Зи дагъустан сочинение на лезгинском языке - Граматика и образование на Pisanino.ru

Обновлено: 09.01.2023

Вичин Ватан инсандиз сифте дидедин нек1едилай башламишзава. Сифте за фикирдиз гъаначир, Ватан вуч ят1а,вучиз вири шаирри Ватандикай манияр туьк1уьрзават1а. Жув гъавурдик акатиз башламишайла, чир хьана, Ватан вуч зат1 ят1а. Ватандин абадвал патал зи хайи хуьр тир Гелхенайни,маса миллетрин векилар хьиз, 85 кас душмандихъ галаз къати женгериз фена.Абурукай 37 касдиз элкъвена хтун кьисмет хьанач.Са пай гел галачиз квахьна.Сагъ-саламатдиз хтайбурни,къуьнерал гъетер ва хуруйрал орденрини медалри нур гуз хтана.Дяведа телеф хьайибурни гьа зи яшда авайбур тир.Абуру ватандин рекье чпин жегьил чанар къурбандна.

Дагъустан!Дагъларин уьлкве!Живеди кьунвай дагъдин кук1ушар агъсакъалрин бап1ахар хьиз,такабурдиз цавун аршдиз хкаж хьанва.На лугьуди, абуру пагьливанри хьиз, зи хайи халкьдин ва лезги чилин секинвал хуьзва.

На лезгинском языке зи хайи ватан

. на лезгинский язык переводились религиозные, научные и художественные произведения. Появились центры распространения арабского языка и литературы. Представителями лезгинского народа создавались литературные памятники на арабском языке. . карагзавайди эвелни-эвел хайи хуьр — Ватан я. Четинвилера гьатайлани чаз сифтени-сифте ватандивай куьмек . са хуьр гьич тахьайбур хьиз квахьнава. Еке са хуьруькай .

«Вучда на вац1укай алай туьнт фири,

А вац1ун яд хуьдай гьуьлер тахьайла,

Вучда на рик1икай,илифдай вири,

Заз к1ан я зи Дагъустан,адан адетар.Чилел ахьтин уьлкве алач,зи Дагъустан хьиз,къуьн-къуьне аваз яхц1урдалай виниз гъвеч1и миллетар яшамиш жезвай ва к1валахзавай.Гьинихъди вил вегьейт1ани,дагъдин этегар кьуна,махарик квайбур хьиз, тамар эк1я хьанва.Т1ебиатдин гуьрчегвални гуьзелвал вуч я!?

Хайи чил ва Ватан к1ан хьун чаз бадеди кьеп1инин кьилихъ лагьай манийрайни махарай атана.Абуру чаз дагъви дишегьлидизни итимдиз хас вик1егьвални уьтквемвал гана.Белки гьаниз килигна я жеди,заз Ватан-им зи к1вал , за къугъунар авур гьаят, зун ч1ехи хьайи зи хизан,заз авай виридалайни багьа ва играми зат1 тирди.

Школа-гьамни зи Ватан я.Уьмуьрда такур,ван тахьай зат1ар заз гьана акуна,гьанай ван хьана.Ина заз зун арадал къвезвайди, т1ебиатдин, обществодин законрикайни къанунрикай,хабар хьана, халисан инсан ва жуван халкьдизни Ватандиз вафалу жез чирна.

Чавай чаз ик1 регьятдиз гьат тавур вири и зат1ар къакъудиз туна к1андач!Чаз вуч амукьда?Зи уьмуьрдин мана — метлеб вуч жеда? Са зат1ни.

Къуй садани дамах тавурай,ягь-намус квадарна,тамара гьатна,чаз кич1ерар гуда лагьана.Ваъ.Гьеле икьван ч1авалди зи Дагъустанди садан виликни кьил агъузна, гардан к1ирна, ажуз хьайиди туш.Чи халкьарин къуват гужлу я,дурумлу ва мягькем я.Чна Дагъустандин садвал са вахтундани ч1урдач, я садавни ч1уризни тадач.Дагъустандин винел татай са жуьрединни къачагъар хьанач.Иллаки Ирандин тарашчийрин нефс ва хиялар зурбабур хьанай.Абурун таршчивилери михьиз Дагъустандин экономика агъуз гадарнай.Ивидай акъатна чара ат1анвай дагъвияр сад хьана.И дагъвийрин садвилини дуствили ирандин чапхунчияр кук1варна,гъалибвал къазанмишна.И шад хабар Урусатдини хушдиз къаршиламишнай.

Нин хиялдиз къведай,1999-йисуз,стхаяр хьиз яшамиш жезвай чеченрин арадай боевикар акъатна,хабарни авачиз, Дагъустандал гьужумдайди?

Чпивай хьайит1а,абур чун урусатдин лук1виликай хкудиз атанвайбур тир.

И, гьар жуьредин рангарикай ибарат хьанвай цуькверин к1унч1, заз рик1ин сидкьидай хуш я.Къуй, вун мадни авадан ва мублагь хьурай, зи дагъларин лекьерни картар хьтин, къагьриман рухвайринни рушарин уьлкве, Дагъустан!

Кхьейди Ахмедов Хидирнеби Исаевич

Министерство образования и науки Республики Дагестан

садвилин йикъаз талукьарнавай.)

Лезги ч1алан ва литературадин

Примеры похожих учебных работ

На лезгинском языке зи хайи ватан

. его помощью на лезгинский язык переводились религиозные, научные и художественные произведения. Появились центры распространения арабского языка и литературы. Представителями лезгинского народа создавались литературные памятники на арабском языке. К .

Диде на лезгинском языке

. хьурай, куь дидейрин чан сагърай. Дидейрин сувар (День матери на лезгинском языке) , Гьардаз вичин чка ава, Дагълар гьуьлуьв агуд женни? . садрани ви кьилелай Ви бурж вахчуз алакьич кьве гъилелай На гьаялвал тагайт1а заз, чан диде. Саид: Дидедин мез .

На лезгинском языке про весну

. ishonaman. Va keyin biron-bir joydan ketishingizga to’g’ri kelmaydi. Стихи на лезгинском языке Къалурда за,килиг лугьуз. таза я. Зи хайи ч1ал, . югъни са виш сефер мад хьурай! А ЯЗЫК НАШ КРАСИВ И БОГАТ А на маму,наверно нигде, Так красиво не скажут .

Я стхаяр, пул авайдаз.
Начальник уртах хьана хьи.
Инсаф ая вуна залум.
Кесибариз гужар хьана хьи.

Инсаф ая вуна залум.
Кесибариз гумир тlун рум.
Иеси кьей «добрым утром»,
Халхьдиз вакай мах хьана хьи.

Гъуьрел тlвар эцигна «мука»
Некlедиз лугьуз «молока»
Чукlулни шиш , каструлка,
Ихьтин къаб — къажах хьана хьи

Гьакl кьиляй — кьилиз фидани?
Куь крар гьакl дуьз жедани?
«Сагъ хьуй» лугьун «досвидани»
Им маса саягъ хьана хьи.

Эрчlи гъиле кьуна зунтlук,
Алукlна са куьруь суртук ,
Къекъуьриз гьар патахъди тlук,
Шляпкlа ,пlапlах хьана хьи.

Къулавай цlуз лугьуз «огон» ,
Киридиз лугьуз » прогон » ,
Къуьнерал хьайила погон,
Тlишерал къармах хьана хьи.

Гьар са кардал хьана зун мат,
Хьана им чаз хупl зулумат,
Экъуьгъун я «яп-тфай-мат»,
Халкьар икl яншах хьана хьи.

Кьве чин акьалтнамаз вичал,
Ришвет къачуз, тагуз мажал,
Кесибариз лугьуз » пошел «,
Ибурув дамах хьана хьи.

Кар фагьумна СУЛЕЙМАНА:
Бязибур хьана дивана
, Кесибар амаз ксана ,
Бязибур уях хьана хьи.

Ст1ал-Сулейман (добавил в группу Герман Бутаев)

Цавун к1аник, чилин винел
Къвез алатна заманаяр.
Такур вилиз, татай кьилел
Кьуд аламат амани лагь.
Къадир авай диде-чили
Дегь ч1аварин сирер хуьзва,
Хура гьейкал-дуьнья вири,
Лугьумир хьи вучиз, куьз я.
Алатзава несилар къвез,
Къвердавай кам йигинариз.
Чун гьарма сад-тади гъуьлез,
Вахт кардик ква секинариз.
Ст1ал я ви бине, инсан,
Гьа ст1алда ви руьгь ава.
Артух жезва кьат1унрин сан,
Гьарнихъайни теклиф ава.
Къе вун чилел, ничда пака
Гьи цавари ялдат1а вун.
Къе ви чил-кьеб, лацу кака,
Шумуд гьетрел к1ват1алда на?
Чилин сирер чир тавурт1а,
Вун какада лахъу жеда.
Ст1алдин руьгь хуьн тавурт1а,
Рик1ин кьефес ламу жеда.
Руьгьди хуьзва дуьнья-беден,
Гьа са беден вири я чун.
Ст1ал — гуьзгуь, ст1ал -бедел,
Гьак1тахьайла дели я чун.
Эвел кьеб я. эхир — мифе,
Куьрпе хазва руьгь къеневаз.
Каинатдин яргъал мягьле
Уртах н чаз вик къуьнеллаз
Заманаяр югъ-къандавай
Къвез-алатиз, куьгьне хьурай.
Беден руьгьдиз къурбанд авур
Пайгъамбарар чешне хьурай.

Гьайиф тушни вун эцигиз чилерал,
Ширин вирт я, хуш нямет я, Туькезбан.
Хаму кард хьиз хвена кIандай гъилерал,
Вун жгъайдаз хупI девлет я, Туькезбан.
Вун жгъайдаз гьич ви кьадар чизавач,
Зар-зибада13 гьамиша вун хуьзавач.
Бес за гьикIда, вун рикIелай физавач,
Зав гвайди ви гъам-хифет я, Туькезбан.
Гимишдин пул дуьзмишна я яхада,
Ви ширин мез шад билбил хьиз рахада.
Агъузвалмир тай-туьшерин арада,
За ваз ийирди минет я, Туькезбан.
Гьар пакамаз экъечIай са рагъ я вун,
Гъилел кудай, нур гудай чирагъ14 я вун.
Гьар са ширин емиш авай багъ я вун,
Эминав гвайди ви дерт я, Туькезбан.
Е.Эмин

КΙАНИ ДУСТАР
Хъуьреда рикI, куьн акурла,
Куь мили тир чин акурла,
Заз даях тир кьуьн акурла,
Шад жеда зун, кIани дустар.

Цавара лекьер акурла,
КΙвалера мехъер акурла,
РикIера эквер акурла,
Шад жеда зун, кIани дустар.

Куь пелерал гьекь акурла,
Куь чуьллера векь акурла,
Куь шурпадал рекь акурла,
Шад жеда зун, кIани дустар.

Куь мал-девлет бул акурла,
Михьи къилих, тIул акурла,
Куь жибинра пул акурла,
Шад жеда зун, кIани дустар.

ПΙузаррал куь хъвер акурла,
Тарарал чуьхзер акурла,
ВацIарал муькъвер акурла,
Шад жеда зун, кIани дустар.

Цавара къушар акурла,
КIвалера рушар акурла,
Яр-ярдиз къаншар акурла,
Шад жеда зун, кIани дустар.

РАЗИ Я ЗУН
На заз чара са халкь къала,
Дуньняд винел атай къалай,
Кьегьалвилин къилих галай,
Рази я зун зи халкьдилай.

Адан мурад, ният хуш я,
Ада незвай тике нуш я,
Дагъдин кукIвал зурба къуш я,
Рази я зун зи халкьдилай.

Ювал эцигдай синел кьакьван,
Гаф чидачир чIуру, гьакьан,
Гьалч тийидай масадал къван,
Рази я зун зи халкьдилай.

Вине кьадай инсафни гьахъ,
Гзаф къадим халкь ава чахъ,
Муд кутвазвай пакагьан къак,
Рази я зун зи халкьдилай.

КАРВАНСАРА
Илифайла зун са сефер,
Дурусбур тир вичин кефер,
Атанвачир кьилел цифер,
Авадан тир карвансара.

Ви тарифдай элди мецел.
На тадачир касни къецел,
Аламач хьи ви къван къванцел,
Шугваз фикир, карвансара.

ЧΙалахъзамач зун кьинерал,
Алач са кас къе гъенерал,
Хуьзва вуна ви къванерал,
Тарихдин сир, карвансара.

КВЕЗ МЕХЪЕРАР МУБАРАК ХЬУЙ
Чи межлисдиз атанва эл,
Хвешивилин гурлу я сел,
Аваз хьурай шадвилин мел,
Квез мехъерар мубарак хьуй.

Кьисмет хьурай гьар убадиз,
Гьар дидедиз, гьар бубадиз,
Рухвайрихъни, кIвал абадиз,
Сусар гьидай тадаракхьуй.

И межлисда авай дустар,
Къени хьуй куь крар, кьастар,
Аваз хьуй икI лугьуз тостар,
Кабаб ягьаз кьар тарак хьуй.

ЦIувад йикъан варз хьтин свас,
Иер я хупI лацуд алаз,
Бахтлу жервал чамрахъ галаз,
Уьмуьр чпиз ахъа рак хьуй.

Аваз хьуй чун гваз далдамар,
Бул жедайвал сусар, чамар,
Такурай чаз дердер, гьамар,
Квез мехъерар мубарак хьуй.

ЧАН ДАГЪУСТАН
Са хзан я шумуд миллет,
Арадава хатур, гьуьрмет,
КIвалахзава, чIугваз зегьмет,
Чан Дагьустан, чан Дагьустан.

Тарашнач на чилер масдан,
Гуьлуьшан я ви багъ-бустан,
Кхьенва ваз шумуд дастан,
Веледар масан Дагъустан.

Дидедиз хьиз чан лагьана,
Ви къванерни хуьда чна,
Чи рикIера на датIана
Кутур манид ван, Дагъустан.

Дагьлар я ви кIеви къала,
Вилин экв я Махачкъала,
Маса ихьтин чка къала,
Икьван хуш, кIубан Дагьустан.

Лезги, авар, табасаран,
Дарги, рутул алаз санал,
Ихьтин Ватан авач сана,
Зи пIир, зи иман Дагъустан.

Чи мурадар жервал силе,
Чна санал тухун кьиле,
Бейбалани чуьнгуьр гъиле
Аваз хьурай, чан Дагьустан.

КЪУНШИ
Гьарай мийир вуна, къунши,
Хьана хьи, зи япар биши,
Хъуьрезва вал эркек, диши,
Жемир тIун вун мидя, къунши.

Алахъ мийир вун хатур хаз,
И дуьньяда чIуру гел таз,
Ша ван мийир, кисна акъваз,
Жемир икьван сая, къунши.

Цуру хьанвай тIач яни вун?
Къуру хьанвай хъач яни вун?
Са пад ханвай сач яни вун?
Кьамир гьиле пая, къунши.

Ша элкъуьрмир яд магьнадиз,
Эхи жезмач ви тегьнедиз,
КьатIузвач на, а дуьньядиз
Са кIам рехъ я амайд, къунши.

Кутар лугьуз кьамир бекье,
Гел чидачтIа гьатмир рекье,
Хабар кьуна Бейбала къе,
На гьал-агьвал ая, къунши.

ЭМИНАН ХУЬР
Са хуьр ава зи Ватанда,
Килигиз хупI кьве вил кIанда,
А ви ширин гьуьм зи чанда
Гьатнава икI, Эминан хуьр.

Хабар кьуртIа адан агьвал,
Абад я кIвал, кIубан я гьал,
Зарардикай хьурай яргьал,
Гуьнеяр тик, Эминан хуьр.

Ашукь я чун ви тегьердал,
Элкъвенва вун къе шегьердал,
Диганва хупI ви бегьердал
Чи чуьл, чи ник, Эминан хуьр.

Дараматар кIеле-кIеле,
Хзан бул я гьар са кIвале,
Зар алаз хьухь кьакьан пеле,
Гатфарин цуьк, Эминан хуьр.

Вун гевгьер я жагьай хьтин,
Чаз аманат ракъай хьтин,
Са вахтунда тахьай хьтин,
Бахтунин цIиг, Эминан хуьр.

Кьабула на зи чар, кагъаз,
Къакъатдач зун вакай яргьаз,
Бейбалади лугьузва ваз:
Зи чан, зи рикI, Эминан хуьр

ШАПУНД БУЛАХДАЛ
Шалбуздагьдин са дамардай
Атанва, яд, вун чиликай.
Хабар гун за Бута хуьруькай,
Девлет я вун, Шапунд булах.

Гзаф я ви хатур-гьуьрмет,
Садавайни гуз жедач къимет.
Къизилдин дагьдихъ дегиш жедач
Бута хуьруьн Шапунд булах.

Къекъвемир, хва, яргьал рекье,
Ярдин хиял аваз рикIе.
Вал гьалтай руш яр яхъа къе
Бута хуьруьн Шапунд булахдал,

И жегьилар теспягьар гваз,
Рушар къвезва дамахар гваз
Дагъустанда тIвар-ван аваз
Бута хуьруьн Шапунд булах.

Кам вегьена 18 саз
Наврузбегди хъуьчIуькай кьаз,
Туйдин партал бедендал алаз
Акъвазнава Бутрин булахдал.

