тIехь адаман дахар, ирс юкъараллехь кхоллалучу хьолех дозаделла хилар
чIагIдар. ИбрахIиман оьзда безам, цуьнан деган, ойланийн комаьршо. Эдалхин
оьзда йоцу ойланаш а, гIуллакхаш а. Сийлахас ца ларбина шен мерза безам, цуьнан
доьхна дахар, цунах даьлла зулам.

Поэми
тIехь суртхIотторан, васт кхолларан поэтически гIирсаш. 

Эдилов
Хасмохьмадан кхоллараллин башхаллаш.

Сулейманов
Ахьмад. Стихотворенеш
«Берд», «Ламанан хьостанаш», «Батто сагатдо».

Сулейманов
Ахьмадан дахар а, кхолларалла а.

Поэтан
лирикехь къонахаллин, оьздангаллин тема. Къоман гIиллакх-оьздангаллица вехаш,
эхь-бехк лардеш волу цуьнан лирически турпалхо. Безаман а, доттагIаллин а
лирика.

Сулейманов
Ахьмадан произведенешкахь поэтически сурт хIотторан башхаллаш.  Цуьнан
кхоллараллин мехалла.

2-гIа
дакъа.  ХХ бIешеран шолгIачу эхан литература.

М.
А. Сулаев.
Дахар а, кхолларалла а.

Стихотворенеш
«Сай», «Сох муха эр дара адам?».  Роман «Лаьмнаша ца дицдо».

Поэтан
лирикехь гIиллакх-оьздангаллех, стеган вахаран Iалашонах лаьцна йолу ойланаш.
Дайн оьзда гIиллакхаш лардан дезар, шегахь дика амалш: яхь, собар, тешам кхио
езар чIагIдар. Iаламан лирика. Даймехкан исбаьхьа, беркате Iалам Iалашдан
дезар, цуьнца къинхетаме хила везар.

Роман
«Лаьмнаша ца дицдо». Нохчийн халкъан дахарехь уггаре халчу мурехь – 1940-чу
шерашкара 1960-чу шерашка кхаччалц – адамийн кхолламаш романехь гайтар.
Товсолтийн амалшца доьзна къоман гIиллакх-оьздангалла гайтаран башхаллаш.

Романехь
кегийрхойн васташ.

Романан
маьIна а, исбаьхьаллин башхаллаш а.

Айдамиров Абузар. Дахаран а,
кхоллараллин а некъ. Роман «Еха
буьйсанаш»

(6
сахьт)

Айдамиров
Абузаран кхораллара. «Еха буьйсанаш» исторически романехь нохчийн халкъо ХIХ
бIешарахь къоман парг1атонехьа  латтийначу къийсаман тема. Къоман дахар
кIорггера, дуккха а агIонаш толлуш гайтар. Исторически бакъдолу гIуллакхаш
гайтарехь романан эпически шуьйра чулацам. Цу заманахь Нохчийчохь хилла
юкъараллин хьелаш  говза гайтар.

Романан
турпалхойн Аьрзу, Маккхал, Iела.

Романан
исбаьхьаллин башхаллаш.

Ахматова
Раиса. Дахар а,
кхолларалла а. Стихотворенеш «Чекхдийр
ду вайн шераш», «Даймахке». Поэма «Дагалецамийн новкъа» (4 часа)

Ахматова
Раисин дахар а, поэтически кхолларалла а. Даймохк, халкъийн доттагIалла, машаре
дахар, къинхьегам, безам, кегийрхойн дог-ойла гайтар. Поэтессин кхолларалла шен
хенаца йогIуш хилар.

Ахматова
Раисин поэзехь  нохчийн йоьIан васт.

Поэтессин
лирически турпалхо даима къона, шен Даймохк дукхабезаш, дахарехь хIайт-аьлла
хилар.

Ахматован
поэзехь безаман тема. Цуьнан лирикин башхаллаш.

«Дагалецамийн
новкъа» – автобиографически поэма.

Цуьнан
турпалхочун кхоллам Даймехкан, халкъан кхолламах къасталур боцуш бозабелла
хилар. Поэмин тIехь къинхьегаман, безаман, поэзин, поэтан декхарийн теманаш
цхьаьнайогIуш  къастор.

Поэмин
идейни а, исбаьхьаллин а башхаллаш

Арсанукаев
Шайхи. Стихотворенеш «Весет», «Нагахь хьан гIо оьшуш…», «Нийсонна гимн», «Гиний шуна?»,
«Дицдина илли», «Ненан мотт», стихашкахь роман «Кхолламан сизаш» (4 часа)

Арсанукаев
Шайхин кхолларалла.

Поэтан
произведенешкахь Даймехкан исбаьхьа суьрташ, Iаламан аьрха хазалла. КIорггера
кхетам, оьзда лаамаш болу поэтан лирически турпалхо. Цо дуьненах, дахарх йо
йоланаш, адаман ирсехьа къийсам латто иза кийча хилар.

Арсанукаев
Шайхи лирикан башхаллаш: чулацам, поэтически гIирсаш, исбаьхьаллин хатI.

«Кхолламан
сизаш» цIе йолу стихашца язйина роман. Даймехкан тIамехь бIаьхоша турпалаллица
Даймохк мостагIчух Iалашбар романехь гайтаран башхаллаш. БIаьхойн васташ.
Ризван а, цуьнан накъостий а.