И мугьманар аквазва чаз,
Гъваш лагь чуьнгуьр къе Шагьнаваз.
Рушар инлай рекье тваз,
Мехъер ая Шапунд булахдал.

ЧИН ЧУЬХУЬХ
КIвализ т1или атай ч1авуз,
Кьуьзуьди лап жеда ажуз.
Лазим кар туш гьич са ч1авуз,
Вун къекъвераг жемир, лезгиI

Кесибвал чахъ хьанатIани,
Захъ хажалат аватIани,
Къекъверагар гзаф ятIани,
Жедай са куьмек авуна,
Кьил вине яхъ жуван, лезги.

КIарасдин винел чкал хьайила,
Хам тихьийиз дакIан хьайила,
ЧIарчи кьунвай чIуру хьайма
Къекъверагар бул жезава,
Юлдашвалмир вуна, лезги.

Ван хьайид туш бубайривай,
Къекъвераг хьайиди туш несилдикай,
Чин чуьхвена лап михьи цяй,
Квак югъвайла келледавай,
Гьер хьиз жеда вунни, лезги.

ТУМ ЛАЦУ КАЛ
Некни дана гузвай са кал,
Вун тахьайла шехьиз аял,
Акъатна вун хъуьтIяй гатал,
Гьалзава на девран, чан кал.

Лагь, чан кьунши, хьайи агьвал.
Гьинихъ фена кIвалевай кал?
Буй кьакьан тир, тум лацу кал,
Гьалтна ам къацу векьел.

Диде патал шехьиз аял,
Хуьквез-хъфиз къуншидин мал,
Физва вун са шумуд варцел,
Вуна халкьдиз нек гузва, кал.

Итим хьанва гзаф кьуьзуь,
Бейбаладвай гуз жедач веси,
Тамам я ваз зи гаф вири,
Юанивал хуьх папаз, къунши.

Бейбалади ийизвач са кIусни таб,
Тек-бир жеда гьаясуз паб.
Чир жедайвал атIайтIа яб,
Тадач кIвале сагьдиз са къаб.

И ДУЬНЬЯ ДЕРЕ-ТЕПЕ Я
Куьн, шаирар, рахаз-рахаз
Гьикьван девлет аватIа чаз.
Гьуьрмет ая незавай фаз,
И дуьнья дере-тепе я.

Са пай яд я, са пай я кьур,
Са пад — экуь, са пад — мичIи,
Садбур — куьруь, садбур — хци,
И дуьнья дере-тепе я.
Агьадихъай экъечIай рагь,
Са пай женнет садни я багъ,
Цаваркай вал ала къалпагъ,
И дуьнья дере-тепе я.

Садбур алахьна физ,
Садбур сивин авачиз,
Садбур хъурез, садбур шехьиз,
И дуьнья дере-тепе я.

Гагь мичIи жез, гагь вун экуь,
Садбуруз гайи, садбур кайи,
Инсанар чун сад туш вири,
И дуьнья дере-тепе я.

Къачу, диде, некIедлай чар,
Югьурдайвал йикъа са квар.
Бейбала, чIем кIватIа санбар,
И дуьнья дере-тепе я.

Садбур рахаз ван жез,
Садбурун ван лал жез,
Шаирдивай са куьмек тежез,
И дуьнья дере-тепе я.

Куьгьне замандин куьгьне
Фитнеяр кIватIун герек туш
Фагькмна, юлдашар, куьне
Бес я акI гатIун герек туш.

Вичин жендек ишлемишай,
Гьекь, гаф гьакI ракъуриз вичяй,
А инсан мал къазамишай
адан сес атIун герек туш.

Я пис тийижиз, я хъсан-
Кими жедач гьахьтин инсан,
Фагьум тийиз ужуз, масан,
Дуллух, къимет гун герек туш.

Гафар — чIалар виридан сад,
Къалай къуз чи гевил я шад.
Садаз виш артух я майишат
Адакай рахун герек туш.

(добавил Герман Бутаев)

Мурад я дуьньяда,
Кlани рушни гада.
Нехирбандиз чанта,
Устlардиз кlута
Хупl ярашугъ я.

Хпериз-яйлах,
Дагълара булах,
Рагъул кицl къвалахъ,
Чубандиз-чумахъ
Хупl ярашугъ я.

Парчадиз гьар ранг,
Пурариз уьзенг,
Гьар мектебдиз зенг,
Гъуьрчехъандиз тфенг
Хупl ярашугъ я.

Къаридиз-гъалар,
Ахмакьдиз-къалар,
Саларбандиз-салар,
Лежбердиз-малар
Хупl ярашугъ я.

Карандашдак цlар,
Рушариз тарсар,
Гьаник жен сурар,
Итимриз-курсар
Хупl ярашугъ я.

Кесибдиз-гьуьрият,
Дугъри тlебият,
Азадвилиз-гъейрат,
Сулейманаз-тlебият
Хупl ярашугъ я.

(добавил Азим Аливердиев)

» Тапан кагъаздиз жаваб»

Заз и кагъаз кхьей ксар,
Куьн к1вализ хквезамаз кьий
ик1 к1елзаван куьне тарсар?
Куьн фикирар квез амаз кьий,

Кц1ин хва киц1 гьич са ч1авуз
кьаз к1ан жемир ваз зун ужуз
амал бетер серфе ужуз
вун к1араб тазазамаз кьий

чан гъаргъарда вилер къава
ви дердиниз тахьуй дава
масадан гъиле гуз карандаш
вун кхьей кагъаз амаз кьий

Гагь жеда вун кьуьзуь къужа,
Лап чуру рехи, Дагъустан.
Гагь гъиле кьаз буьркьуь ружа,
Жеда вун пехъи, Дагъустан.

Гьар атайда вегьез лапIаш,
Гагь жеда ви тегьер яваш;
Гагь ийиз на дяве, саваш,
Жеда ваз ашкъи, Дагъустан.

Гагь жеда вун шадни хуррам,
Гагь гъиле кьаз вуна вагьрам,
Гагь макъамда жеда тIарам,
Гагь жеда гъуьргъуь, Дагъустан.

Гагь жеда вун пара алчах,
Кепекдик вун жедач анжах.
Гагь ви гьалар жеда юмшагъ,
Гагь жеда векъи, Дагъустан.

Гагь картар хьиз, гагьни лекьер,
Гагь жеда вун лап вацIун кьер,
Бязибуруз вуна рекьер
Акъудда гьяркьуь, Дагъустан.

Са кIус вуна инсаф ая,
Кьамир гъиле яцIу пая.
Гуьзета на эдеб, гьая,
Хьухь чиниз регъуь, Дагъустан.

Гьар атайдаз хуш я Кавказ,
Тамашиз хъфида яб кьаз,
Загьирда вун вилер ахъаз,
БатIинда буьркьуь, Дагъустан.

Гагь акьулдиз жеда наши,
Гагь вун аял жеда гъвечIи,
Япар аваз жеда биши,
Гагь жеда чIехи, Дагъустан.

Сулеймана лугьуз бейтер,
Дугърибур я веревирдер.
За фагьумна, а ви дердер
Жезмач хьи эхи, Дагъустан.

На лезгинском языке зи хайи ватан

«Вучда на вац1укай алай туьнт фири,

Вучда на рик1икай,илифдай вири,

Чпивай хьайит1а,абур чун урусатдин лук1виликай хкудиз атанвайбур тир.

Кхьейди Ахмедов Хидирнеби Исаевич

Министерство образования и науки Республики Дагестан

садвилин йикъаз талукьарнавай.)

Лезги ч1алан ва литературадин

Примеры похожих учебных работ

На лезгинском языке зи хайи ватан

Диде на лезгинском языке

На лезгинском языке про весну

Сочинение на лезгинском языке на тему зи хайи ватан

6 вариантов

Начиная с VIII века, после завоевания арабами Кавказа, в Лезгистане распространяется арабский язык, литература и культура. Албанский алфавит, которым лезгинский народ пользовался в течение нескольких веков, стал вытесняться из сферы употребления. Вместо него лезгины начали применять в письме новый алфавит, созданный на арабской графике, который получил название “аджам”. С его помощью на лезгинский язык переводились религиозные, научные и художественные произведения.
Появились центры распространения арабского языка и литературы. Представителями лезгинского народа создавались литературные памятники на арабском языке. К таким памятникам можно отнести, например, эпиграфические надписи и прозаические произведения.
Эпиграфические памятники, хотя и кратки по содержанию, но сообщают важные сведения об исторических событиях. Они создавались по особым традициям. В них содержались афоризмы, краткие нравоучения, крылатые слова, мудрые изречения и т. д.
Прозаические произведения посвящались отдельным событиям истории. Их авторы сообщали ценную информацию о своих и прошедших временах, (“Ахты-наме” — X в., “История Дербента и Ширвана” — XI в., “Раихан ал-хакаик ва-бустан ад-да-каик — XI в., “Цахур-наме” — XIII в., “События в Дагестане и Ширване: ХIV-ХV вв. и др.).
В исторических источниках встречаются имена таких арабоязычных писателей и ученых, как Хаким ибн Ага ал-Ахты (X в.), Абул Фередж ад-Дербенди (XII в.), Хаким ибн Ибрагим ал-Лекзи ал-Хиналуги ал-Дербенди (XII в.), Седреддин Сулейман ал-Лекзи (XIV в.), Махмуд ал-Хиналуги (XV в.), Гашим ал-Ахты (ХVII-ХVIII вв.), Рахманкули ал-Ахты (XVIII в.), Абдурахман ал-Ахты (XIX в.) и др.
Кроме них до нас дошло также творческое наследие десятков других крупных представителей арабоязычной лезгинской литературы, таких, например, как Агамирза ал-Киани (XVIII в.), Магомед ал-Яраги (1772-1838), Мирза Али ал-Ахты (1771-1858), Гасан Алкадари (1834-1910) и др.
[b]Начиная с XI века в Лезгистане распространяется вместе с персидским и арабским языками также тюркский язык и литература. Лезгинские поэты создают свои произведения как на персидском и арабском, так и на тюркском языках.
Первым тюркоязычным поэтом, видимо, является Кюре Мелик. О нем первым сообщил литературовед М. Ярахмедов в своей монографии «Из истории азербайджанско-дагестанских литературных связей”.
Кюре Мелик жил и творил в XIV веке. До нас дошла его элегия на тюркском языке под названием “Мусибат-Наме” (“Поэма о трагедии”). В этой поэме автор отражает события в Лезгистане, связанные с нашествием хана Золотой Орды Тохтамыша.
После Кюре Мелика из известных нам тюркоязычных поэтов можно отметить Мискина Вели Факира Мискинджинского, Ибрагима Мюшкюрского и Акбера Мюшкюрского, живших в XVI веке. Их творениям присущ высокий уровень поэтического мастерства, для них характерно использование наряду с традиционной классической поэтикой народно-поэтических мотивов ашугской лирики.
В ХVII-ХVIII вв. увеличивается число тюркоязычных поэтов. Нам известны имена таких поэтов как Лезги Салех Ярагский, Кюре Имам, Забит Каладжухский, Лезги Кадир Кюринский (XVII в.), Лезги Ахмед, Бука Цилингский, Лейли-ханум Мискинджинская, Сейид Ахмед, Ихрек Режеб, Назим Ахтынский, Закир Ахтынский (XVIII в.) и др. Все эти поэты создавали свои произведения не только на восточных языках, но и на родном лезгинском. Это доказывают и слова Лезги Салеха:
Ашуг говорящий, эйустад, милый устад,
Кто не знает лезгинского языка,
как будет знать персидский?
Кто не изучал “алиф”, “бей” с детства,
Откуда будет знать этику, культуру?
(Подстрочный перевод)
Как и в мировой литературе, XIX век в истории лезгинской литературы знаменит как “плодотворный век”. В это время еще больше становится число тюркоязычных поэтов. Можно привести, к примеру, имена таких корифеев слова, как Эмирали Тагирджальский, Гасан Ал-кадари, Мирза Джабраил, Мирза Керим, Джабраил Мискинджинский, Багир Каладжухский, Аодурахман Ахтынский, Мазали Али, Нуру Ахтынский и др.
К сожалению, надо отметить, что все это богатое литературное наследие не доведено до лезгиноязычных читателей в полном объеме и не исследовано в достаточной степени.
[Автор: Азиз Мирзабеков, Сейфедин Бедирханов // журнал “Возрождение”

Хуьруьг Тагьиран “Гьавадин пагьливан” поэмада Валентин Эмирован къамат
XX асирда советрин халкьарин кьилел атай виридалайни чIехи мусибат 1941-1945-йисарин Ватандин ЧIехи дяве хьана. А девирдин эсеррик Х.Тагьиран “Гьавадин пагьливан”, “Кьуд йис”, “Алхасан махорка” поэмаяр, “Дагъдин кард”, “Геройдиз тIвар мубарак” шиирар акатзава. Советрин Союздин Игитвилин тIварцIиз лайихлу хьайи Эмиров Валентинан ва Алиев Гьасретан кьегьалвилел халкьдин шаирди лап рикIивай дамахзава ва абур Лезги чилин асланрив гекъигзава.
1943-йисуз Хуьруьг Тагьир, ЦIадаса Гьамзатахъ, Абуталиб Гъафуровахъ, Александр Назаревичахъ галаз санал душмандикай азад авур Нальчик, Пятигорск, Георгиевск шегьерриз мугьман хьанай. Шаирдиз немсерин фашистри дагъвийриз авур цаваривай, чилеривай эхиз тежер чапхунчивилер, зидвилер вичин вилералди акунай.
Шаирдиз немсерин лагълагъчийри “чна Кавказдин халкьарик кядач” лугъудай къалп гафарин къимет вуч ятIа, мад сеферда чир хьанай. Хуьруьг Тагъиран вилик иви кIвахьзавай Нальчик, санал яна къанавдиз гадарнавай агъзурни вад виш кас кьуьзуь итимрин, дишегьлийрин ва гъвечIи аялрин мейитар акъвазнай. Дяведин йисара вири миллетрихъ галаз санал лезги халкьдин рухвайрини рушари игитвилин чешнеяр къалурнай. Валентин Эмирова, Гьасрет Алиева, Араз Алиева, Эсед Салигьова, Мирза Велиева лагьайтIа, Советрин Союздин Игитвилин баркаллу тIварар къазанмишнай. Хуьруьг Тагьира са йикъанни, са сятдинни яргъал вегъин тийиз абурукай шиирарни поэмаяр теснифна. “Гьавадин пагьливан” тIвар алаз Валентин Эмироваз бахшнавай поэма иллаки таъсирлуди хьана. Къад миллион кас советрин инсанрин чанар тухвай Ватандин ЧIехи дяведи социализмдин къурулушдин мягькемвал, гьа жергедай яз чи идеологиядин, поэзиядин къудратлувал субутна.
Хуьруьг Тагьира лезги поэзияда поэмадин жанр идейнивилелди, уьмуьрдиз тайин тир делилралди къимет гузвай образралди девлетлу авуна. Шаирди вичин яратмишунра А.Фатахованни СтIал Сулейманан тежриба санал сижифламишна, лиро-эпический поэма арадал гъана.
“Гьавадин пагьливан”.Ина шаирди сифте яз неинки вичин рикIин гьиссер, хиялар, фикирар лугьузва, гьакIни тайин инсандин, Советрин Союздин Игит Валентин Эмирован кьисметдикай, къаматдикай, ада авур игитвиликай художественный чIалан гуьзел формайралди галай галайвал суьгьбетзава. Вичин жанлувилел, акьалтIайвилел гъалтайла, игитдин къамат вири терефрихъай виливай кьатIуз жедай тегьерда гунин жигьетдай и поэма тафаватлуди, шаирдин яратмишунра кьилди са важиблу кам къачун хьанва.
Поэмадин сифте цIарара шаирди хайи халкьдин, ватандин тербия къачур Валентин Эмиров элдин руьгьдин чешне, гъвечIизмаз лезги тIебиат кьунвай уьтквем хва тирдакай лугьузва.
ЧIехи хьана пагьливан хьиз
гьайбатлу,
Вични уьтквем, гзаф зирек,
къуватлу.
Къизил цуьк хьиз, гъвечIизмаз
чиг алай,
Адан гзаф летчиквилел рикI алай.
Хуьруьг Тагьира къагьриман лезгидин къамат гьерекатда аваз ганва. Ам кIелдайбурун вилик чIехи ва лигим жезва. Ватан хуьн патал ам гьазур хьанва, адаз са куьнихъайни кичIезмач, вучиз лагьайтIа ада вич гьар жуьреда ахтармишзава, адан гафар дамах авун туш, халкьдин рекье чан гунни адаз гьайиф туш. Вич Ватан хуьз гьазур хьанвайди ада кардалди, белофинрихъ галаз хьайи дяведа субутарнай.
Эмирован самолетди, душмандин винел Азербайжан халкьдин эпический эсердик квай къагьриман хва Куругълиди хьиз, авуна кIевиз гьарай, душмандин винел къурна са къати цIай.
Цава дяве физвайла, Эмирова душмандив вил ахъайиз тадачир. Вичин вири жуьредин мумкинвилер, алакьунар ишлемишиз, ада душман телефдай, вични цIун юкьвай сагъдиз, я туш хирерни хьана, аэродромдал самолетни гваз хкведай. Кьве сеферда адал залан хирер хьанай.
Залан хирер алаз госпиталда авай рикI хци игитди, анжах вич жезмай кьван фад фронтдиз хъфиникай, цавун бушлухрай душмандал цIай къуруникай фикирзавай.
Сагъ хъхьана хирер адан
са бубат,
Са гьал хтайвалди бедендиз
къуват,
Къаткай йикъар буш фейид яз
гьисабна,
Мад вич фронтдиз рахкурун
тIалабна.
Кьегьал летчикдин мурад кьилиз акъатнай. Ам мад самолетдин штурвалдихъ ацукьна, гъалибвилин югъ мукьва ийиз алахъна.
Валентин Эмирован къамат Хуьруьг Тагьира, вичин саягъ, вири жуьредин тарифдин гафаралди ачухарзава: “хци рикI авай”, “пагьливан хьиз гьайбатлу”, “уьтквем”, “гзаф зирек”, “къуватлу”, “гзаф зурба къанажагъ, авай”, “вилер зирек, жигер сагълам, рикI хци” ва ихьтин масабур. И тарифар гьакIанбур туш, абуруз Валентин Эмиров гьакъикъатдани лайихлу тир.
Поэмада са шумуд чкадал Валентин Эмирован гафар гузва. Вичин рахунралди адан виликди фини, чIехи хьуни, жегьилзамаз полкунин командирдин къуллугъдал кьван хкаж хьуни акьалтIай тамамвал къалурзава.
Шаирди Эмирова душмандиз кьазвай ягъунар, ада гьавада вич тухузвай къайдаяр гьар жуьредин такьатралди лугьузва, са шумуд чкадал дяведин ихьтин шикилар гузва:
Гьатна игит къати ялавдин
къене,
Чарх гана тадиз кьулухъди
элкъвена.
Чими-чимиз ада вичин гъилелди
Хъияна душман вегьена
чилелди…
Амма гьамиша Валентин Эмировавай сагъдиз женгинай экъечIиз жезвачир. Душманрин къуватарни тIимил тушир. Самолётди цIай кьунвайтIани, эхиримжи женгинай Эмиров сагъдиз экъечIдай, амма парашют ахъа хьанач…
Асландин рикI авай игитдин эхиримжи женг шаирди еке устадвилелди ва таъсирлудаказ къалурнава:
ЭкъечIна ам къати ялавдин
юкьвай,
Парашют гваз гадарна чилиз
мукьва.
Ахъа хьанач гьич парашют,
аватна…
Гьайиф юадаш! Гьайиф, гъиляй
акъатна!
Ватандин ЧIехи дяведин йисарин сифте кьилера игитвилин тIвар къачур Валентин Эмиров Ватандин азадвал, халкьдин абадвал патал телеф хьана, амма адан баркаллу ва багьа тIвар эбеди яз халкьарин рикIера амукьдайди шаирди еке гьуьрметдивди къейдзава:
Халкьди хуьда гьамиша ви тIвар
кIевелай,
Вун хьтин хва алуддач гьич
рикIелай,…
Ватандин ЧIехи дяве советрин вири халкьар патал лап четин ва зурба имтигьандиз элкъвена. Ахьтин завалрай уьтквемвилелди экъечIай халкьарин дуствал, садвал садрани чкIин тийирди хьун лазим тир. Гьайиф, я а уьлкве, я дуствал къе амач. ЯтIани чи тарих еке тербиячи ва акьулдин чешме, аникай тарс хкудун чи везифа я.
Халкьар! Сад хьухь! Ислягьвал
куь пайдах хьухь!
Мягькем яхъ куьне гъилер
гъилера!
Куь уьмуьрдин – зи уьмуьрдин
даях хьухь,
Садвал, Дуствал пак мурад яз
рикIера!
Арбен Къардашан и гафари Хуьруьг Тагьиран сес давамарзава.
Сегьерхалум Османова,
Герейханован хуьруьн 1-нумрадин юкьван школадин муаллим
Лезги газет