Романехь
тIеман а, тылан а суьрташ. Маршо ларъеш эгначийн сий а деш, тIом гIаттош
болчарнра дуьхьал авторо халкъе бен кхайкхам. «Кхолламан сизаш» романан чулацам
а, исбаьхьаллин а къастамаш а.

Арсанукаев
Шайхин поэзин мехалла.

Шайхиев
Iалвади. Поэма
«Лазаман лорах», стихашца язйина повесть «Дерачу кхолламан кхиэл» (3 сахьт)

Шайхиев
Iалвадин кхолларалла. Цуьнан поэзин шуьйра чулацам а, маьIна а. Шайхиев Iалвади
стихашкахь поэтически сурт кхолларан башхаллаш. Цуьнан поэзин ша-тайпана долу
хатI.

«Лазаман
лорах» поэми тIехь поэтан деган Iийжам.

«Дерачу
кхолламан кхиэл» – стихашца язйина повесть. Тешнабехккий, эхь-оьздангаллий цкъа
а цхьанадогIург цахилар чIагIдар. Къоман гIиллакхаш а, оьзда безам а гайтар.
Повестан маьIна а, исбаьхьаллин къастамаш а.

Шайхиев
Iалвадин кхоллараллин мехалла.

Рашидов  Шаид. Стихотворенеш «Баланах дуьзна дог», «Пондар боьлху», «Аружа»  (3 сахьт).  

Рашидов
Шаидан поэзин проблематика, коьрта башхаллаш. Лирически турпалхочун ойланаш,
синхаамаш.

Стихотворенеш
мукъаме хилар, дуккха а стихаш эшаршка ерзор. Цуьнан стихашкахь поэтически сурт
кхолларан башхаллаш.

«Аружа»
– исторически хиллачийн буха тIехь язйина поэма. Махках даьккхинчу 
халкъо лайна баланаш, халонаш гайтаран башхаллаш. Аружа а, Алымкхан а.

Лирически
турпалхочун  халкъах, махках йолу ойланаш.

Ахмадов
Муса. Повесть «Лаьтта
тIехь лаьмнаш а хIиттош», Стихотворени «Нохчийн махкахь нохчийн маттахь…» (3 сахьт) 

Ахмадов
Мусан произведенийн коьрта проблемаш, теманаш, турпалхой.

Ахмадов
Мусан кхоллараллин обзор: бIешерашкара схьадогIу къоман оьздангаллин ламасташ
хIинцалерчу заманан лехамашца къовсаме довлар, чолхечу дахаран галморзахаллаш
адам эхь-бехках юхадалар, гIиллакх лахдалар, халкъан ламасташка лерам бацар
къомана бохаме  хилар; оьздангаллех ца вухуш, гIиллакх лардеш дахаран халонех
чекхвалар

«Лаьтта
тIехь лаьмнаш а хIиттош» повестан чулацам, исбаьхьаллин башхаллаш.

Ахмадов
Мусан прозин исбаьхьаллин башхаллаш.

Дикаев
Мохьмад. Стихотворенеш «Нохчийн
хIусам», «Стеган цIе», «Суна лаьа».

Дикаев
Мохьмадан лирика. Поэтан шен Даймахках, ша схьаваьллачу халкъах  дозалла даран
ойла, патриотически синхаамаш, къоман хиндерг ирсе хила лаар  — цуьнан
кхоллараллин коьрта чулацам.

Дикаев
Мохьмадан поэзехь яхь, къоман оьздангалла гайтаран башхаллаш.  Цуьнан
поэтически хатI.

Абдулаев
Леча. Стихотворенеш
«КIант» – олий, кхойкхура нана…», «Мехкан йоI», «Зарзъелла тIаьххьара
марха…»

Абдулаев
Лечин лирика. Поэтан стихийн коьрта проблематика а. филофски чулацам а.
Лирически турпалхочун амалшкахь нохчийн къоман гIиллакх-оьздангалла. Поэтан
стихан шатайпаналла.

Бексултанов Муса. Дийцарш «Наггахь
сайн сагатделча», «Хьалхара парта», «Корталин Хантоти»

Бексултанов
Мусан кхолларалла.

Цуьнан
прозехь дахар шатайпанчу исбаьхьаллин хотIехь гайтар. Яздархочо кега-мерса
долчу хIумнашкахула, царех чекххьежарца дахаран чолхе,  шайн кIорггера маьIна
долу гIуллакхаш, хьелаш къастор.

Къоман
хиндерг халкъан ламасташ, гIиллакх-оьздангалла ларъярца дозаделла хилар
произведенешкахь чIагIдар. Турпалхойн амалш гайтаран, церан васташ кхолларан
башхаллаш.

Яздархочун
кхоллараллин маьIна, исбаьхьаллин башхаллаш. Халкъан барта кхоллараллица уьйр
хилар.     

Бисултанов
Апти. Стихотворенеш «ЙогIу
и къежъелла месаш…», «Бадуев
СаьIид», «Десачу гуьйна тIе…», «Ас хьан чIабанех гIайгIа юцур ю».

Бисултанов
Аптин поэзин башхаллаш. Поэтан лирически турпалхочун шен Даймахке, халкъе, 
болу безам. Яхь йолу кIант кхиийначу ненан сийдар. Граждански лирикин
исбаьхьалла.

Бисултанов
Аптин поэзин исбаьхьаллин хатI.

Эльсанов
Ислам. повесть «ЦIегIачу декхнийн боьлак».       

Эльсанов
Исламан произведенешкахь хIинцалерчу дахаран сурташ, адамийн кхолламаш.
Турпалхойн амалш гайтаран башхаллаш.

«ЦIегIачу
декхнийн боьлак» – исторически повесть. Нохчийн халкъо ХIХ бIешарахь шен
паргIатонехьа латтийн къийсам. Повесть тIехь Шемалан боламах дозаделла долу
исторически хьелаш бакъдолчуьнца нийсадогIуш гайтар. Шемала хьафий а волу Исхьакъ
вейтар. Машарехьа болу къоман лаам.

БойсагIар
а, ТIелхаг а.

3-гIа
дакъа.  ХХI бIешо долалучу муьран литература.

Ибрагимов
канта. роман «берийн дуьне». Тема а, проблематика а. Исбаьхьаллин башхаллаш.

Яшуркаев
Султан. Стихотворенеш
«ХIара лаьмнаш лаьмнаш хилла…», «Ойланаш, аш соьга баха хIун
боху,..», «ЦIахь котам декара зевне еш Iуьйкъе,..».                                                                                                                                                             
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                  

4-гIа
дакъа.  Кхечу къаьмнийн литература

Базоркин
Идрис. Роман
«БIешерийн бодашкара» (Дакъа).  

ГIалгIайн
литературах юкъара хаамаш.

Базоркин
Идрисан кхолларалла. «БIешерийн бодашкара» романан коьрта чулацам. Романехь
гIалгIайн хьалхалера дахар гайтаран башхаллаш. Коьрта турпалхой. Калойн
васт.                                             

«БIешерийн
бодашкара» романан маьIна а, исбаьхьаллин башхаллаш а.

Яндиев
Джамалдин. Стихотворенеш
«Поэтан дог», «Хаза ю синтеме буьйса».

ГIалгIайн
литературех хаамаш.

Яндиев
Джамалдинан поэтичнски кхолларалла. Поэтан лирика. Цуьнан  лирически
турпалхочун ойланаш а, синхаамаш а. Шен махке, халкъе болу аьхна безам. Поэтан
дог халкъан лехамашца детталуш хилар. Цуьнан лирикехь Iаламан хазалла,
аьхналла.

Яндиев
Джамалдинан поэзин башхаллаш.

Александр
Казбеги. Повесть
«Элиса».

Гуьржийн
яздархочун Алесандр Казбегин кхоллараллех хаамаш. «Элиса»  повестан
коьрта чулацам. Къаьмнашна юкъарчу доттагIаллин уьйраш гайтаран хьелаш.
Ламанхойн къонахалла, оьздангалла, тешаме хилар яздархочо хастаме дийцар.

Элисин,
Чербижан Анзоран, Важиян васташ.

Казбегин
турпалхой – нохчий, гуьржий – шайн сий, маршо, паргIато ларъечу къийсамехь,
вежарий санна, бертахь хилар.

Кулиев
Кайсын. Стихотворенеш «Хиндолчунна аьлла байташ», «ТIуьначу лаьттан цинц къуьйлу…».

Кулиев
Кайсын – балкхаройн поэт. Цуьнан поэзин башхаллаш. Поэтан лирически турпалхочун
ша винчу лаьтте, хьомечу Даймахке, халкъе болу безам. Шен дахар адам ирсе
кхачорна дIадала иза кийча хилар.

5-гIа
дакъа.  Обзорни теманаш

Нохчийн
литература ХХ бIешеран хьалхарчу эхехь кхиаран хьелаш (Обзор).

Нохчийн
литературехь ХIХ бIешо чекхдолучу – ХХ бIешо долалуч муьрехь Нохчийчоьнан
юкъараллин дахаран социальни хьелаш а, граждански тIом а гайтаран башхаллаш.
Арсанов СаьIид-Бейн роман «Маца девза доттагIалла», Ошаев Халидан роман
«Алун шераш», Окуев Шимин роман «Лай тIехь цIе зезагаш» (Обзор)

Сийлахь-Боккхачу
Нохчийн литературехь Даймехкан тIеман (1941–1945) тема (Обзор).

Даймехкан
паргIато Iалашъяран тема. Мамакаев Iаьрбин стихотворенеш «Дерриге а тIамна!»,
«Даймехкан тIом бечохь»; Мамакаев Мохьмадан – «И йоьлхуш яц», «КIиллочунна»;
Сулаев Мохьмадан – «ГIовтта», «Малх тоьлур бу»; Эдилов Хасмохьмадан – «Суьрте»,
«Кавказан аьрзу», «ТIемало – хьоьга».  Гадаев Мохьмадан  – «Мехкан лоьмашка»,
«ДоттагIашка».

ТIеман
шерашкахь литературо къаьмнийн доттагIаллин тема айбар. Граждански тIамехь
халкъо турпалалла гайтар карладаккхар (Мамакаев Iаьрбин «Винчу юьрта»).