Содержимое разработки

Муниципальное казенное общеобразовательное учреждение

План-конспект

открытого урока по лезгинской литературе в 7 классе

Дата: 27.04.2017г

Подготовил учитель лезгинского языка и литературы,

Сардарова Виктория Баламетовна

Абдулкадиров Биласан Абдулкадирович

Учитель лезгинского языка и литературы,

Сардарова Виктория Баламетовна

Конспект урока по лезгинской литературе в 7 классе

Тарсунин мурад: аялрин рикIел А. Фатахован уьмуьрдин ва яратмишунин рекьикай малуматар хкун; абурук лезги литература кIан хьунин гьиссер кутун; чIал гегьеншарун.

Тарс кьиле фин

Тарсунин тема проектордин экрандал пайда жеда. (слайд 1)

Тарсунин план

1 Муаллимдин гаф

2 А. Фатахован аял вахтар, кIелун ва кIвалахда сифте камар

5 Шаирдин эсерар хуралай кIелун

6 Тест

7 Умуми фикирар ва къейдер

8 КIвализ кIвалах

Муаллимдин гаф.

Аялар, цIи, 21-апрелдиз СтIал Сулейманахъ галаз Советрин литературадин диб эцигай машгьур шаир, гьикаятчи, таржумачи А.Фатахован 105-йис тамам жезва.

Къенин чи тарс адан уьмуьрдин ва яратмишунин рекьиз бахшнавайди я.И кардин патахъай чна фейи тарсуна малумарнавай гьар са аялдиз тайин тир тапшуругъарни ганай.

Са касдин уьмуьрдиз ва яратмишунриз талукьарзавай ахтармишунра гьадан лайихлувилер успатун патал жуьреба- жуьре лишанламишдай гафар – эпитетар ишлемишда. Месела: камаллу, истеклу, гафунин устад ва мсб.

Ихьтин гафар чавай Алибег Фатахован тIварцIихъни акализ жеда. Вучиз? Вуж я ам? Ада чи халкь патал, лезги литература патал вуч авуна? Адалай вуч алакьна? Чна и суалриз къе куь куьмекдалди жавабар гуда.

(слайд 3)

(слайд 4)

Беневшаяр гъуьруьгъверер

РикIел гъана гьайифди.

Бубуярни чIутран цуьквер

Куь тан куьз я зайифди?

Квел зулай тIуз гатфариз физ

Гьар садан темягь жеда.

Хъсан цуьквер яраб вучиз

Икьван фад куьтягь жеда?

— И цIарар шаирди низ бахшнавайбур я?

2. Шаирдин уьмуьрдин рекьикай малуматар

1-ученик (слайд 5)

А. Фатахов 1910-йисуз Куьре округдин (гилан Сулейман-Стальский район) Цмуррин хуьре лежбердин хизанда дидедиз хьана. Ада хуьруьн, Кьасумхуьруьн школайра кIелна. Дуланажагъдин дарвили 11-12 йиса аваз ам эвелдай хуьре, ахпа шегьерда кiвалах авуниз мажбурна: Куьре округдин ревкомдин участокдин , милициядин деловод хьана. Ахпа Бакудин ФЗУ-дин ученик хьана, нафтIадин мяденра рабочийвал авуна.

А. Фатахован уьмуьрда Азербайджанда кечирмишай вахтар важиблубур ва къиметлубур я: адакай гъавурдик квай къанажагълу, ватандиз, халкьдиз вафалу инсан жезва. (слайд 6)

2-ученик. (слайд 7)

.Савадлу жегьил яз А.Фатахов 1927-йисуз хуьруьз хтана. Бакуда, Буйнакскда кIелуникди ва кIвалах авуникди, адаз хъсандиз азербайджан ва урус чIалар чир жезва.

-Ацукь, аферин.

(слайд

4-ученик (слайд 9)

А.Фатахова лезги литературадиз цIийи девирдин инсанрин образар гъана: Гьасанан , Ризадин , Асланан , Г уьл – перидин.

Ягъ! Ягъ! Ягъ!

Яда чна уьтквем!

Къизмиш хьурай,

Гьавайриз чукIурай

Хкатдай са цIелхем!

ЦIай ягъ, курай

Гьавайра гум турай

Къарханайрин къизмиш чатара

Виридаз акурай,

Ийир ванер ракьари. (слайд 10)

Гатунин йикъан пакамахъди

Ахпа жезмаз экуьн ярар

Чулав гьуьмерин кIаникай

Ачух жезвай кьакьан дагълар.

Хкаж хьана пакаман гар

Зайиф ванцел рахадай,

Цавун кIаниз янавай яр

Иви хьтин аквадай.

-Мад гьи поэма рикIел хквезва куь А.Фатахован, тIебиатдин гуьзел шикилралди башламиш жезвай?

(слайд-13)

-МТС, дуьз. (Поэмадин сифте кьил ученикди хуралай кIелда).

(слайд 14)

А. Фатахован яратмишунрай гьадалай виликан девирдин шаиррин (Кь. Саидан, Е. Эминан) эсерра авачир, дуьшуьш тежезвай ибараяр жагъида.Себебни ам я хьи ,адан эсерар туькIуьрнавай девир вич цIийиди я.

6. Тест

-Квез А. Фатахован уьмуьрдикай ва яратмишунрикай гьихьтин чирвилер хьанатIа ахтармишун патал, чна исятда са гъвечIи тестовый кIвалах тухуда. Суалар авай чарар куь партайрал ала.

(слайд 15)

7. Умуми фикирар ва къейдер

А.Фатахован уьмуьр куьруьди хьана.1935-йисуз ам Махачкъалада тифдин азардикди кечмиш хьана.Чи бажарагъ авай хва, лезги халкьдиз машгьур,багьа хьанвай инсан 25 йисан яшда аваз и дуьньядилай фена. Лугьунриз килигна , ам Махачкъала шегьерда Мегьамед Гьажиеван куьчеда авай сурара хатрут тарцин кIаник кучуднавай. Амма а сурарай маса куьчедиз рехъ тухудай чIавуз, шаирдин сур рекьик акатна , ам маса чкадал ферикъатнатIа малум туш.

Чна яб гайи манида манидарди икI лугьузва:

Вахъ хайи чил зун я цIигел

Къвезва заз ви гьарайдин ван.

Заз кIан я хьун лезги чилел

Вахт атайла, закай са къван.

(слайд 17)

Шаирдиз 2010-йисуз 100 йис хьуниз талукь яз вичин ватанда, Цмуррин хуьре, гуьмбет эцигнава.

(слайд 18)

Литературадин девлетлу ирсини А. Фатахован тIвар гьамишалугъ яз Дагъустандин тарихда туна.

8. КIвализ кIвалах:

(слайд 19)

А. Фатахован уьмуьрдикайни яратмишунрикай малуматар рикIел хкун;

Шаирдин эсеррик квай неологизмаяр жагъурна, литературадин тетрадриз акъудун.

-75%

Читайте также:

Сочинение 11 класс допуск к егэ 2021 перенесут

Сочинение на 90 слов

Духовное здоровье человека сочинение

Сочинение на тему романтические и реалистические черты в героях барышни крестьянки

Сочинение на тему один за всех и все за одного 2 класс

Источник

Урусатдин Федерациядин субъект

Дагъустандин Республика

авар. Дагъистаналъул Республика
агъул. Республика Дагъустан
азер. Дағыстан Республикасы
дарг. Дагъистала Республика
къум. Дагъыстан Республикасы
ях. Дагъусттаннал Республика
нугъ. Дагъыстан Республикасы
рут. Республика Дагъустан
урус. Республика Дагестан
таб. Дагъустандин Республика
чеч. ДегӀестан Республика
цӀах. Республика Дагъустан

Урусат Федерациядин картадал Дагъустан Республика

Гимн

Кьилин шегьер

Магьачкъала

Майдан

52-й

— Вири
— % цин винел патан

50270 км²
0,4

Агьалияр

13-й

— Вири санлай
— Къалинвал

↗3 133 303^[1] (2021)

58,6/км²

РВБ

35-й

— Вири, гилан къиметрив
— Агьалидин са касдал къвезвай

285,3 млрд ман. (2010)

78,3 агъз. ман.

Федерал округ

Кеферпатан Къавкъаздин

Экономикадин район

Кеферпатан Къавкъаздин

Гьукуматдин чIал

урус, авар, агъул,
дарги, къумукь, лезги,
нугъай, рутул,табасаран,
тат, цӀахур, чечен,
яхул^{[делил 1]}

Республикадин кьил

Сергей Меликов

Гьукуматдин председатель

Абдулпатах Амирханов

Халкьдин кӀватӀалдин председатель

Заур Аскендеров

УФ субъектдин код

Код ISO 3166-2

RU-DA

Сятдин чIул

MSK (UTC+4)

Официал сайт:

http://www.government-rd.ru/

Дагъустан, официал тӀвар Дагъустандин Республика (урус. Республика Дагестан) — Урусатдин Федерацияда авай республика^[2], федерациядин виридалайни кьибле пата авай субъект я, Кеферпатан Къавкъаздин федерал округдик акатзава.

Республикадин бине 1921 йисан 20 январьда кутунвайди я.

Кьилин шегьер — Магьачкъала.

Дагъустандин чилер Азербайжандихъ галаз кьибле пата, Гуржистандихъ галаз кьиблединни-рагъакӀидай пата, Чечнядихъ галаз рагъакӀидай пата, Ставропольдин крайдихъ галаз кефердинни-рагъакӀидай пата ва кефер патай Калмыкиядихъ галаз са сергьятра ава. РагъэкъечӀдай пад Каспи гьуьлуьн ятари кьунва.

ТӀварцӀикай

Дагъустан уьлкведиз тарихдин къене са шумуд тӀварар хьайиди малум я. Къе гьа тӀварар тарихдин ктабра ва дегь гъиливкхьинра гьалтзава. А тӀварар Дагъустандиз къунши халкьари ва и чилерал дяведалди атанвай ягъийри гайиди я.

Са бязи тарихдарри Кьиблепатан Дагъустандиз «Суварин Уьлкве» мана гузвай адан виликан «Алпан» тӀвар талукьарзава. X виш йисуз арабрин тарихдар Ал-Куфиди вичин улубда Дагъустандиз «Тахтунин Чилер» мана гузвай араб «Ард ас-Сарир» тӀвар ганвай^[3]. Гуржийрин тарихдин малуматра Дагъустандин тӀвар «Лекетия» я^[4].

Алай чӀаван «Дагъустан» тӀвар XVII виш йисалай малум я ва туьрк чӀалан «дагъ» — сув ва араб чӀалан «стан» — уьлкве, чил гафарикай арадал атанва, яни «Суварин Уьлкве»^[5]. Урусатдин тарихдар В. В. Бартольдав кьурвал, «Дагъустан» тӀвар анжах XVI виш йисуз арадал атанвай. РагъэкъечӀдай патан кирамрин тарихдин улубра Дагъустандин тӀвар Лезгистан тир^[6].

Гила «Дагъустан» тӀвар анжах тарихдин манада дуьз акъатзава, вучиз лагьайтӀа Дагъустандин АССР-дин чилерик Кизлярдин кьулувилер ва Нугъай чуьлер кутурдалай кьулухъ республикадин вири майдандикай сувун регионриз анжах 56 % пай къвезва^[5].

География

Алай чка

Дагъустан Къавкъаздин кефердинни-рагъэкъечӀдай пата ала. Республикадин кефер пад — аран, кьибле пад — суварин ценерив гвай чкаярни ЧӀехи Къавкъаздин сувар я. Республикадин кефер патай кьибле патаз физвай юкьван яргъивал 400 км, рагъакӀидай патай рагъэкъечӀдай патаз — тахминан 200 км туькӀуьрзава^[7].

Дагъустан рагъэкъечӀдай пад Каспи гьуьлуьн ятари кьунва^[7].

ВацӀар

Дагъустандин юкьван патай кьве чӀехи вацӀ физва — Терек ва Сулак вацӀар. Республикадин чилерайтӀуз авахьзавай вацӀарин вири санал кьадар 6255 я. Абурук акатзава: яргъивал 25 километрдилай пара ва гьавиздин майдан 100 км²-див агакьзавай 100 чӀехи вацӀар, 185 гъвечӀи ва 5900-елай гзаф лап бицӀи вацӀар. Абурукай виридалайни чӀехибур Терек, Сулак, Самур ва Рубас вацӀар я^[8]. И вацӀарин вири Каспи гьуьлуьн гьавиздиз талукь я, амма абурукай анжах 20 вацӀ гьуьлуьк акахьзава.

Климат кьурагь тирвиляй Дагъустандин кефер пад вацӀарикай кьит я. Ана авай вацӀарин яд гатун береда никӀер дугуниз харжзавай виляй абур гьуьлуьв агакьзавач^[9].

Бул ятар авай сувун вацӀарин авахьун зарб тирвиляй абур хъуьтӀуьз муркӀади кьазвач ва гзаф вахтара вацӀун къеняй къерехдиз къекъечӀзава^[9].

Республикадин кьибле патайтӀуз авахьзавай Самур вацӀ чӀехивилел гьалтайла Терекдилай кьулухъ Дагъустандин кьведлагьай вацӀ я. Адан гьавиздин майдан 7,3 агъз. км² я. ВацӀун кьил Рутул районда ава. Каспи гьуьлуьк акахьайла Самурди пара кьван бицӀи хилериз пай хьана вацӀун тӀиш арадал гъизва. Адан чӀехи хилерал пуд ГЭС-ар эцигдай планра ава. Самур вацӀун ятар Урусатдинни Азербайжандин арада барабардаказ пайнай^[9].

ЧӀехи Къавкъаздин сувара кьил къачузвай Авар Къойсу ва Анди Къойсу вацӀар сад-садак акахьунивди Сулак арадал къвезва. Адан гьавиздин майдан 15,2 агъз. км² я. Дагъустандин гидроэнергоресурсрин зур пай гьа и Сулак вацӀал къвезва, ина Чиркей ЦЭС, Миатли ЦЭС, Гельбах ЦЭС, Чирюрт ЦЭС-1 ва Чирюрт ЦЭС-2 цин электростанцияяр ава^[7].

Рельеф

Дагъустандин орография жуьреба-жуьрединди я: 245 км яргъивилин сувун ценерив гвай чкайрин зул гьяркьуьвилихъди фенвай сувун цӀиргъерик акӀур хьана акъвазнава. Суварилай кьил къачуна Дагъустан кьве кӀарна авахьзавай кьве асул вацӀар, кефер пата Сулак, кьибле патани Самур вацӀар я. Асул гьисабдалди республикадин рельеф сувун, арандин ва Каспи гьуьлуьн кьулувилин чкайрикай ибарат я^[7].

Къенепатан Дагъустандин, яни Сувун Дагъустандин, сергьятар тӀебии рекьералди тайин хьанва: Живедин ва Анди цӀиргъер — Сулак кӀамал кьван экӀя хьанва, Гимры цӀиргъ, Лес цӀиргъ, Джуфудагъ ва Яру сув — Сулак вацӀунни Самур вацӀун гьавиздин арайра чка кьунва, Къавкъаздин Кьилин цӀиргъ республикадин кьиблединни — рагъакӀидай патав кьван агакьзава. Сувун Дагъустандин рельеф юкьван кьакьанвилин сувар авай, сувун кьулувилер авай ва лап кьакьан сувар авай районриз пай жезва^[7].

Дагъустанда суварал 25,5 агъ. км² майдан къвезва, абурун виридан юкьван кьакьанвал 960 метр я. Республикада виридалайни кьакьан кӀук КичӀен сув я (4466 м). Сувар арадал гъанвай жинсерин арада къати сергьятар ава. Абурукай кьилинбур — чӀулав ва чепедин чепрекьанар, доломит хьанвай кӀеви ва щёлочь квай хъуьтуьл киреждин къванер, ва гьакӀни къумад къванер я. Чепрекьанрикай арадал атанвай цӀийргъерик — Диклосмта кӀук алай Живедин цӀиргъ (4285 м), Аддала-Шухгельмеэр кӀук алай Богос цӀиргъ (4151 м), Дуьлтыдагъ кӀук алай Шалиб цӀиргъ (4127 м) я^[7].

Каспий гьуьлуьн кьерин кьулувал, Терек-Къум ва Терек-Сулак аранрин чӀехи пай дуьньядин океандин дережадилай 27 метр агъада ава^[10].

Климат

Магьачкъаладин Климатограмма
Я	Ф	М	А	М	И	И	А	С	О	Н	Д
32 4.2 -1.4	27 4.2 -1.5	22 7.8 1.9	17 14.3 7.1	32 20.2 12.6	22 25.9 17.7	21 28.9 20.7	28 28.7 20.5	46 23.8 16.5	45 17.4 10.6	41 10.7 4.5	32 5.7 0.0
°C-алди температура • Вири къвалар (мм)

Дагъустандиз хъуьтӀуьл-континентал ва кьурагь климат хас я. Республикадин сувун регионда кьакьандиз хкаж жердавай температура агъуз, гьавадин ламувал гзаф жезва. Уьлкведин кьибле пата ва гьуьлуьз мукьвал регионда, Избербаш шегьердинни Самур вацӀун сивин арада, гьава хъуьтӀуьл субтропикдилай кьурагьдиз элячӀзава^[7].

Юкьван гьисабдалди январь вацран температура аран районра +4 °C, сувун районра −11 °C я. Июль вацран юкьван гьисабдин температура +24 °C я. Къваларин кьадар йиса 200—800 мм^[11].

Кьакьан сувар, аран чилер, къумлухар ва гьуьл са-садаз мукьвал акъвазнавай виляй Дагъустанда жуьреба-жуьре климатик зулар арадал атанва. Ибур: субтропик тамар (Самурдин там), къумлухар ва чуьлер (Каспи аран), кьакьан сувун тундраяр ва муркӀар (Сувун Дагъустан) я. Уьлкведа вишелай виниз гъвечӀи вирер ава^[7].

500—1600 м кьакьанвилерин арада мегъуьн, верхьин, нарат тарцин, пипин ва гийин тарар авай тамар ала. Тамари ва валари Дагъустандин чилерин 9 % кьунва^[11].

Кьуьд Дагъустанда куьруь жеда (тахминан 3 варз яргъалди), живер тӀимил къвада. Хъуьтуьн береда температура сувун районра −30°C, арандани +10°C арада юзазва^[12]. Гатфар чими ва мукьвал-мукьвал къвазвай къвалариз килигна ламу я. Гад гзаф чими ва кьурагь я. Гьуьлуьз мукьва тир районра гатун къене даим алахьай ва ракъар авай йикъар жеда. Гьуьле эхъведай девир май вацралай сентябрьдал кьван яргъи хьанва. Цин температура +28°C агакьзава. Зулун сифте кьилера Дагъустанда адетдиндилай чими жезва^[7].

Накьвадинни-климатдин жигьетдай Дагъустан пуд зонайриз пай хьанва: сувун, сувун ценерин ва кьулувилерин зонаяр^[7].

Дагъустандин майдандин 43,3 % пай кьулу чилерал къвезва. Кьулувилер асул гьисабдалди уьлкведин кефер пата ала. Кьурагь климатдин себебдалди и чилер вацӀарив кьит я. ГъвечӀи вацӀарин куьмекдалди гатуз никӀер дигизва. Гатфаринни-гатун береда цин дережа хкаж хьайила гегьенш чилер ци акьалтунин кичӀевилик акатзава. ВацӀун сивера пара кьадар гъвечӀи вирер арадал къвезва^[7].

Сувун ценерив галай зонади уьлкведин чилерин саки 16 % кьунва. Дагъустандин и чилерал климат са кьадар хъуьтӀуьл ва ламу я. Январь вацран юкьван гьисабдин температура −2°C … −3,5°C я, амма −25°C агакьзавай аязарни жезва. Живедин къат 40-50 югъ амукьзава. Къваларин кьадар кьакьандиз хкаж жердавай гзаф жезва 350—450 … 600—700 мм.

Сувун зона 850 метрдилай виниз кьакьандал ала ва Дагъустандин 40 % пай кьунва. Сувара климат мекьи я. Сувун районра виридалайни ламу девир гатфарин эхирдилай гаталди давам жезва. Лап кьакьан сувара гад къайи, кӀамара ва дагьарра — чимиз алатзава^[7].

Январь вацран юкьван гьисабдин температура −4°C … −7°C арада юзазва. Живедин къат гзаф яргъалди амукьда^[11].

Флорани фауна

Географиядин жигьетдай пуд: сувун, сувун ценерин ва арандин зонайриз пай хьанвай Дагъустандин гьар са зонадиз вичиз махсус набататрин ва гьайванрин жуьреяр хас я. Дагъустанда 4500 кьван жуьре набататар экъечӀзава, абурукай 1100 эндемикар (яни чкадинбур я). Уьлкведин кефер пата авай кьулувилера асул гьисабдалди къумлух жуьредин набататар (иллаки валар) экъечӀзава. Сувун ценерив галай чилерал тамар ва векьин чкаяр гзаф жеда. Кьакьан суварин гуьнейрал инжи-векь, астрагал, скабиоза хьтин векьер экъечӀзава. 3200—3600 м кьакьандал алай чкайра хьирхьамар, хьахьар ва мекьивилер эхдай муькуь набататар экечӀзава^[7].

Тарих

Палеолит

Дагъустандин чилерал миллион йис идалай вилик инсанри уьмуьр ийизвайди малум я. И кар Айникаб 1-2, Мухкай 1-2, Гегалашур 1-3, Ругуджа тӀварар алай сифте яшайишдин чкайри ва Дарваг вацӀун кьерел дуьздал акъуднай дегь чӀаван амукьайри тестикьарзава^[13]^[14]. Дарваг вацӀун кьерел жагъанай сифте яшайишдин ксар амукьзавай чкайриз зур миллиондилай виниз йисар ава^[15].

Юкьван виш йисар

Чи эрадин сифте кьилера Дагъустандин кьибле пад Алпан уьлкведин къене авай^[16]^[17].

X виш йисуз авар миллетдин чилерал Сарир (Серир) пачагьвал арадал атанай^[18]. Адан кьилин шегьер Хунзах тир ва кьилин дин христианвал тир. VII—X виш йисарин къене, арабринни-хазаррин арада дявеяр физвай девирда Сарир уьлкве, Алпан уьлкведин чӀехи пай ва Дагъустандин кефер пад хазарри кьунвай^[19]. VII виш йисуз Дагъустандиз ислам дин гьахьнай^[20]. Халифатдин кьилин метлеб авай шегьерар Кьвевар ва Кумух хьанай^[21]. IX—XI виш йисарин къене Дагъустанда Дербентдин эмират арадал атанай^[22].

XI—XII виш йисуз дегь Сарирдин чкадал Авар ханвал арадал атанай. 1239 — 1249 йисарин къене Дагъустандиз тарар-монголрин кьушунар гьахьнай. Сувун Дагъустандин патавай фена татар-монголар Каспи гьуьлуьн кьеряйтӀуз сифте Кьиблепатан Дагъустандиз, гуьгъуьнлайни Къази-Кумух шамхалвилиз гьахьнай^[23]. XIV виш йисуз дагъустандин халкьар Тамерланан кьушунрин аксиниз къарагънай. 1395 йисуз Тамерлан Дербентдин варарайтӀуз Дагъустандиз гьахьнай. Дагъустандин бязи феодалри Тамерланан душман тир Тухтамышан пад кьунвай виляй Тамерланан кьушунри и уьлкведиз пара кьадарда телефвилер гъанай^[24].

XV виш йисуз ислам динди Дагъустанда кӀеви чка кьунай ва дагъустанвийри и дин вири Кеферпатан Къавкъаздиз чукӀурдай сиясатдик кьил кутунай^[11].

XVI—XVII виш йисар

1577 йисуз Астраханьдин воевода Лукьян Новосильцева Терек вацӀал Тарки къеле туькӀуьрнай. 1594 йисуз Къази-Къумух шамхалвал Кахетиядин пачагь Александран къавумдин гъиле вугун паталди Фёдор Иванович пачагьдин кьушунар Хворостининан регьбервилик кваз Дагъустандиз дяведин вигьин авунай. Урусри Тарки шегьер кьунай, амма гуьгъуьнлай шамхалдин аскеррин куьмекдиз атанай Авар хандин кьушунри урусар элкъуьрна уьнуьгда тванай. Куьмекдиз гуржияр къведалди вичивай кьулухъди румар гудай такьатар амачирди кьатӀай Хворостинина уьнуьг кукӀварна Дагъустандай хъфидай къарар кьабулнай^[25]. И ягь-ягъунрай Терек вацӀал адан 2500 кас кьушундикай вирини-вири кьудай са пай элкъвена хтанай^[26].

1601 йисуз Кьиблепатан Дагъустандин халкьар: лезгияр, яхулар, рутулар, цӀахурар, даргияр уьлкведиз гьахьай туьрк тарашхъанрин аксиниз экъечӀнай. 1604 йисуз, Борис Годунов пачагь гьукумдал алай девирда, И. Бутурулинан регьбервилик квай кьушунри Дагъустандал дяведин вигьин кьилиз акъуднай. Урус кьушунри Тарки шегьер ва Дагъустандин муькуь метлеблу объектар кьунай. Амма, гуьгъуьнин 1605 йисуз Эндирей мулкарин сагьиб СултӀан Магьмуда сад-садавай къакъатнавай Дагъустандин муькуь мулкарин иесияр санал кӀватӀнай ва усман кьушунринни крым-татаррин куьмекдалди чпин чилер кьунвай урус гарнизонар яна чукурнай, амма Тарки къеле азад хъийиз хьаначир^[27]. Яргъал гагьда давам хьайи ягь-ягъунрикай къекъерай акъатнай кьве падни сад-садахъ галаз икьрар кутӀунин рахунрик эгечӀнай. Икьрардив кьурвал, усманрин пачагьди ва Эндирейдин шамхала урусриз Тарки шегьердай сагъ-саламатдиз ватандиз хъфидай дегьлиз ахъайна кӀанзавай. Амма урус кьушунар Тарки къеледай экъечӀун кумазди шамхалди хиве кьур икьрар чӀурна дагъустанвийрихъ галаз хъфизвай урусрив агакьнай ва абур ял ягъиз акъвазнай береда садлагьана вигьин авуна вири телефнай^[26].

1616 йисуз Эндирейдин гьукумдар СултӀан Магьмуда I-й Михаил пачагьдиз чар ракъурнай ва вич урус раятвилиз кьабулун тӀалабнай. 1627 йисуз пачагь Михаил Фёдоровича къумукърин гьаким Айдемираз чар ракъурнай ва ам урусрин раятвилиз кьабулуникай хабар ганай^[28]. 1631 йисуз Къайтагъдин уцми Рустам-хана урусрин раятвилик экечӀунин къарар кьабулнай ва урусрин патав вичин векил Жамшуд ракъурнай^[29].

XVII виш йисуз уьлкведин къене феодалрин арада гьуьжетар ва миллетдин бунтар гатӀумнай, идан нетижада Къази-Къумух шамхалвал са шумуд уделриз пай хьана чкӀанай. Идалайни гъейри, шамхалри азад жемиятрин винел чпин гьукум ва ихтиярар квадариз эгечӀнай. 1642 йисуз Дагъустанда Тарки шамхалвал ва Къази-Кумух ханвал арадал атанай^[30].

1717 йисуз I-й Пётрди къумукъ шамхал Адил-Герей Будайчиеваз ам ва адан гъилик квай улусар урус раятвилиз кьабулуникай ва абурал 3 агъзур манат харжи эцигуникай чар ракъурнай^[31]. 1721 йисуз I-й Сурхай-хан, Гьажи Давуд ва Агьмедхан уцми санал Шемаха ва Генже шегьерар кьазва^[32]. Гьа йисузни Гьажи Давуданни Агьмед-Ханан кьушунри яргъал алай Ирандин Эрдебил шегьерни кьунай. 1722—1735 йисарин къене кьведлагьай урус-фарс дяве физвай. 1722 йисуз Персиядиз дяведалди фейила I-й Пётр Тарки хуьруьн патав лагерь туькӀуьрна акъвазнай. Гуьгъуьнлай, и лагерь алай чкадал Порт-Петровск шегьер (Магьачкъала) арадал атанай^[11]. 1727 йисуз авар мулкдарри ва лезги кавхайри Урусатдиз вафалу жеда лагьана кьин кьунай. 1731 йисуз урус раятвал анди халкьарини кьабулнай^[33]. 1734, 1736, 1741—1743 йисара Надир-Шагьа Дагъустандал са шумуда вигьинар авурди ва чкадин эгьлийриз пара кьван зулумар ва телефвилер гайиди я. Амма гьар сеферда Дагъустандин миллетар сад хьана шагьдин кьушунар барбатӀнавайди я^[34].

1801 йисуз чеб урус раятвилиз кьабулун патал къайтагъдин уцми Рази-бега, табасарандин мулкдар Сугьраб-бега ва Дербентдин ханар Гьасан-Али ва Шейгь-Алиди урус император I-й Александрдиз тавакъудин чар ракъурнай^[35]. 1806 йисуз Дидо союздик квай 12 хуьруьн-жемиятрин делегацияди Телави шегьерда акъвазнай урус команданриз чеб урус раятвилиз кьабулун тӀалабнай. 1811 йисуз Ахцегьпарадин, Дукъузпарадин ва Алтыпарадин азад жемиятар урус раятвилиз кьабулуникай официал документдиз къул чӀугунай. 1813 йисуз Урусатдинни Персиядин арада яргъал йисара физвай дяве Гуьлуьстандин икьрар кутӀунивди куьтягь хьанай, а икьрардин тӀалабунрив кьурвал Персияди Къавкъаздилай вичин гъил ахчузвай^[35]. 1846 йисуз урус кьушунар Дагъустандай Кьиблепатан Къавкъаздиз тухудай Дяве-Ахцегь рекьин туькӀуьрунрик кьил кутунай^[36].

Урусатдин империядик квай девир

Ермолован девирда Дагъустандин карта (1818—1826 йисар)

1802 йисуз Къавкъаздин губерния арадал гъанай, адан кьилин шегьер Георгиевск хьанай^[37].

XIX виш йисан сифте кьилера Дагъустандин феодал мулкар (месела Тарки шамхалвал, Къази-Кумух ханвал, Мегьти-улу ханвал, Авар нуцалвал, Къайтагъдин уцмивал, Илисудин султӀанат, Табасарандин майсумвал) Урусатдик кутунин процесс акьалтӀарнай^[38].