Даймохк
мостагIчух паргIатбоккхуш гайтина халкъан турпалалла, патриотизм хIинцалерчу
литературехь гайтар. ТIеман халчу хьелашкахь бIаьхойн дог-ойла,
гIиллакх-оьздангалла, хьуьнар исбаьхьаллин произведенешкахь гайтаран башхаллаш.
Муталибов Зайндин «БIаьхочун весет»; Эдилов Хасмохьмадан «Ирс къуьйсуш веллачун
сий делахь латта», «Лаьттан цинц»;  Сулаев Мохьмад «Нохчийн кIант Волгин
йистехь»; Гацаев СаьIидан «Ханпашин валар».

Нохчийн
литературехь къинхьегаман тема. Исаева Марьяман роман «Ирсан орам», Музаев
Нурдинан роман «Сатийсаман ницкъ», Нунуев Сайд-Хьамзатан роман «Гезган
маша» (Обзор). 

Нохчийн
литература ХХ бIешеран шолгIачу эхехь кхиаран хьелаш а, хIинцалерчу поэзин,
прозин башхаллаш (Обзор).

6-гIа
дакъа. Литературин теори а, истори а.

Нохчийн исбаьхьаллин литература
кхоллаяларан хьелаш, къоман йозанан литературин хьостанаш. Нохчийн литературехь
поэзин, прозин, драматургин жанраш кхоллаяларан а, кхиаран а башхаллаш. 
Йозанан литературин нохчийн барта кхоллараллица уьйр хилар.

Литературин тайпанаш: эпос, лирика, драма.

Литератрин жанраш. Эпически жанраш:
дийцар, повесть, роман. Лирически жанраш: стихотворени. Драматургически жанраш:
комеди, драма, трагеди. Лиро-эпически произведенеш: поэма, баллада, басня,
стихашкахь повесть, стихашкахь роман.

Исбаьхьаллин произведенин формех а,
чулацамах а болу кхетам кIаргбар. Исбаьхьаллин прпоизведенин чулацам а, маьIна
а.  Тема, проблематика, сюжет, дIахIоттам (пролог, юьхьйолор, долор,
кульминаци, къастор, тIаьхьара дош, монолог, диалог, лирически юьстахдийларш).
Исбаьхьаллин произведенин васт, персонаж, турпалхо. Лирически турпалхо. 
Авторан васт. Авторан къамел.

Исбаьхьаллин произведени тIехь къовсам
(конфликт). Драматургически къовсам.

Проза а, поэзи а. Церан башхаллаш.

Стих кхолларан кепаш. Стих кхолларан
силлабо-тонически кеп. Стихан барамаш. Стихан гIулч. Хорей, ямб, дактиль,
амфибрахи, анапест. Строфа, ритм, рифма.

Исбаьхьаллин произведенин меттан гIирсаш:
дустар, эпитет, метафора, юьхьедерзор, гипербола, метоними.

Нохчийн литература ХХ бIешеран хьалхарчу
эхехь кхиаран башхаллаш.

Нохчийн литература ХХ бIешеран шолгIачу
эхехь кхиаран башхаллаш.

ХIинцалерчу поэзин, прозин башхаллаш.

Теоретико-литературна
хаарш далар исбаьхьаллин произведенеш Iамош а кхочушдо, цул совнаха литературин
теори Iамо хан а билгалъяьккхина Программи тIехь.

7-гIа
дакъа.
Литература Iамош кхочушбечу барта а, йозанан а белхийн коьрта тайпанаш.

Исбаьхьаллин
произведенин чулацам тайп-тайпанчу форманашкахь схьабийцар: чулацам текстана
юххера бийцар; произведенин сюжетан сиз а лардеш, коьрта хиламаш схьабийцар;
шайн къеггина маьIна долу цхьа-ши эпизод йийцар; билгалволчу турпалхочух
йозаелла йолу меттигаш йийцар.

Исбаьхьаллин
произведенин текст маьIна деш схьайийцар.

Литературах,
юкъараллин дахарх лаьцна йолчу статьян чулацам схьабийцар.

Стихотворенеш,
прозаически произведенийн дакъош дагахь дешар.

Произведени
тIера исбаьхьаллин суртхIотторан гIирсаш билгал а бохуш, эпитетийн, дустарийн,
метафорийн, геперболийн олицетворенийн, иштта дIа кхиболчу а суртхIотторан
гIирсийн башхаллаш къастор.

Кхочушбечу
барта а, йозанан а белхан план х1оттор.

Литературно-критически
белхийн тезисаш, конспекташ.

Барта
а, йозанан а тайп-тайпана сочиненеш. Царна юккъехь хир ю литературин материала
тIехь язъеш ерш а, дешархоша шайн тидамех, шайна зеделлачух лаьцна язъеш ерш а.

Литературин
материал тIехь язъечу сочиненийн герггарчу хьесапехь долу тайпанаш:

–
исбаьхьаллин произведенийн васташ къастош йолу сочиненеш;

–
произведенийн тематика къастош йолу сочиненеш;

–
исбаьхьаллин произведенин идейни чулацам билгалбоккхуш йолу сочиненеш;

–
обзорни теми хьокъехь йолу сочиненеш;

–
исбаьхьаллин произведенийн хорманех лаьцна йолу сочиненеш;

–
исбаьхьаллин литературан произведени искусствон кхечу форманехь йолчу
произведенех юстуш йолу сочиненеш;

–
исбаьхьаллин произведенех кхоллараллица пайдаоьцуш язъеш йолу сочиненеш.

Дешархоша
шайн тидамех, шайна зеделлачух, девзинчух лаьцна язъеш йолчу сочиненеш хила
тарло шайн гIаланах, юьртах, юьртахойх лаьцна. Юкъараллин дахарх, даймахках,
халкъийн доттагIаллех лаьцна сочиненеш.

Шаьш
цIахь ешначу книгашна рецензеш.

Шайна
гинчу кинофильмашна, спектаклашна отзываш.

Литературин
материал т1ехь доклад, къамел кечдар (цхьаннах я масех книгех пайдаоьцуш).

Интернет
ресурсашкахь йолчу материалан барта мах хадор а, рецензи язъяр а.

Шаьш
ешначу книгина, хьаьвсинчу кинофильмана, телепередачина, шайна гинчу
спектаклана рецензи язъяр.

Шайн
школин а, г1алин (юьртан) а дахарх лаьцна къамел кечдар, доклад язъяр.

10- ЧУ КЛАССЕХЬ НОХЧИЙН ЛИТЕРАТУРИН
ТЕМАТИЧЕСКИ ХЬЕСАПАШ

№	Дешаран темин дакъа	1амочу коьчалан ц1е	Сахьт	Сочинени
1	Довзийтар. Нохчийн меттан дешан мах		1
2	Арсанов Саь1ид-Бейн дахаран а,кхоллараллин а некъ.	«М  «Маца девза доттаг1алла» роман.  Ли	4
3	МаМамакаев Мохьмадан дахаран а,, кхолла кхоллараллин а некъ	«Орган т1ехь сатесна»,  «Т1улгаша а дуьйцудуьйцу», «Даймахке»,«Зама»  стихот воренв  воренеш.«Зеламха» роман. Литературин теори.Романах кхетамбалар.	8	1
4	Гадаев Мохьмад-Салихьан даха Ра   ран  а,кхоллараллин а некъ.	«Даймахке сатийсар», «Дай баьхна латта»     латта»,    «Рег1ара поп», «Гуьйренан зезаг», зезаг»,«Генара кехат» стихотворенеш.	5
5	Гайсултанов 1умаран дахаран а, кхоллараллин а некъ.	«А   «Александр Чеченский» повесть.	6	1
6	Эд Эдилов Хасмохьмадан дахаран а,, кхолла кхоллараллин а некъ.	«Сийлаха» поэма.	7
7	Я Яшуркаев Султанан дахаран а,. кхолла   кхоллараллин а некъ.	«С «Самах ду, г1енах ду»,             «Д«Дагахьбалламаш,дагалецамаш» стихот стихот воренеш.	3
8	Исмаилов Абун дахаран а,кхоллараллин некъ.	«В «Вог1ура воккха стаг», «Кхийра кхаба» стихо	2
9	Абдулаев Шарипан дахаран а, кхоллараллин а некъ.	«В «Весет»,  «Диканиг хьахадан кхоьру  со со…» стихотворенеш.	2
10	Бексултанов Мусан дахаран а, кхоллараллин а некъ.	«Дахаран хин генара бердаш» повесть.	5
11	Яралиев Юсупан дахаран а, кхоллараллин а некъ.	«Г «Г1иллакх», «Лулахочуьнга»  Стстихотворенеш.	3
12	Ахмадов Мусан дахаран а,кхол                         лараллин некъ	«Л «Лаьмнел а лекха» пьеса.	4
13	Эльсанов Исламан дахаран а, кхоллараллин а некъ.	«2 «Ц1ег1ачу декхнийн боьлак» историчес ки повесть	9	1
14	Бисултанов Аптин дахаран а,. кхолла кхоллараллин а некъ.	«Н «Нохчийчоь»,  «Нана» стихотворенеш.	3
15	Цу «Цуруев Шарипан дахаран а, кхолла раллин раллин а некъ.	«Нохчийчоьне»,  «Йисалахь, Нохчийчоь» стихотворенеш.	5
16	Дешархоша шаьш хаьржина произведенеш		1
17	Дерриге		68