1829—1859 йисара пуд имамдин регьбервилик тешкилнай къарагъун Къавкъаздин дяведиз элкъвенай. Дагъустандин ва Чечнядин чилерал имамат-гьукумат арадал гъунин алахъунар кьилиз акъуднай. Дяведин эхир кьилера, урусар гъалиб къвезвайди ва дагъустанда везифадал алай ксар царизмдин терефдарар жезвайди акурла 1851 йисуз Ругуджа хуьре сувахъанрин кӀватӀал кьиле фенай. Гьа кӀватӀалда сиясатдин меселаяр ва душмандин кӀаник акатзавай Имам Шамилан кьушунар веревирднавай^[35].

1857 йисуз къавкъаздин сердер князь Александр Барятинскийди Петровский къеле портунин шегьердиз элкъуьрунин месела къарагъарнай (къе гьа чкадал Магьачкъала шегьер акъвазнава)^[35].

1860 йисуз Урусатдин империяда Дагъустандин вилаят арадал гъанай. Дагъустандин вилаят кьуд патаз пайнай: Кеферпатан, Кьиблепатан, Кьулан ва Вини Дагъустан^[35].

1866 йисуз Дагъустанда амай ханвилер ва гьукум терг авунай, вилаят 9 округриз пайнай, гьа округарни 42 наибвилериз пай хьанай^[35].

1877 йисуз Урусатдинни-Турциядин арада дяве гатӀумнай. Христианринни мусурманрин арада эгечӀай дяведикай менфят къачуна Къавкъаздин мусурман халкьарини Урусатдин Империядиз гъазават малумарнай. Дяведин сифте йисара терг авунвай ханвилерин чӀехи пай туьхкӀуьр хъувунай, Къази-Къумух къеле азад хъувунай ва Дагъустандавай урус гарнизонар чукӀурна терг авунай. Сувахъанрин сифтегьан агалкьунриз килиг тавуна урусри къарагъун гужалди терг авунай, регьберар кьинай, агъзурралди иштиракнавайбур ва шак алайбур чпин хзанрихъ галаз Сибирдиз акъуднай^[35].

Сувун Республика

Урусатда Октябрдин инкъилаб хьайидалай кьулухъ, 1917 йисан ноябрь вацра Кеферпатан Къавкъаздин ва Дагъустандин Садхьанвай сувахъанрин Союздин Юкьван комитетди Дагъустан ва Терек вилаятдин сувун округар алай чилерал аслутушир Сувун Республика малумарнай. Гьа чӀавузни Садхьанвай сувахъанрин Союздин Юкьван комитет Сувун гьукуматдиз элкъуьрнай. 1918 йисуз Темир-Хан-Шурада (гилан Буйнакск) кьиле фейи сувун кӀватӀалда коалициядин кабинетдин кьилин везифадал кабарда Пшемахо Коцев тайинарнай^[35].

Къунши Гуржистандин, Азербайжандин ва Антантадин куьмекдалди Сувун Республикада кьилдин кьушунар арадал гъанай. 1919 йисан январь вацра уьлкведа шариатдин дуванханаяр тешкилнай. Адан садлагьай председатель Мустафаев Абдул-Басир Гьажи хьанай. 1919 йисан гатфариз Деникинан кьушунри Дагъустан кьунай ва адалай кьулухъ Сувун Республикадин гьукуматди чпи чеб терг авуна Тбилисидиз хъфенай. Гьа йисуз Сувун Республикадин эхир атанай^[35].

Кеферпатан Къавкъаздин Эмират

1919 йисан 22 майдиз Кьиблепатан Урусатдин Яракьлу Къуватри Дагъустан дяведалди къачурла кьулухъ Сувун Республикади вичин уьмуьр акьалтӀарнай. Узун-Гьажиди вичин шанилар кӀватӀна Дагъустандинни Чечнядин сергьятрал алай сувариз хъфенай. 1919 йисан май вацран эхирда ада Ботлих хуьре чӀехи межлис тешкилнай ва гьа межлисдал кӀватӀ хьанвай жемятди Узун-Гьажи Дагъустандин ва Чечнядин эмир яз хкянай^[35].

1919 йисан 9 сентябрьда Дагъустандин ва Чечнядин диндаррин иштиракдалди кьиле фейи мешверада Кеферпатан Къавкъаздин Эмират арадал гъуникай хабар ганай ва адан кьил эмир Узун-Гьажи эцигнай^[39].

Эмиратдин премьер-министр Иналук Дышнинскийди 1919 йисуз акъуднай серенжемда малум авунай хьи, «Кеферпатан Къавкъаздин Эмират — Усманрин император жанаби VI-й Мегьамед Вагьиддинан гъилик квай кьилдин шариатдин монархия авай гьукумат я, адан кьил Узун-Хаир-Гьажи-Хан я». И серенжемда Сувун Республика халкьди дестек тагай мифдин уьлкве тирди кхьенвай^[39].

1920 йисан март вацран эхирда большевикри залан начагъ Узун-Гьажидиз ихьтин чар ракъурнай^[39].

Узун-Гьажиди большевикрин и шартӀар кьабулначир ва 1920 йисан 30 мартдиз ам рагьметдиз фенай^[39]. Узун-Гьажидилай кьулухъ эмирдин титул Вини Инхо хуьруьн эгьли шейгь Дервиш Мугьаммада кьабулнай, амма са шумуд югъ алатайла Кеферпатан Къавкъаздин Эмиратди вичин уьмуьр акьалтӀарнай^[40].

Советрин девир

Лезгистан, Дагъустандин Советрин Социализмдин Республика, 1921

1921 йисан 20 январьдиз ВЦИК-ди акъуднай декретдалди Дагъустандин АССР арадал гъанай. Гьа декретдин шартӀарив кьурвал Терек вилаятдин Хасавюртдин округ ДАССР-дик акатнай. 1922 йисуз ДАССР-дин гъилик Терек вилаятдин Кизлярдин отдел ва Прикумский уездни фенай.

1920—1922 йисара Дагъустанда шариатдин дуванханайрин система кардик кутунай. Шариатдин дуванханаяр пуд дережадиз пай хьанай: виридалайни агъадихъ галай дережадиз «шариатдин пудар» лугьудай, ам кьве членрикай ва са председательдикай (дибир, фекьи) ибарат тир. Кьулан дережадинбур округдин дуванханадин идараяр тир (ШарСуд), абурун ихтиярдик ирсинин гьуьжетар, чил ва мулк паюнин меселаяр, инсан кьинар ва муькуь залан тахсирар гьял авун хьтин крар акатзавай. Лап вини дережадин дуванханадин идара ДАССР-дин Наркомюстдин Шариатдин Отдел тир. Ада вири дуванханайрин кассациядин инстанциядин везифа кьилиз акъудзавай^[41]. Хуьрерин ва округрин ШарСудрин кӀвалахриз килигиз округрин силисдин комиссиядиз тапшурмишнай. Идахъ галаз санал ДАССР-да совет халкьдин дуванханадин системани кардик кутунай. И дуванханайри мусурман тушир агьалидин дявейриз ва гьакӀни ШарСудриз физ кӀан тийизвай мусурман эгьлийрин краризни килигзавай. 1923 йисалай эгечӀна ивидин кьисасдин ва инсан кьинин патахъай къарагъарнавай крариз анжах советрин халкьдин дуванханайри килигзавай^[42]. 1927 йисуз Дагъустанда шариатдин дуванханаяр тамамдаказ терг авунай ва 1928 йисалай эгечӀна шариатдин дуван кьур ксариз къанундалди жаза гузвай ва 203—204 статьядив кьурвал са йисан муьгьлетдиз Сибирдин лагерриз ракъурзавай^[43].

1929 йисуз Дагъустанда администрациядин реформа хьанай, нетижада виликан 10 округрин чкадал 28 районар арадал гъанай.

1937 йисуз ДАССР-дин цӀийи конституция кьабулнай^[35].

1944 йисуз Кеферпатан Къавкъаздин мусурманрин Ругьани Идара тешкилнай, адан кьилин везифадал муфтий акъвазнай, идарадин кьилин штаб Буйнакск шегьерда авай.

1957 йисуз Ставрополь крайдин Тарумовка ва Кизляр районар Дагъустандиз вуганай.

1990 йисуз Кеферпатан Къавкъаздин мусурманрин Ругьани Идара чкӀанай ва адан чкадал Дагъустандин мусурманрин Ругьани Идара тешкилнай.

Урусатдин Федерациядин къене

Дагъустандин конституция.

1991 йисан 24 майдиз ДАССР-дин тӀвар Дагъустандин ССР-диз дегишарнай (ДССР). 1993 йисан 25 декабрьдиз ДССР Дагъустандин Республикадиз дегишарнай. 1994 йисуз Дагъустандин конституция кьабулнай^[35].

Вакъиайрин хронология:

1996 йисуз Салман Радуеван боевикри Кизляр шегьерда ислягь ватанэгьлияр есирда кьунай^[44]. Гьа йисузни Каспийск шегьерда инсанри уьмуьр ийизвай кӀвал хъиткьиннай^[45].

1998 йисан 21 майдиз Магьачкъала шегьерда Хачилаев стхайри чпин терефдаррихъ галаз Республикадин Шегьердин Советдин дарамат кьуна кукӀварна барбатӀ авунай^[46].

1999 йисуз Дагъустандин рагъакӀидай ва юкьван пата «диндин экстремтстри» бунтар авунай. Абурун къаст — Дагъустандиз шариат хкун тир. Гьа йисуз Дагъустандиз чечен сепаратистар гьахьнай, гуьгъуьнлай абур федерал къуватрин паталай телеф авунай. 1999 йисуз ислягь эгьлийрин аксиниз сепаратистри авур терактрин кьадар иллаки пара тир. Абурукай виридалайни гзаф ивияр экъичай терактрикай сад Буйнакск шегьерда урус дяведаррин хзанар амукьзавай вад гьавадин дарамат хъиткьинун тир^[35]. А чӀавуз 279 кас кьенай, 800 касдив хирер галукьнай^[47].

2002 йисуз Каспийскда 9 майдиз кьиле физвай суварин парадда дяведин ансамбль хъиткьиннай. Хъиткьинунин нетижада 43 кас кьенай, 120 касдив залан хирер галукьнай^[48]. 2002 йисалай къенин йикъалди Дагъустан Республикада экстремистрин паталай цӀудралди терактар авурди я^[49].

2003 йисан 27 августдиз Дагъустандин милли сиясатдин, информациядин ва къецепатан уьлквейрихъ галаз алакъайрин министр Мегьамедсалегь Гусаев кьинай^[50].

2006 йисуз Владимир Путинан теклифдалди Дагъустанда президентвилин везивадал Мугьу Алиев атанай^[51].

2009 йисуз Дагъустандин къенепатан крарин министр Адилгерей Мегьамедтагьиров кьинай^[52].

2010 йисан 11 февральдиз Д. А. Медведеван теклифдалди президентвилин постунал Мегьамедсалам Мегьамедов атанай^[53]. 2010 йисуз Самур вацӀун яд Урусатдинни Азербайжандин арада барабар пайнай. Адалай вилик Азербайжанди вацӀун цин 90 % къачузвай^[54].

2011 йисуз Урусатдин гьукуматди Азербайжан пата авай, амма Дагъустандин Мегьарамдхуьруьн райондиз талукь тир кьве лезги хуьрер Храхуба ва Урьянуба Урусатдин ватанэгьлияр тир лезгийрихъ галаз азербайжанариз маса хганай. Ана авай лезгийриз пулунин компенсация гана Дагъустандиз акъуднай. Къе гьа хуьрера гатуз ялар ядай объектар эцигнава^[55].

2013 йисан май вацра Дукъузпара райондин эгьлийриз талукь тир пуд чӀехи чӀуран чкаяр Азербайжандин гъиле вуганай^[56].

2013-лагьай йисан февралдин вацра Урусатдин Президент Владимир Путина вичин къараралди Госдумадин депутат Рамазан Абдулатипов Дагъустандин президентдин везифаяр вахтуналди яз кьиле тухудайдан къуллугъдал тайинарна^[57]. 2013-лагьай йисан сентябрдин вацра Абдулатипов Дагъустандин кьилин къуллугъдал хкяна^[58].

2017-лагьай йисан 3-лагьай октябрдиз Урусатдин Президент Владимир Путина вичин къараралди Владимир Васильев Дагъустандин кьилин везифаяр вахтуналди яз кьиле тухудайдан къуллугъдал тайинарна^[59]. 2017-лагьай йисан 9-лагьай сентябрдиз Васильев Дагъустандин кьилин къуллугъдал хкяна^[60].

Агьалияр

Демография

Росстатдин малуматриз килигна 2021 йисуз Дагъустан Республикадин агьалидин кьадар — ↗3 133 303^[1] кас тир. Агьалидин чуькьуьнвал 59,99 кас/км² (2021 йис). Республикадин гьукуматди гайи малуматрив кьурвал, уьлкведилай къецихъ 700 агъзурав агакьна дагъустанвийри уьмуьр ийизва.

Аялар хунин кьадар — са агъзур касдал 19,5 аял къвезва. 2010 йисуз и кьадар — 18,8 тир. Са папал къвезвай юкьван гьисабдалди аялрин кьадар — 2,13 я. И кьадардиз килигна Дагъустан Урусатда пудлагьай чкадал ала, садлагьай ва кьведлагьай чкайрал Ингушетия ва Чечня акъвазнава.

2002 йисав гекъигайла 2010 йисуз уьлкведин агьалидин кьадар 15,6 % хкаж хьана 2 977 400 агакьнай. Шегьеррин агьалидин кьадар 42,8%-лай 45,3%-див агакьнай. Вири агьалидин 48,1 % итимри, 51,9 % пайни папари туькӀуьрзава. Агьалияр гзаф хьунин зарбвилиз килигна Дагъустан Урусатдин кӀвенкӀве аваз физвай субъектрикай сад я. Идан нетижада, 2002—2010 йисарин къене агьалидин кьадардин жигьетдай Дагъустан Республикади Красноярскдин край, Волгограддин вилаят, Пермдин край ва муькуь субъектрилай алатна вилик фенай. Алай чӀавуз агьалидин кьадардиз килигна Дагъустанди Урусатда 13-й чка кьунва.

Агьалийрин кьадар
1847^[61]	1897^[62]	1926^[63]	1928^[64]	1931^[65]	1933^[66]	1939^[67]	1940^[68]	1951^[69]	1959^[70]	1961^[71]	1966^[72]
755 616	↘571 154	↗788 098	↗797 700	↗871 100	↗949 200	↗1 023 300	↗1 024 000	↘835 600	↗1 062 472	↗1 158 500	↗1 305 600
1970^[73]	1979^[74]	1987^[75]	1989^[76]	1990^[77]	1991^[77]	1992^[77]	1993^[77]	1994^[77]	1995^[77]	1996^[77]	1997^[77]
↗1 428 540	↗1 627 884	↗1 768 000	↗1 802 579	↗1 820 164	↗1 875 345	↗1 937 297	↗1 990 359	↗2 033 523	↗2 200 039	↗2 218 427	↗2 283 187
1998^[77]	1999^[77]	2000^[77]	2001^[77]	2002^[78]	2003^[77]	2004^[77]	2005^[77]	2006^[77]	2007^[77]	2008^[77]	2009^[77]
↗2 332 837	↗2 392 292	↗2 442 609	↗2 486 002	↗2 576 531	↗2 581 412	↗2 601 980	↗2 621 820	↗2 640 984	↗2 658 630	↗2 687 822	↗2 711 679
2010^[79]	2011^[77]	2012^[80]	2013^[81]	2014^[82]	2015^[83]	2016^[84]	2017^[85]	2018^[86]	2019^[87]	2020^[88]	2021^[1]
↗2 910 249	↗2 914 204	↗2 930 449	↗2 946 035	↗2 963 918	↗2 990 371	↗3 015 660	↗3 041 900	↗3 063 885	↗3 086 126	↗3 110 858	↗3 133 303

Миллетар

Дагъустан Урусатдин Федерациядин виридалайни гзафмиллетрин республика я. Конституциядив кьурвал Дагъустан Республикадин гьукуматдин чӀалар урус чӀал ва дагъустанда уьмуьр гьалзавай миллетрин чӀалар я^[89]. Дагъустадин анжах 14 чӀалариз кхьинар ава, амайбур кхьинар авачир чӀаларин сиягьда ава^[90]. Дагъустандин халкьар рахазвай чӀалар, кьуд асул чӀаларин группайриз талукь я, ибур: нах-дагъустандин чӀалар, туьрк чӀалар, славян чӀалар ва иран чӀалар я.