11-ЧУ
КЛАССЕХЬ НОХЧИЙН ЛИТЕРАТУРИН ТЕМАТИЧЕСКИ ХЬЕСАПАШ

№	Дешаран темин дакъа	Коьчалан ц1е	Сахьтийн барам	Сочинени
1		Кадыров А-Хь «Хьомсара Нохчийчоь!»	1
2	ХХ б1ешеран хьалхарчу эхехь нохчийн литературин кхиаран башхаллаш	ХХ б1ешо долалуш нохчийн литература кхоллаяларан некъийн цхьайолу башхаллаш	1
Нохчийн литература ненан маттахь кхоллаялар	1
Даймехкан т1ом исбаьхьаллин дашехь	1
3	ХХ б1ешеран шолг1ачу эхехь нохчийн литература кхиаран башхаллаш	1960-г1а шераш. Окуев Ш. «Лай т1ехь ц1ен зезагаш»романан обзор	1
1960-г1а шераш.Сулаев М. «Тавсолта ломара д1авоьду» романан обзор	1
1970-1990-чуй шерийн проза Айдамиров А. «Дарц»	1
70-90-г1ий шерийн поэзи Айдамиров А. «Вина мохк»,Арсанукаев Ш. «Ненан мотт»	1
4	ХХ б1ешеран юьххьехь нохчийн литература кхиар	Х1инцалера проза а, поэзи а	3
Исаева Султанан Марьям	9
Айдамиров Абдулхьакиман Абузар	7	1
Ахматова Солтамурадан Раиса	7
Сулейманов Сулейманан Ахьмад	3
Арсанукаев 1абдулмуслиман Шайхи	5
Рашидов Рашидан Шаид	3
Гацаев Асламбекан Саь1ид	2
Ахмадов Мохьмадан Муса	3
Дикаев Джунаидан Мохьмад	2
Бексултанов (Адамов) Мозин Муса	4	1
Шайхиев Хасмохьмадан 1алвади	3
Алиев Хьамидан Г1апур	2
Ибрагимов Хьамзатан Канта	2
Казбеги Александр	2
Кулиев Кайсын Шуваевич	3
	Дерриге		68	2

НОХЧИЙН ЛИТЕРАТУРА 10 КЛАСС

10-чу классехь нохчийн литература хьехаран
шеран рузманан хьесапаш

2019
— 2020 деш.шо

«Нохчийн литература» 1амат, «Хрестомати» 10-чу
классана Соьлжа- Г1ала 2019

Ахмадов М.М., Алиева З.Л.

Сахьтийн барам: 68 сахьт, к1ирнах 2 сахьт

Сочинени -3

№	1амочу коьчалан ц1е	Маса сахьт	Планаца	Биггала
1 –ра ахшо
1	Нохчийн меттан дешан мах	1
Арсанов Арсанбекан Саь1ид- Бей
2	Романах кхетамбалар. «Маца девза доттаг1алла» роман. Некъан юьхь (1-ра корта)	1
3	«Маца девза доттаг1алла» Арсби а, цуьнан накъостий а (2-3-г1а  корта)	1
4	«Маца девза доттаг1алла» (4-5-г1а корта)	1
5	Арсбин васт
Мамакаев 1амин Мохьмад
6	Мамакаев Мохьмадан дахаран а, кхоллараллин а некъ	1
7	Мамакаев М. поэзин башхалла «Т1улгаша а дуьйцу» стихотворенин чулацам а, исбаьхьаллин шатайпаналла а	1
8	«Даймахке», «Зама»  стихотворенийн чулацам а, исбаьхьаллин башхаллаш а	1
9	«Зеламха» роман Тутмакхаш	1
10	«Зеламха» романехь зударийн васташ	1
11	«Зеламха» Зеламхин доьзал	1
12	«Зеламха» Зеламхин васт	1
13	Сочинени «Зеламхин васт»	1
Гадаев Мохьмад- Салахь
14	Гадаев Мохьмад- Салахьан дахаран а, кхоллараллин а некъ	1
15	«Даймахке сатийсар» стихотворенин исбаьхьаллин башхалла	1
16	«Дай баьхна латта» стихотворенин чулацам а, исбаьхьаллин шатайпаналла а	1
17	«Генара кехат» стихотворенин исбаьхьаллин башхалла	1
18	«Ц1ен берд» стихотворенин чулацам а, исбаьхьаллин башхалла а	1
Гайсултанов Эдилсултанан 1умар
19	Гайсултанов 1. дахаран а, кхоллараллин а некъ. «Александр Чеченский» романан д1ах1оттам	1
20	«Александр Чеченский» Кегий йийсарш	1