Халкьар	2002 йис^[91]	2010 йис^[92]^[93]
Аварар ↗	758 400 (29,4 %)	850 000 (29,4 %)
Даргияр ↗	425 500 (16,5 %)	490 400 (17,0 %)
Къумукьар ↗	365 800 (14,2 %)	431 700 (14,9 %)
Лезгияр ↗	336 700 (13,1 %)	385 200 (13,3 %)
Яхулар ↗	139 700 (5,4 %)	161 300 (5,6 %)
Азербайжанар ↗	111 700 (4,3 %)	130 900 (4,5 %)
Табасаранар ↗	110 200 (4,3 %)	118 900 (4,1 %)
Урусар ↘	120 900 (4,7 %)	104 000 (3,6 %)
Чеченар ↗	87 900 (3,4 %)	93 700 (3,2 %)
Нугъаяр ↗	36 200 (1,4 %)	40 400 (1,4 %)
Агъулар ↗	23 300 (0,9 %)	28 100 (1,0 %)
Рутулар ↗	24 300 (0,9 %)	27 800 (1,0 %)
ЦӀахурар ↗	8 200	9 800
Эрменияр ↘	5 700	5 000
Арчияр	малуматар авач	5 000
Татарар ↘	4 700	3 700
Чувудар ↗	1 500	1 700
Украинар ↘	2 900	1 500
Татар ↘	1 100	200
1000-дилай пара кьадардин миллетар къалурнава

XX виш йисан 40-й йисарал кьван Дагъустандин Бабаюрт, Хасавюрт ва Кизляр районра 6 агъзур кьван немецар авай. Абурун виридалайни чӀехи колонияяр Романовка, Эйгенгейм, Вандерлоо № 1, Лениндорф, Ней-Гоффнунг хуьрер тир. Ватандин чӀехи дяве гатӀумайдалай кьулухъ вири немецар Къазахстандиз ва Юкьван Азиядиз дугурнай.

Советрин береда авар миллетдин кьадардик абуруз мукьва тир гъвечӀи халкьар ва лезги халкьарикай сад тир арчиярни кутунай. Даргийрин кьадардик абуруз мукьва тир къайтагъар ва къубачияр кутунвай.

Машгьур лезги кавказовед Энвер Кисриева къейд авурвал, 1926 йисалди сиягьра умуми «лезги» тӀварцӀелди физвай лезгияр, табасаранар, агъулар, рутулар ва цӀахурар 1959 йисалай эгечӀна кьилдин миллетар хьиз сиягьра гьатнай. Амма анди-цез халкьарин группадик акатзавай 13 гъвечӀи кьилдин халкьар (андияр, ахвахар, багулалар, бежтаяр, ботлихар, гинухар, годоберияр, гунзибар, дидояр, каратаяр, тиндияр, хваршияр ва чамалалар) ва са лезги халкь — арчияр «аварар» хьиз къейд авунай. Гьа и тегьерда мус ятӀа кьилдин миллетар хьиз гьисабзавай къубачияр ва къайтагъар дарги этносдик кутунай.

XX виш йисан 20-й йисаралди миллетдикай аслу тахьана Дагъустандин вири сувун агьалидиз «лезгияр» лугьузвай, амма къумукьриз — дагъустандин татарар лугьудай. 1920 йисалай эгечӀна «лезги» тӀвар анжах Кьиблепатан Дагъустанда уьмуьр ийизвай лезгийриз лугьузвай.

1930 йисалди Дагъустандин чӀехи паюнал, иллаки Кьиблепатан Дагъустанда, чара-чара миллетар сад-садахъ галаз рахазвай умуми чӀал (лингва-франка) азербайжан чӀал тир. Къе умуми чӀалан роль урус чӀалди къугъвазва.

Динар

Дагъустандин агьалидин чӀехи пай (90 %) мусурманар я. Абурун 99 % суни, 1 % шии мезгьебдиз талукь я. Шии мезгьебдиз Дербент райондин бязи азербайжан ва тат хуьрерин эгьлийри ва са лезги хуьре — Мискискара ибадат ийизва. Сифте яз ислам дин Кьвевардиз ва аранда авай хуьрериз атанай, гуьгъуьнлайни VII—VIII виш йисара сувун региондиз. Къавкъазвийри урусрихъ галаз дяве авур чӀавуз ислам динди сувахъанрин уьмуьрда чӀехи метлеблу чка кьунай.

Дагъустанвийрин 5 % христианар ва иудеяр я. Христианар кьве мезгьебриз пай хьанва: православар (урусар я — 3,8 %) ва эрмени-григорианар (эрменияр я 0,2 %). Иудаизм диндиз сувун чувудри (татри) ибадат ийизва.

1996 йисуз Дагъустанда 1670 мискӀин, 7 клиса, 1 монастырь, 4 синагога, 3 ирид йикъан адвентистрин жемият, 4 христиан-баптистрин жемиятар авай. Кьвевар шегьерда авай жуьмя-мискӀин Урусатдин виридалайни цӀуру мискӀин я. Магьачкъаладин жуьмя-мискӀин Европадин виридалайни чӀехи мискӀинрикай сад я, и мискӀинди 15 агъзурав агакьна ксар гьакьарда.

Алай чӀавуз республикада са шумуд православ храмар кардик ква, ибур Хасавюртда авай Знаменский собор — им Кеферпатан Къавкъаздин виридалайни чӀехи православ храм я ва XX виш йисан архитектурадин имарат гьисабзава. Свято-Успенский кафедрал собор — Магьачкъалада авай кьилин ва тек сад тир православ храм я. Пак Григорисан клиса — IV виш йисан вакъиайрихъ галаз алакъалу Дербент райондин Нюгди хуьре туькӀуьрнай эрмени клиса я.

Администрациядин паюнар

Дагъустандик 42 районар ва 10 шегьерар акатзава^[94].

№	Муниципал район	Агьалияр	Къалинвал, кас/км²	Администрациядин юкь
1	Агъул район	↘10 224	14	с. Тпиг
2	Акуша район	↗53 369	84	с. Акуша
3	Ахвах район	↗24 887	73	с. Карата
4	Ахцегь район	↘30 951	29	Ахцегь х.
5	Бабаюрт район	↗48 425	14	Бабаюрт х.
6	Бежта белген	↗8289	17	Бежта х.
7	Ботлих район	↗59 757	77,2	Ботлих х.
8	Буйнакск район	↗82 080	40	Буйнакск ш.
9	Гергебиль район	↗21 889	52	Гергебиль х.
10	Гьумбет район	↗23 113	25	Мехельта х.
11	Гуниб район	↗27 432	42	Гуниб х.
12	Дахада район	↗36 440	25	Уркарах х.
13	Дербент район	↗101 643	113,4	Кьвевар ш.
14	Докъузпара район	↘14 852	33	Усугъчай х.
15	Къазбек район	↗49 162	75	Дылым х.
16	Къайтагъ район	↗33 218	51	Маджалис х.
17	Къарабудахкент район	↗86 437	50	Къарабудахкент х.
18	Къаякент район	↗56 704	87	ЦӀийи Къаякент х.
19	Кизилюрт район	↗72 281	150	Кизилюрт ш.
20	Кизляр район	↗74 607	21	Кизляр ш.
21	Кули район	↗11 034	16	Вачи х.
22	Кумторкъала район	↗27 376	18	Коркмаскъала х.
23	Кьурагь район	↘14 472	20	Кьурагь х.
24	Лак район	↗11 805	17	Къумух х.
25	Леваши район	↗78 461	82	Леваши х.
26	Мегьарамдхуьруьн район	↘61 464	93	Мегьарамдхуьр
27	ЦӀийи Лак район	↗35 856	126	Новолакское х.
28	Нугъай район	↘18 222	3	Терекли-Мектеб х.
29	Рутул район	↘20 939	11	Рутул х.
30	Сергокъала район	↘27 640	54	Сергокъала х.
31	СтӀал Сулейманан район	↘55 563	83	Кьасумхуьр
32	Табасаран район	↗50 316	68	Хучни х.
33	Тарумовка район	↗33 271	11	Тарумовка х.
34	Тлярата район	↗24 575	15	Тлярата х.
35	Унцукул район	↗31 625	51	Унцукуль х.
36	Хасавюрт район	↗159 886	100	Хасавюрт ш.
37	Хив район	↘20 786	32	Хив х.
38	Хунзах район	↗33 271	56	Хунзах х.
39	ЦIумада район	↗26 021	21	Агвали х.
40	Цунта район	↗20 511	14	Кидеро х.
41	ЧӀарода район	↗13 146	11	Цуриб х.
42	Шамил район	↗29 869	29	Хебда х.

Дагъустандин шегьеррин округар:

№	Шегьеррин округар	Агьалияр
1	Магьачкъала	↗604 266
2	Хасавюрт	↗146 394
3	Кьвевар	↗126 606
4	Каспийск	↗128 663
5	Буйнакск	↗66 422
6	Избербаш	↗61 296
7	Кизляр	↘49 181
8	Кизилюрт	↗38 147
9	Дагъустандин ЦӀаяр	↗30 120
10	Кьибле-Сухокумск	↗10 803

Дагъустандин вини дережадин чирвилерин идараяр

Дагъустанда Урусатдин Федерациядин илимдинни-чирвилерин министерстводи 2015 йисуз тестикьарнавай 17 вини дережадин чирвилерин идараяр ва 28 филиалар кардик ква.

Вини дережадин чирвилерин идараяр:

Дагъустандин чирвилеринни-медениятдин академия. Кьвевар.

Дагъустандин гьукуматдин медицинадин академия. Магьачкъала.

М. М. Джамбулатован тӀварунихъ галай Дагъустандин гьукуматдин аграр университет. Магьачкъала.

Дагъустандин гьукуматдин халкьдин майишатдин институт. Магьачкъала.

Дагъустандин гьукуматдин педагогвилин университет. Магьачкъала.

Дагъустандин гьукуматдин техникадин университет. Магьачкъала.

Дагъустандин гьукуматдин университет. Магьачкъала.

Дагъустандин гуманитарвилин институт. Магьачкъала.

Дагъустандин медицинадин стоматологиядин институт. Магьачкъала.

Сеид Эфендидин тӀварунихъ галай Дагъустандин теологиядин институт. Чиркей.

Дербентдин гуманитарвилин институт. Кьвевар.

Адвокатурадин, нотариатдин ва халкьарин арадин рафтарвилин институт. Магьачкъала.

Дуьньядин экономикадин институт. Кьвевар.

Финансринни ихтияррир институт. Магьачкъала.

Институт «Юждаг». Кьвевар.

Магьачкъаладин инновационный университет. Магьачкъала.

Социал-педагогвилин институт.

Филиалар:

Белгородин кооперациядин, экономикадин ва ихтияррин университетдин Дагъустандин филиал. Буйнакск.

Урусатдин чирвилерин академиядин университетдин Дагъустандин филиал. Магьачкъала.

А. И. Герценан тӀварунихъ галай Урусатдин гьукуматдин педагогикадин университетдин Дагъустандин филиал. Магьачкъала.

Москвадин гьукуматдин радиотехникадин, электроникадин ва автоматикадин техникадин университетдин Дагъустандин филиал. Магьачкъала.

М. А. Шолохован тӀварунихъ галай Москвадин гьукуматдин гуманитарвилин университетдин Дагъустандин филиал. Кьвевар.

Москвадин гьукуматдин экономикадин, статистикадин ва информатикадин университетдин Дагъустандин филиал. Кьвевар.

О. Е. Кутафинан тӀварунихъ галай Москвадин гьукуматдин юриспруденциядин университетдин Магьачкъала шегьерда авай филиал. Магьачкъала.

Экономика

Дагъустандин экономикадин асул хилер: хуьруьн майишат, ципицӀбанвал (чехир гьазурун), гъетерхъанвал, милли кеспияр, нафтӀ, тӀебии газ акъудун, кьезил ва химиядин кеспиятар, машинар авун, электроэнергия гьасил авун я. 2009 йисуз региондин вири санлай бегьер 265,1 млрд манат туькӀуьрнай.

2009 йисуз Республикадин бюджет:

Харжияр — 67 603,7 млн манат.

Атанвай пул — 64 673,4 млн манат. Абурукай 50 689,0 млн манат федерал бюджетди Дагъустандиз чара авур пул я, 13 984,4 млн манатни налогрин куьмекдалди кӀватӀнай пул я.

Регионал банкрин кьадардиз килигна Дагъустанди Урусатда пудлагьай чка кьунва. Уьлкведа 25 регионал банкар гьисабнава.

Электроэнергетика

Дагъустандин кьакьан суварилай авахьзавай вацӀарик гзаф зурба гидроэлектризациядин потенциал ква, юкьван гьисабдалди са йисан къене 5,5 миллиард кВт/сят. 2010 йисуз гьасил авур энергиядин кьадар 5,1 млрд кВт/сят тир. Абурукай:

Чиркей ГЭС — 1000 МВт
Ирганай ГЭС — 400 МВт
Миатли ГЭС — 220 МВт
Чир-Юртдин ГЭСар — 125 МВт
Гергебиль ГЭС — 17,8 МВт
Гуниб ГЭС — 15 МВт

2015 йисуз 100 МВт къуват авай Гоцатли ГЭС кардик кутунай. 220 МВт къуват авай Агвали ГЭС эцигдай планар ава.

2013 йисан 22 декабрьдиз Каспийск шегьерда Урусатдин виридалайни чӀехи ракъинин электро-станция кӀвалахдик кутунай^[95].

Машинар акъудунин хел

Машинар акъудунин кеспият — Дагъустандин кеспиятдин кьилин хилерикай сад я. Машинар ийизвай заводра авиа, гимияр, радиоалатар туькӀуьрунра герек къвезвай аваданлухар акъудзава. Эхиримжи йисара республикада автомобильрин игьтияттдин компонентар акъудунин хел вилик фенва. И хилек 30-ай виниз карханаяр акатзава.

Машинрин кеспиятдин асул заводар ОАО «Завод Дагдизель», «Авиаагрегат», «Концерн КЭМЗ», ПО «Азимут», «Гьажиеван тӀварунихъ галай завод», «Электросигнал», «Буйнакскдин агрегатрин завод», «Каспийскдин дуьз механикадин завод», «Избербашдин радиозавод», «ДагЗЭТО», «Дагдизель»

Машинар акъудзавай заводри республикадин къенепатан вири бегьердин (КъВБ) хейлин пай тешкилзава ва 11 агъзуралай виниз кас кӀвалахдив таъминарзава.

Хам-мал гьасилунин хел

Хам-мал гьасилунин хилен кьилин продукция язва ракь-бетон, кирпич, киреж ва муькуь минералар. Дагъустанда хам-мал гьасилзавай чӀехи заводар ибур я: «Дагстройиндустрия», «Силикат» ва «Махачкалинский ДСК» — Магьачкъала шегьерда; «Дагюгстрой» — Кьвеварда; «Аист» — Кизилюртда. Къанундалди къейд авунай заводрилай гъейри уьлкведа пара кьадарда легал тушир гъвечӀи заводар ава. Органрин гъилевай малуматрив кьурвал, Дагъустанда 500-лай гзаф кирпич атӀудай заводар кардик ква ва ана кӀвалахзавай фялейрин чӀехи пай къанундин ихтиярар авачир къецепатан уьлквейрин ватанэгьлияр я.

Дагъустандин символар

Дагъустандин Республика арадал атанвайдалай кьве йис алатайла, 1994 йисуз адан цӀийи герб ва тӀаратӀ тестикьарнай. Виликди Дагъустандин АССР-дин символика кардик квай.

ТӀаратӀ

Республикадин Кьилин Советдин къарардалди 1994 йисан 26-й февральдиз Дагъустандин тӀаратӀ тестикьарнай. 2003 йисуз тӀаратӀдин къваларин пропорция са кьадар дегишарнай.

Дагъустан Республикадин Гьукуматдин тӀаратӀдикай къанундив кьурвал^[96]:

Макъала #1. «Дагъустан Республикадин Гьукуматдин тӀаратӀ — Дагъустан Республикадин официал символ гьисабзава. Дагъустан Республикадин Гьукуматдин тӀаратӀ — барабар чӀехивал авай, вини — къацу, юкьван — цавун ва агъа — яру рангарин пуд къаткай зуларикай ибарат тир дуьз пипӀерин парча я. ТӀаратӀдин гьяркьуьвилин адан яргъвилив гекъиг хьунухь — 2:3 я.»

Къацу — рангуни Дагъустандин чилерин мублагъвал, ргазвай уьмуьр ва кьилин дин ислам дин тирди къалурзава.

Вили — республикадин райгъэкъечӀдай пад кьунвай Каспи гьуьлуьн ранг, дагъустандин халкьарин иервал ва гьейбатлувал къалурзава.

Яру — демократия, абадвал, Сувун уьлкведин агьалийдин викӀегьвални итимвал къалурзавай ранг я.

Герб

1994 йисан 20 октябрьдиз республикадин парламентди Дагъустандин герб кьабулнай. Конституциядив кьурвал герб Дагъустан Республикадин гьукуматдин символ я^[97]. Ам элкъвей лацу къалхандин суьретдикай ва адан къене авай къизилд рангунин лекьрекай ибарат я. Лекьрен винел пата къвалар алчуд хьайи нехишрив чӀагурнавай кизилдин рагъ ала. Къалхандин агъа пата живери кьунвай суварин кукӀушар, аран, гьуьл ва сад садаз салам гузвай кьве гъилин суьрет ава. Къваларикай лацу гьарфаралди «Республика Дагестан» кхьенвай геральдикадин лента физва. Гербдал гьакӀни Дагъустандин тӀаратӀдин рангарни ала.