21	«Александр Чеченский» Вина юрт	1
22	«Александр Чеченский» Бородино	1
23	Александр Чеченский» Чеченский а, Кутузов а.	1
24	Сочинени ««Александр Чеченскийн васт»	1
Эдилов Эдалан Хасмохьмад
25	Эдилов Х. дахаран а, кхоллараллин а некъ, поэзин башхалла	1
26	«Сийлаха» Ибрах1им а, Сийлаха а.	1
27	«Сийлаха» Ибрах1им а, Сийлаха а,Эдалха а	1
28	«Сийлаха» Ибрах1им а, Эдалха а.	1
29	«Сийлаха» Ибрах1иман васт	1
30	Аннотаци язъяр	1
31	1амийнарг карладаккхар (тест)	1
32	Дешархоша хаьржина произведени йийцаре яр	1
2- г1а ахшо
Яшуркаев Сайд1елин Султан
1	ХХ б1ешеран 80-чу шерашкахь нохчийн литтературе баьхкинчу яздархойн             кхолларалла	1
2	Яшуркаев  С. дахаран а, кхоллараллин а некъ. «Самах ду, г1енах ду» стихотворени	1
3	«Дагахьбалламаш, дагалецамаш» стихотворенин исбаьхьаллин башхалла	1
Исмаилов Т1урин Абу
4	Исмаилов А. дахара а, кхолларалла а. «Вог1ура воккха стаг»  стихотворени	1
5	«Кхийра кхаба» » стихотворенин чулацам а, исбаьхьаллин башхалла а	1
Абдуллаев Шарипан Леча
6	Абдуллаев Лечин поэзин башхалла. «Весет» стихотворени	1
7	«Диканиг хьахадан кхоьру со…»,«Лазийний? Лазийна, хьаха…» стихотворенин маь1на а, исбаьхьаллин башхалла	1
Бексултанов(Адамов) Мозин Муса
8	Бексултанов М.дахаран а, кхоллараллин а некъ, прозин башхалла.	1
9	«Дахаран хин генара бердаш» повестан идея а, чулацам	1
10	«Дахаран хин генара бердаш» Лам чохь жа дажош	1
11	«Дахаран хин генара бердаш»  Ден весет	1
12	Рецензи язъяр	1
Яралиев Сардал -1елин Юсуп
13	Яралиев Ю. дахаран а, кхоллараллин а некъ, поэзин башхалла.	1
14	«Г1иллакх» стихотворенин чулацам а, исбаьхьаллин башхалла а	1
15	«Лулахочуьнга» стихотворенин чулацам а, исбаьхьалла а	1
Ахмадов Мохьмадан Муса
16	Драматургех кхетамбалар «Лаьмнел а лекха» драма	1
17	«Лаьмнел а лекха» Г1осуман васт	1
18	«Лаьмнел а лекха»  Элсин васт	1
19	«Лаьмнел а лекха»  Аматин васт	1
Эльсанов Исраилан Ислам
20	Эльсанов И. дахаран а, кхоллараллин а некъ. «Ц1ег1ачу декхнийн боьлак» повестан чулацам	1
21	«Ц1ег1ачу декхнийн боьлак»  Х1инца бен садаьржаш дацара.	1
22	«Ц1ег1ачу декхнийн боьлак» Г1овг1а	1
23	«Ц1ег1ачу декхнийн боьлак»  Йоккха стаг	1
24	«Ц1ег1ачу декхнийн боьлак»  Мехка кхел	1
25	«Ц1ег1ачу декхнийн боьлак»Г1убашан,Шемалан  васт	1
26	«Ц1ег1ачу декхнийн боьлак» повестехь халкъан кхоллам	1
27	Сочинени «Нохчийн мотт – дахаран хазна»
28	1амийнарг карладаккхар (тест)	1
Бисултанов Дибин Апти
29	Бисултанов А. дахар а, кхолларалла а	1
30	«Нохчийчоьне» стихотворенин чулацам а, исбаьхьаллин шатайпаналла	1
31	«Нана» стихотворенин маь1на а, исбаьхьаллин башхалла	1
Цуруев Мовлдин Шарип
32	Дахаран а, кхоллараллин а некъ	1
33	Цуруев Шарипан поэзин башхалла	1
34	«Нохчийчоьне» стихотворенин маь1на а, исбаьхьаллин шатайпаналла	1
35	«Йисалахь Нохчийчоь» стихотворенин исбаьхьаллин шатайпаналла	1
36	1амийнарг карладаккхар т1еч1аг1дар