Гимн

2016 йисан 25 февральдиз Дагъустандин гимн тестикьарнай. Гимдин макъам тӀвар-ван авай дагъустанви композитор Мурад Кажлаева туькӀуьрнава, гафар Гьамзатрин Расулан «Гьа бай» (Кьин кьун) шиирдин бинедал кхьенвайди я.

Меденият

Чара-чара миллетри санал уьмуьр ийизвай виляй медениятдин жигьетдай Дагъустан Урусатдин виридалайни девлетлу уьлквейрикай сад я. Милли театрри гьар са халкьдин медениятдин уьмуьрда кьетӀен чка кьунва. Дагъустан Республикадин Милли Ктабхана — им Кеферпатан Къавкъазда виридалайни чӀехи ктабханайрикай сад я, адан фондуни 700 агъзурилай виниз документар гьакьарзава.

Гьукуматдин театрар

СтӀал Сулейманан тӀварунихъ галай макъаматдинни-драмадин гьукуматдин лезги театр.

Гьамзат Цадасадин тӀварунихъ галай макъаматдинни-драмадин авар театр.

Дарги драм-театр.

Максим Горькийдин тӀварунихъ галай макъаматдинни-драмадин гьукуматдин урус театр.

А. П. Салаватован тӀварунихъ галай макъаматдинни-драмадин гьукуматдин къумукъ театр.

Э. Капиеван тӀварунихъ галай макъаматдинни-драмадин гьукуматдин яхул театр.

Дагъустандин гьукуматдин нинийрин театр.

Дагъустандин гьукуматдин операдинни-балетдин театр.

Республикадин медениятдин центр

Гьукуматдин манийрин театр «Джислам».

Спорт

Къе Дагъустан спортдин рекье агакьай агалкьунриз ва чемпионрин кьадардиз килигна Урусатдин кӀвенкӀведавай субъект я. Эхиримжи яхцӀурницӀуд йисан къене Дагъустандай вири дуьньядиз машгьур хьанай спортсменар акъатнай. Уьлкведа 10 олимпиадин, 41 дуьньядин ва 89 Европадин чемпионар дидедиз хьайиди я.

Массайрин Информациядин Такьатар

Дагъустанда 14 чӀалал газетар акъатзава. Абурукай 42 газет райондин газетар я.

Телевидение	Радиостанцияяр	Газетар	Журналар
ГТРК Дагестан — ВГТРК-дин филиал	Европа плюс 102.4 FM — Махачкала	«Аку хяд»	«Дагестан»
РГВК Дагестан — Республикадин кӀвенкӀведавай канал	Радио народов Кавказа «АссА» 106.6 FM — Дагестан	«Ас-Салам»	«Народы Дагестана»
ТВРК «Прибой»	Хит FM — Дагестан	«Вести Агула»	«Башня»
ТВРК «АссА»	Авторадио— Дагестан	«Дагестанская правда»	«Passport»
ТРК «Столица»	Прибой — Дагестан	«Ёлдаш»
	Love_radio — Махачкала	«Замана»
	Ностальжи — Дагестан	«Ххяхха баргъ»
	Юмор FM — Махачкала	«Илчи»
	Столица — Дагестан	«Лезги газет»
	Дагестан — Дагестан	«Махачкалинские известия»
	OZON — Махачкала	«Молодёжь Дагестана»
	Русское радио 101,9 FM — Махачкала	«НасихӀат»
	Эхо Москвы — Махачкала	«Настоящее время»
	Добрые песни — Дагестан	«Нийсо-Дагестан»
	104,8 FM Ватан — Дагестан	«Новое дело»
	Сафинат	«Нур»
	Страна Гор	«Орлёнок Дагестана»
	Кристалл	«Рутульские новости»
	DFM	«Свободная Республика»
	Столица 107,1 FM	«Табасарандин нурар»
	105 FM	«Табасарандин сес»
	Седьмое небо — Дербент	«ХӀакъикъат»
	ХАС-ФМ Хасавюрт
		«Черновик»

Дуьньядиз тӀвар акъатнай дагъустанвияр

Тарихдин чинар:

Гьажи Давуд Муьшкуьрви — Ширвандин имам, Ирандин аксиниз къарагъун тешкил авур кас ва адан регьбер.
Къази Мугьаммад — Дагъустандинни Чечнядин садлагьай имам, алим, чӀехи диндар.
Мегьамед Ярагъви — Кеферпатан Къавкъазда суни мезгьебдин муьридизм рекьин бине кутур кас, вири Дагъустандинни Чечнядин имамрин муаллим, чӀехи философ.
Имам Шамил — Дагъустандин ва Чечнядин имам. Урусатдин империядиз гъазават малумарай кас.
СтӀал Сулейман — машгьур лезги шаир ва мазан. «XX виш йисан Гомер».
Штулви Гьажи Мегьамед эфенди Рамазанан хва (1855—1930) — Дагъустандин зурба диндар, алим ва камалэгьли, 1930 йисуз Кьиблепатан Дагъустанда советрин гьукумдин аксиниз чӀехи къарагъун тешкил ва регьбевал авур кас.

Алай девир:

Аллагьвердиев Гьабиб Мевлидинан хва — Урусатдин боксер. Чемпион.
Аскеров Жаббар Мегьамедан хва — тайский боксдай Европадин чемпион.
Гьамзатханов Мегьамедхан Аманулаевич (Волк-Хан) — самбодай СССР-дин чемпион ва къайдаяр авачир ягъунрай дуьньядин чемпион.
Нурмугьамадов Гьабиб Абдулманапович — Урусатдин спортсмен, акахьай стильдин ягъунра дуьньядин чемпион.
Гьамзатрин Расул — Дагъустандин халкьдин шаир.
Исинбаева Елена Гьажиева — юркуналди хкадарунрай дуьньядин чемпион.
Самурви Нажмуддин Панагьан хва — Дагъустандин АССР арадал гъайи ва адан кьилин везифадал алай кас.
Сулейман Керимов — Урусатин бизнемен, «Нафта Москва» группадин чӀехиди.
Эмиров Валентин Аллагьяран хва — Советрин Союздин кьегьал.

Литература

Алкьвадар Гьасан-эфенди. «Асари Дагестан». 1929 йис, Магьачкъала.
Ахмедханов К.Э. Путешествие по Дагестану: Практическое руководство. — М.: Физкультура и спорт, 1988. — 272 с. — (По родным просторам).
История Дагестана / Сост. Г.А. Аликберов, В.Г. Гаджиев, Г.Ш. Каймаразов, Х.О. Хашаев, гл. ред. Г.Д. Даниялов. — М.: Наука, 1967.
История Дагестана с древнейших времен до наших дней. В двух томах. Ред. А. И. Османов. М., Наука, 2004.
Криштопа, А. Е. Дагестан в XIII — начале XV вв. Очерк политической истории. М., Мамонт; Таус, 2007.
Карпов, Ю. Ю. Взгляд на горцев. Взгляд с гор. Мировоззренческие аспекты культуры и социальный опыт горцев Дагестана. СПб., Петербургское востоковедение, 2007.
Дагестан и мусульманский Восток. Сборник статей в честь профессора Амри Рзаевича Шихсаидова. Сост. и отв. ред. А. К. Аликберов, В. О. Бобровников. М., Издательский дом Марджани, 2010.

Гъавурда тун

↑ Конституциядив кьурвал, урус чӀал ва Дагъустандин вири халкьарин чӀалар республикадин гьукуматдин чӀалар яз гьисабзава. ГьакӀ ятӀани, гьукуматдин чӀалар хьиз анжах 14 кхьинар авай чӀал кардик ква.

Баянар

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2021 года и в среднем за 2020 год (урус). Ахтармишун 19 март 2021.
↑ Конституция Российской Федерации. Ст. 65, п. 1
↑ Абу Мухаммад Ахмад Ибн А’сам ал-Куфи. Книга завоеваний.
↑ Айтберов Т.М. Древний Хунзах и хунзахцы. — Магьачкъала: Дагестанское книжное издательство Государственного комитета Дагестанской АССР по делам издательств, полиграфии и книжной торговли, 1990. — С. 176.
↑ ^5,0 ^5,1 Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь / Отв. ред. Р. А. Агеева. — М.: Русские словари, 1998. — С. 130. — ISBN 5-89216-029-7.
↑ Лезгистан // Брокгауздин ва Ефрондин Энциклопедиядин гафарган: 86 томар (82 т. ва 4 доп.). — Санкт-Петербург, 1890—1907. (урус)
↑ ^7,00 ^7,01 ^7,02 ^7,03 ^7,04 ^7,05 ^7,06 ^7,07 ^7,08 ^7,09 ^7,10 ^7,11 ^7,12 ^7,13 География и природа Дагестана (урус). Дагъустандин Гьукуматдин сайт (2013). Ахтармишун 13 февраль 2017.
↑ Республика Дагестан
↑ ^9,0 ^9,1 ^9,2 Климат — Туризм в Дагестане (урус). alldagestan.ru (2010). Ахтармишун 28 январь 2017.
↑ Терек (урус). vsereki.ru (2016). Ахтармишун 13 февраль 2017.
↑ ^11,0 ^11,1 ^11,2 ^11,3 ^11,4 Дагестан (урус). ЦӀийи урусатдин энциклопедия (2006). Ахтармишун 13 февраль 2017.
↑ Климат (урус). marshruty.ru (12 декабрь 2016). Ахтармишун 13 февраль 2017.
↑ Ожерельев Д. В. Культурно-хронологическое определение каменных находок из слоя 129 многослойной раннепалеолитической стоянки Мухкай II // Краткие сообщения Института археологии : сб. — М.: Институт археологии РАН, 2015. — В. 241. — С. 7—20. — ISBN 978-5-9908330-8-1.
↑ Чепалыга А. Л., Амирханов Х. А., Садчикова Т. А., Трубихин В. М., Пирогов А. Н. Геоархеология олдувайских стоянок горного Дагестана // Бюллетень Комиссии по изучению четвертичного периода : сб. — М.: ГЕОС, 2013. — В. 72. — С. 73—94.
↑ В. Е. Щелинский, Н.А. Макаров (редактор) Ильская стоянка на Кубани (урус) 23—34. Институт археологии РАН (2009). Ахтармишун 14 октябрь 2018.
↑ История Дагестана (урус). Дагъустандин Гьукуматдин сайт (2013). Ахтармишун 13 февраль 2017.
↑ История Дагестана, 1967, с. 105—117.
↑ История Дагестана, 1967, с. 123—124.
↑ История Дагестана, 1967, с. 127—131.
↑ История Дагестана, 1967, с. 158—160.
↑ История Дагестана, 1967, с. 121—122.
↑ История Дагестана, 1967, с. 181—182.
↑ История Дагестана, 1967, с. 202—207.
↑ История Дагестана, 1967, с. 207—210.
↑ История Дагестана, 1967, с. 285—286.
↑ ^26,0 ^26,1 Камилла Рагимханова Юсуп Гусейнов: «Народы Дагестана на протяжении веков вместе боролись за национальную независимость» (урус). РИА Дагестан (6 октябрь 2015). Ахтармишун 13 февраль 2017.
↑ История Дагестана, 1967, с. 286—287.
↑ История Дагестана, 1967, с. 289—290.
↑ История Дагестана, 1967, с. 273.
↑ История Дагестана, 1967, с. 273—275.
↑ История Дагестана, 1967, с. 339.
↑ История Дагестана, 1967, с. 343—344.
↑ История Дагестана, 1967, с. 354.
↑ История Дагестана, 1967, с. 362—369.
↑ ^35,00 ^35,01 ^35,02 ^35,03 ^35,04 ^35,05 ^35,06 ^35,07 ^35,08 ^35,09 ^35,10 ^35,11 ^35,12 Гамзаева Гюльнара Шахнавазовна Краткий курс лекций по истории Дагестана для студентов заочной формы обучения (урус). Дагъустандин гьукуматдин техникадин университет (2006). Ахтармишун 14 октябрь 2018.
↑ Вейденбаум Е. Г. Путеводитель по Кавказу (урус). Типография канцел. Главноначальствующего гражд. частью на Кавказе (1888). Ахтармишун 23 октябрь 2018.
↑ Елена Павлова Между прошлым и будущим (урус). «Вечерний Ставрополь» (31 август 2015). Ахтармишун 23 октябрь 2018.
↑ Абдусаламов, М.-П. Б., Бучаев, М. Г. Территория и население феодальных владений Дагестана в XVIII — начале XIX века // Научно-теоретический журнал «Научные проблемы гуманитарных исследований». — Институт региональных проблем российской государственности на Северном Кавказе, 2012. — В. 4. — С. 6—12.
↑ ^39,0 ^39,1 ^39,2 ^39,3 Гаджи-Курбан Какагасанов Узун-Хаджи Салтинский (1848–1920 гг.) (урус). МК (20 февраль 2018). Ахтармишун 23 октябрь 2018.
↑ Олег Парамонов Горская монархия Муджахидов… (урус). gazavat.ru (27 февраль 2009). Ахтармишун 23 октябрь 2018.
↑ Историко-культурные традиции народов Северного Кавказа / Под ред. В. А. Тишкова. — Москва — Пятигорск — Ставрополь, 2013. — 115 с.
↑ Историко-культурные традиции народов Северного Кавказа, 2013, с. 56.
↑ Историко-культурные традиции народов Северного Кавказа, 2013, с. 58.
↑ Теракт в городе Кизляре (Дагестан) в январе 1996 года (урус). РИА Новости (9 январь 2016). Ахтармишун 18 октябрь 2018.
↑ Взрыв жилого дома в Каспийске 16 ноября 1996 года (урус). РИА Новости (16 ноябрь 2016). Ахтармишун 18 октябрь 2018.
↑ Братьям Хачилаевым напомнили о кровной мести (урус). «Коммерсантъ» (17 октябрь 1998). — № 194. Ахтармишун 18 октябрь 2018.
↑ под ред. Г. Ф. Кривошеева Потери вооруженных сил России и СССР в вооруженных конфликтах на Северном Кавказе (1920—2000 годы) // Россия и СССР в войнах XX века: Потери Вооружённых Сил (урус) 582—584. «Олма-Пресс» (2001). Архивация 14 апрель 2009. Ахтармишун 18 октябрь 2018.
↑ Теракт в Каспийске на праздновании Дня Победы в 2002 году (урус). РИА Новости (9 май 2012). Ахтармишун 18 октябрь 2018.
↑ Список всех терактов в РФ, совершенных террористами-смертниками (урус). «Ридус» (31 декабрь 2013). Ахтармишун 18 октябрь 2018.
↑ Тимур Абдуллаев Убийство в Махачкале: министр мог стать жертвой экстремистов (урус). Вести.ру (27 август 2003). Ахтармишун 18 октябрь 2018.
↑ Президентом Дагестана избран Муху Алиев, который раньше занимал пост председателя парламента (урус). «Садлагьай канал» (20 февраль 2006). Ахтармишун 18 октябрь 2018.
↑ Николай Сергеев За убийство министра будут судить офицера (урус). «Коммерсантъ» (29 апрель 2013). Ахтармишун 18 октябрь 2018.
↑ Глава Дагестана ушел в отставку. Его сменил бывший генерал МВД (урус). BBC (3 октябрь 2017). Ахтармишун 18 октябрь 2018.
↑ Госдума ратифицировала договор о границе с Азербайджаном (урус). РИА Новости (17 июнь 2011). Ахтармишун 18 октябрь 2018.
↑ МИД РФ: Граница между Россией и Азербайджаном определена как по дну Каспийского моря, так и по суше (урус). REGNUM (11 февраль 2011). Ахтармишун 18 октябрь 2018.
↑ Россия снова отдала часть своей территории Азербайджану (урус). «Военный обозреватель» (13 июнь 2013). Ахтармишун 18 октябрь 2018.
↑ Врио главы Дагестана стал депутат Госдумы Рамазан Абдулатипов (урус). РИА Новости (28 январь 2013). Ахтармишун 19 октябрь 2018.
↑ Рамазан Абдулатипов избран главой Дагестана (урус). ТАСС (8 сентябрь 2013). Ахтармишун 19 октябрь 2018.
↑ Биография врио главы Республики Дагестан Владимира Васильева (урус). ТАСС (3 октябрь 2017). Ахтармишун 19 октябрь 2018.
↑ Омар Гаджиев Новым главой Дагестана избран Владимир Васильев (урус). РИА Дербент (9 сентябрь 2018). Ахтармишун 19 октябрь 2018.
↑ ДИНАМИКА ЧИСЛЕННОСТИ НАСЕЛЕНИЯ ГОРОДОВ ДАГЕСТАНА В 1946–60 ГГ
↑ Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 года. Архивация 23 август 2011. Ахтармишун 26 октябрь 2013.
↑ Всесоюзная перепись населения 1926 года. М.: Издание ЦСУ Союза ССР, 1928. Том 9. Таблица I. Населённые места. Наличное городское и сельское население. Архивация 7 февраль 2015. Ахтармишун 7 февраль 2015.
↑ Статистический справочник СССР за 1928 г.
↑ Административно-территориальное деление Союза ССР : [Районы и города СССР на 1931 год]. — Москва: Власть советов, 1931. — XXX, 311 с.
↑ Административно-территориальное деление Союза ССР. На 15 июля 1934 года.
↑ ДИНАМИКА ЧИСЛЕННОСТИ НАСЕЛЕНИЯ ГОРОДОВ ДАГЕСТАНА В 1946–60 ГГ
↑ ДИНАМИКА ЧИСЛЕННОСТИ НАСЕЛЕНИЯ ГОРОДОВ ДАГЕСТАНА В 1946–60 ГГ
↑ ДИНАМИКА ЧИСЛЕННОСТИ НАСЕЛЕНИЯ ГОРОДОВ ДАГЕСТАНА В 1946–60 ГГ
↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность наличного населения городов и других поселений, районов, районных центров и крупных сельских населенных мест на 15 января 1959 года по республикам, краям и областям РСФСР. Архивация 10 октябрь 2013. Ахтармишун 10 октябрь 2013.
↑ ДИНАМИКА ЧИСЛЕННОСТИ НАСЕЛЕНИЯ ГОРОДОВ ДАГЕСТАНА В 1946–60 ГГ
↑ ДИНАМИКА ЧИСЛЕННОСТИ НАСЕЛЕНИЯ ГОРОДОВ ДАГЕСТАНА В 1946–60 ГГ
↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Численность наличного населения городов, поселков городского типа, районов и районных центров СССР по данным переписи на 15 января 1970 года по республикам, краям и областям. Архивация 14 октябрь 2013. Ахтармишун 14 октябрь 2013.
↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Численность наличного населения РСФСР, автономных республик, автономных областей и округов, краев, областей, районов, городских поселений, сел-райцентров и сельских поселений с населением свыше 5000 человек.
↑ Народное хозяйство СССР за 70 лет : юбилейный статистический ежегодник : [арх. 28 июнь 2016] / Государственный комитет СССР по статистике. — Москва : Финансы и статистика, 1987. — 766 с.
↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность населения СССР, РСФСР и ее территориальных единиц по полу. Архивация 23 август 2011.
↑ ^77,00 ^77,01 ^77,02 ^77,03 ^77,04 ^77,05 ^77,06 ^77,07 ^77,08 ^77,09 ^77,10 ^77,11 ^77,12 ^77,13 ^77,14 ^77,15 ^77,16 ^77,17 ^77,18 ^77,19 Численность постоянного населения на 1 января (человек) 1990-2013 года
↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов — райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивация 3 февраль 2012.
↑ Перепись населения 2010. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений (урус). Федеральная служба государственной статистики. Архивация 28 апрель 2013. Ахтармишун 5 январь 2013.
↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. Архивация 31 май 2014. Ахтармишун 31 май 2014.
↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Архивация 16 ноябрь 2013. Ахтармишун 16 ноябрь 2013.
↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. Архивация 2 август 2014. Ахтармишун 2 август 2014.
↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Архивация 6 август 2015. Ахтармишун 6 август 2015.
↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (урус) (5 октябрь 2018). Архивация 8 май 2021. Ахтармишун 15 май 2021.
↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (урус) (31 июль 2017). Архивация 31 июль 2017. Ахтармишун 31 июль 2017.
↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (урус). Архивация 26 июль 2018. Ахтармишун 25 июль 2018.
↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (урус). Архивация 2 май 2021.(кьейи элячӀун) Ахтармишун 31 июль 2019.
↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2020 года и в среднем за 2019 год (урус). Ахтармишун 13 март 2020.
↑ Глава 1, Статья 11 // Конституция Республики Дагестан (2003 г.)
↑ Оф. сайт ДГПУ. Языки моего Дагестана
↑ Всероссийская перепись населения 2002 года
↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам.: см.
↑ Закон Республики Дагестан от 13.01.2005 N6 о статусе и границах муниципальных образований Республики Дагестан (урус). pravo.levonevsky.org (2005-й йисан 15 январь). Ахтармишун 17 ноябрь 2016.
↑ В Каспийске торжественно открыли самую крупную солнечную электростанцию в России
↑ Вексиллография.ру
↑ Геральдика.ру