НОХЧИЙН
ЛИТЕРАТУРА 11 КЛАСС                                                                                     11-чу
классан нохчийн литературин хьехаран шеран рузманан хьесапаш

«Нохчийн литература» 1амат Туркаев Х.В., Туркаева
Р.А.,Соьлжа-Г1ала-2019

«Хрестомати» Мурадова З.И., Абдулкадырова Р.А.,
Соьлжа-Г1ала-2019

Сахьтийн барам: 68, к1ирнах 2 сахьт

Сочинени- 2

№	1амочу коьчалан ц1е	Сахьт	Хан
планаца	билггала
1-ра ахшо (32 сахьт)
1	Кадыров А-Хь «Хьомсара Нохчийчоь!»	1
I.                   ХХ б1ешеран хьалхарчу эхехь нохчийн литературин кхиаран башхаллаш
2	ХХ б1ешо долалуш нохчийн литература кхоллаяларан некъийн цхьайолу башхаллаш	1
3	Нохчийн литература ненан маттахь кхоллаялар	1
4	Даймехкан т1ом исбаьхьаллин дашехь	1
II.                ХХ б1ешеран шолг1ачу эхехь нохчийн литература кхиаран башхаллаш
5	1960-г1а шераш. Окуев Ш. «Лай т1ехь ц1ен зезагаш»романан обзор	1
6	1960-г1а шераш.Сулаев М. «Тавсолта ломара д1авоьду» романан обзор	1
7	1970-1990-чуй шерийн проза Айдамиров А. «Дарц»	1
8	70-90-г1ий шерийн поэзи Айдамиров А. «Вина мохк»,Арсанукаев Ш. «Ненан мотт»	1
III.             ХХ б1ешеран юьххьехь нохчийн литература кхиар
9	Х1инцалера проза а, поэзи а. Арсанукаев Ш., К.Ибрагимов,Абдулаев Л., Бексултанов М…	1
10	Х1инцалера проза а, поэзи а. Айдамирова М., Идигова Ж.,Талхигова Роза,Абубакарова Пет1амат	1
11	Литературин родаш. Драматурги	1
Исаева Султанан Марьям
12	Исаева Марьяман дахар а, кхолларалла а	1
13	«Ирсан орам» Воха мегар дац	1
14	Дог ца 1ийна	1
15	Нанас йинарг хилла	1
16	Доккха инзар	1
17	Д1адевлларш	1
18	Кхаъ	1
19	Дош-болат	1
20	Драматически къовсамах кхетамбалар	1
Айдамиров Абдулхьакиман Абузар
21	«Еха буьйсанаш» романан документальни, исторически бух	1
22	«Еха буьйсанаш» Нохчмахке	1
23	«Еха буьйсанаш» Къастар	1
24	«Еха буьйсанаш» Б1е цхьолаг1а буьйса	1
25	«Еха буьйсанаш» Данч1а	1
26	Сочинени «Еха буьйсанаш» романехь нохчийн зударийн кхоллам»	1
27	Романах болу кхетам к1аргбар	1
Ахматова Солтамурадан Раиса
28	Ахматова Раисин дахар а, кхолларалла а	1
29	Ахматова Р. «Даймахке»	1
30	Ахматова Р. «Нене»	1
31	Ахматова Р. «Сан юрт»	1
32	Ахматова Р. «Дагалецамийн новкъа» поэма	1
2-г1а ахшо (36 сахьт)
1	«Дагалецамийн новкъа» поэмин турпалхочун васт- нохчийн зудчун типически кхоллам	1
2	Лиро- эпически жанрах кхетамбалар	1
Сулейманов Сулейманан Ахьмад
3	Сулейманов А. «Дог дохде ц1е»	1
4	Сулейманов А. «Берд», «Батто сагатдо»	1
5	Сулейманов А. «Ламанан хьостанаш»	1
Арсанукаев 1абдулмуслиман Шайхи
6	Арсанукаев Ш. «Весет»	1
7	Арсанукаев Ш. «Нийсонна гимн», «Ненан мотт»	1
8	Арсанукаев Ш. «Мохкбегор», «Дицдина илли»	1
9	Арсанукаев Ш. «Кхолламан сизаш» (1-5-г1а корт.)	1
10	Арсанукаев Ш. «Кхолламан сизаш» (6-12-г1а корт.)	1
Рашидов Рашидан Шаид
11	Рашидов Ш. «Баланах дуьзна дог», «Пондар боьлху»	1
12	Рашидов Ш. «Аружа»-исторически хиллачийн буха т1ехь язйина поэма	1
13	«Аружа» поэми т1ехь интернациональни доттаг1алла гайтар	1
Гацаев Асламбекан Саь1ид
14	Гацаев С. «Йише Маржане», «Хаьий хьуна Фирдоуси»	1
15	Гацаев С. «Хатта хьайна Саидига», «Хийла нохчийн к1ант»	1
Ахмадов Мохьмадан Муса
16	Ахмадов М. «Нохчийн махкахь нохчийн маттахь»	1
17	Ахмадов М. «Зингатийн барз ма бохабелахь» (1-2-г1а дакъ.)	1
18	Ахмадов М. «Зингатийн барз ма бохабелахь» (3-5-г1а дакъ.)	1
Дикаев Джунаидан Мохьмад
19	Дикаев М. «Стеган ц1е»	1
20	Дикаев М. «Нохчийн х1усам», «Суна лаьа» Стихаш кхолларан кепаш	1
Бексултанов (Адамов) Мозин Муса
21	Бексултанов М. «1аьржа б1аьрг»	1
22	Бексултанов М. «Хьалхара парта»	1
23	Бексултанов М. «Корталин Хантоти»	1
24	Сочинени «Нохчийн мотт- дахаран хазна!»	1
Шайхиев Хасмохьмадан 1алвади
25	Шайхиев 1. «Стаг велча юьртахь зударий боьлху», «Аса а ма лайна…»	1
26	Шайхиев 1. «Дерачу кхолламан кхел» повесть	1
27	«Дерачу кхолламан кхел» Аьрзу	1
Алиев Хьамидан Г1апур
28	Алиев Г1. «Къонахийн зама», «Х1ун лозу хьан, Нохчийчоь?»	1
29	Алиев Г1. «Къонахе», «До1а»	1
Ибрагимов Хьамзатан Канта
30	Ибрагимов К. «Берийн дуьне» (10-г1а корта)	1
31	Ибрагимов К. «Берийн дуьне» (11-г1а корта)	1
Казбеги Александр
32	Казбеги А. «Элиса» (1-2-г1а дакъ.)	1
33	Казбеги А. «Элиса» (3-4-г1а дакъ.)	1
Кулиев Кайсын Шуваевич
34	Кулиев К. «Хиндолчуьнга аьлла байташ»	1
35	Классал арахьара дешар Кибиев М. «Ден къамел»	1
36	1амийнарг карладаккхар, т1еч1аг1дар. Жам1даран урок

29.11.2019

1алашо: 1. Повестан хилламашках1ула коьртачу турпалхочун дахар, цуьнан амал кхиоран хьелаш исбаьхьаллица довзийтар.
2. Вайн заманан кегийрхой, шийттачу турпалхойх масалла а оьцуш г1иллакх-оьздангаллица кхиор.
3. Нохчийн литературе болу безам алсамбаккхар.
Г1ирсаш: учебникаш, тетрадаш, интерактивни у.
Урок д1аяхьар.
Хьехархо: Де дика хьулда шун массера а! Хьеший , шу марша а дог1ийла!
Тахана вай д1ахьур ю литературан йиллина урок.

Оценить

2321