ЭлячӀунар

Дагъустандин Гьукуматдин сайт (урус)
РИА «Дагъустан» — Хабарар (урус)

Источник

Кьурагьа чахъ хуьрер ава — къелеяр,
Акур касдин элкъуьр ийир келлеяр.
Камбард цуьквер авай гуьзел дереяр,
Адалатдал машгьур хуьр я вун, Гелхен.
( С.Саидгьасанов )
Кьиблепатан Дагъустанда, Лезгистандин мублагь чилел, кьакьан дагъларин къужахда аваз, Кьурагь дере экIя хьанва. Виликан Гияр шегьер (гилан Кьурагь) Кетин кьил, Кекен сув, Элкъвей кьилер, ЦIару дагъ хьтин тик дагъларин ценерив гва.
Абуру югъ-йиф талгьана и дередин секинвал хуьзва. Кьурагь дере, гуьрчег тIебиатдалди кьетIен чка я. Къайи булахар, цуькверивди безетмишнавай яйлахар, михьи гьава, гурлу вацIар, тамар дагъларин макандин абурни я, девлетни. Ихьтин тIебиатдин гуьзел шикилар акур инсандик, гьелбетда, кьетIен гьиссер акатда.
Алай вахтунда Кьурагь райондик 26 хуьр акатзава. Абурукай чIехи пай дагълара ава. Гьар са хуьр вичин тегьерда гуьрчег я, амма и вири хуьрерикай заз багьади, рикIиз чимиди зи бубайрин Ватан- Гелхен я. Ватандивай са тIимил яргъа аватIани, хайи хуьруьн гегьенш чуьллери, такабурлу дагълари, хуьруьн юкьвал алай «Мусар» булахдин гьар са стIалди, «Гъуллугъ», «КьачIул», «Кафир дере» хьтин никIери датIана чпихъ ялзава.
ЦIару дагъдай кьил кутуна авахьзавай гурлу вацIу Гелхенар кьве патал пайзава. Шаир М.Камалдинова вичин хайи хуьруьз «Зи гъвечIи Тифлис» лугьун дуьшуьшдин кар туш. И кIвалах Ш.Исаева вичин са шиирдани къейд ийизва:
Гелхенар чаз шейх Агьмадан,
Мухтаран, гьакI Мегьамедан
Кхьинра «Тифлис» хьана,
Цавун аршда элциф хьана.
Гелхенар къадим ва девлетлу тарих авай хуьр я. И кIвалах хуьре авай араб чIаларин кхьинар, мусурман дин кьабулдалди вилик мажусийрин ва хашпарайрин лишанар атIанвай жуьреба-жуьре къванери субутзава. Гьеле Кавказдин Албания уьлкве авай девиррани Гелхенрин хуьруькай малум тир.
Хуьруьн тIварцIиз фикир гайитIа, ам «гел» ва «хен» гафарикай ибарат хьанва ва адан манани «гелар яшамиш жезвай чка» я лагьайтIа, чун бажагьат ягъалмиш жеда. Малум тирвал, Кавказдин Албания 26 тайифадикай ибарат тир. Геларни гьа и тайифайрикай сад я.
Хуьре шумуд виш йисарин тарих авай, агьалийри вичел дамахзавай шейх Султан Агьмадан зияратни ава. ЧIехи бубадин суьгьбетрай заз малум хьайивал, шейх Агьмад зурба алакьунар авай, аламатдин инсан тир. Аквар гьаларай, ам Лезгистандиз мусурман дин машгьур авун патал Шаркь патай атанвай. Адаз неинки са диндин рекьяй чирвилер авай, гьакI гьар жуьре илимар, философияни, са шумуд чIални чидай. Лугьуда хьи, шейх Агьмад эвелни-эвел Ахцегь дередиз мугьман хьана. Инсанри вич кьабул тавуна акур Агьмад дагълариз хкаж хьана. И дередин агьалийриз Агьмад вуж ятIа, анжах ам хъфейла чир хьана, адан гуьгъуьниз фена. Гелхенрин «Эгъвей уьр» алай чкадал инсанри адав агакьар хъувуна, хъша лугьуз тIалабна. Агьмада вич саймишунай чухсагъул лагьана, эгер кьурагь хьана,инсанриз зиянар жез хьайитIа абуруз куьмек хьун патал вичин гъиле авай лаш шимеда эцяна, са легъв хьтин чка авунай. Хуьруьнвийриз къени а чка хъсандиз чида. Гьанал къвез марф къун патал дуьаяр кIелун чкадин агьалийриз адет хьанва. Дагъдай шейх Агьмад Гелхениз эвичIна. Ина ам яшамиш хьайи чка агьалийриз исятдани малум я. Гьайиф хьи, шейх Агьмадан я са шиир, я философиядин са фикир-меслят къенин несилдив агакьнавач. Абур Дагъустанда Советрин гьукум тестикь хьайи йисара диндиз талукь эсерар я лугьуз, авам ксари цIузни вацIуз гадарна. Иниз килигна 500-йисалай еке тарих авай багьа эсерар гел галачиз квахьнава. Алай вахтунда шейх Агьмадан сур еке гьуьрметдивди хуьзвай зияратдиз элкъвенва.
Гьайиф хьи, ихьтин зурба тарих, хсуси меденият, ацукьун-къарагъун авай хуьр югъ-къандавай гъвечIи жезва. Исятда гзаф кьадар агьалияр, иллаки жегьилар, Ватан гадарна, чпин хизанарни галаз, регьят уьмуьрдин суракьда аваз, гъурбатда яшамиш жезва. Гьелбетда, кар алай месэла хуьруьн чкайра къулай шартIар тахьун я. Ихьтин гьалар себеб яз лезги чилелай шумудни са хуьр гьич тахьайбур хьиз квахьнава. Еке са хуьруькай анжах чкIанвай цларни къванерин гьамбарар амукьзава.
Кьисметди чун дуьньядин гьи пипIез акъудайтIани, чна чи хайи хуьр, бубайрин юрдар рикIелай ракъурун лазим туш. Гъурбатда гьикьван хъсан, гьикьван къулай шартIар хьайитIани, мукьвал-мукьвал вилерикай карагзавайди эвелни-эвел хайи хуьр — Ватан я. Четинвилера гьатайлани чаз сифтени-сифте ватандивай куьмек кIан жезва. Чи бубайри шумудни са къанлуйрихъ галаз кьиле фейи женгера чпин “халисан лезги иви” экъичай чилер къе гадарун гунагь я. Къвезмай несилризни Ватандин ширинвал чирун, ам кIанарун чи буржи тирди гьисс авун лазим я.
Амина Шагьпазова,
ДГУ-дин филологиядин факультетдин 3-курсунин студентка

«Элкъвей кьилер» цуьк акъатай.
Шишер хьтин синер сагърай!
Зи хайи хуьр, багъри Кьурагь,
Садрани чаз лугьуз тахьай,
Дериндавай сирер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи ери хуьр,
Бецер кIамни Вилен кIам.
Дагъдин свалар, цIегьер сагърай!
ЧIафар дагъни Киткенин кIам,
Кьве Хутадин бегьер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи рехи хуьр,
«Къванцин гурар», «Эфенд карар».
Гьа капI авур вирер сагърай!
РикIел хкиз хъсан ксар,
Абурун пак тир пIирерсагърай!
Зи хайи хуьр, зи чIехи хуьр,
Ханд дугуна багълар кутур,
Чи бубайрин гьекьер сагърай!
Гьар са велед дуьз рекье тур
Чи дидейрин рикIер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи цIийи хуьр,
Гияр шегьер пеле хьайи.
Душман ягъай сенгер сагърай!
Ватан хуьнин йикье хьайи
Дирибаш хва-аскер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи къадим хуьр,
Мурсал – ханди буьркьуь авур
Ви Саидан вилер сагърай!
Ашкъи – гьевес экуь авур
Афизатан гуьллер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи къени хуьр,
Рагъ пелеваз никIел хьайи.
Чи вахарин сегьер сагърай!
Абидатан рикIе хьайи
Мани лугьур тегьер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи бике хуьр,
«Мухак дере», «НуькIре булах»,
Анрай къвезвай сесер сагърай!
Зейнал вуч я! Ильгьамд булах. –
Адан чIагъанд мецер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи еке хуьр,
Заргар Гьадис-хуьруьн абур.
Адан къизилд сятер сагърай!
Шагьсена ва Гьажид авур,
Япунжияр, литер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи гуьзгуь хуьр,
Яр-дустунин хатур амай.
Ви устIаррин муькъвер сагърай!
Кьве таза цуьк луьгьуьм жезвай
КIвале-кIвале мехъер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи экуь хуьр,
Ви суварик атанавай
Мугьманарин кьуьлер сагърай!
Стхайри ваз тебрикзавай
Чими – чими телер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи багъри хуьр,
Элдиз раиж алимар гай.
Чпин экуь кьилер сагърай!
Хуьре таза къелемар цай
Сефербеган гъилер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи чан жигер,
Ханарин рикI хьайи меркез,
Ахьтин уьмуьр ваз тахкурай!
Кьадайвал тIвар мад ви екез,
Бахтлу девир ваз ахкурай!
Зи хайи хуьр, чан зи Кьурагь,
Аман-иви, даях, панагь.
РикIел хьайи хирер сагърай!
Хкаж жезвай, квачиз гунагь,
Гележегдин цIирерсагърай!
I999 йисан 3 июль
(26.05.2005 й. шиир цIийи кьилелай туькIуьр хъувуна)

Алимурад СтIурви ва Келентер Келентерли. Абур кьведни са-1933-йисуз, са хуьре – СтIура дидедиз хьана. Сад февралдиз, муькуьдини мартиниз. Кьисметди кьведни “стIурвийрин шегьер” КIеледиз -муаллимвилин институтдиз акъудна. Жегьилрин рекьер гьа инлай чара хьана. Сад-Келентер чIехи Семед Вургъунан меслятдалди поэзиядин рехъ хкягъна Бакудиз акъатна, муькуьд-Алимурад муаллим хьиз хайи хуьруьз хтана.
Чаз-“КцIарвийриз” гьамиша “Алимурад халу” тир Алимурад Шагьмурадова гележегдин вири кьисмет тайин авур и легьзедикай “гьайиф” лугьуз рахадай. Келентер кьван машгьур тахьайвиляй ваъ, рикIевай гьиссер шиирриз элкъуьрдай мажал жагъурнач лугьуз. Гуьгъуьнай политехникадин институт куьтягьна чара-чара идарайра жавабдар везифайрал кIвалахнатIани, вичин асул алем поэзия тирди геж-уьмуьрдин 70-яшара кьатIанай ада. ГьакI тирвиляй ада вичин сифте ктабдал “Пудкъад йисуз рахун тавур къелем” тIвар эцигнай.
Хьайи чIал хьиз Азербайжан чIални хъсандаказ чидай Алимурад СтIурвиди са куьруь вахтунда поэзиядин хъсан чешнеяр арадал гъана, чи литературада вичиз махсус гел туна фена.
Агъадик чна шаирдин са шумуд шиир куь ихтиярдиз гузва.
Я зун
Къваз тавуна йифиз-юкъуз авахьна,
Мурадарив агакь тавур яд я зун.
Зун тахьайтlа зун хьиз кайид амукьдач,
Дуьнядилай финиз гьеле фад я зун.
Фелекди зун зелилбуруз юлдашна,
Дуьняди заз душманвилив тамашна.
Берекатар гарар-марфар тарашна,
Агакьнаваз кlватl тахьай са гад я зун.
Писвал авун хъсанвилиз жаваб я,
Садаз гунагь, садаз и рехъ суваб я.
Дуьняд крар сад дуьз ятlа, вад таб я,
Зазни чидач дуьняда квел шад я зун.
Фелекди заз дуьня гана, пай ганач,
Гьарайна за- дустарини гьай ганач.
Зи гъилевай муьгьуьббат заз тай хьанач,
Муьгьуьббатди етим авур сад я зун.
Бахтарикай сад якьуна, вад квахьай,
Уьмуьрдикай са югъ, са йиф шад тахьай,
Дердерикай виш чуьнуьхна сад кхьай
Гагь Сизиф я, гагь Алимурад я зун…
Алакьнач
Мурадарив агакьайла жаванар,
Югъ куьруь йиз кlан хьана заз, алакьнач.
Жанавурни хеб са-садав туькlуьрна,
Кьвед санал хуьз кlан хьана заз, алакьнач.
Дуьняд нямет виридаз пай авуна,
Ажуз, къудуз са-садаз тай авуна,
Етим авай кумада цlай авуна,
Рагъ мукьув гъиз кlан хьана заз, алакьнач.
Вучиз хьана и гишинбур, яванар?
Сад Аллагьдив авуна за дуванар.
Дуьня туна суруз физвай жаванар,
Рекьинкай хуьз кlан хьана заз, алакьнач.
Вучиз дуьня икl са-садак какахьна,
Етимрин дердер-гъамар алахьна.
Агакьнавай къуьлуьн никlер акахьна.
Вахтунда гуьз кlан хьана заз, алакьнач.
Кьакьан дагъдиз тамашзавай тепедиз,
Куьлгедик квай гардан шуькlуь цуькведиз,
Вичелай фад бала кьейи дидедиз,
Шиир кхьиз кlан хьана заз, алакьнач.
Чlуру кlалам
Сару сим алачиз хам устардив гваз,
Межлисдиз аватай тар я, тахсиркар,
Сегьрадиз алатай Межнун дили туш.
Вафасуз акъатай яр я, тахсиркар.
Гьалал гьарам хьана, гьарам шейер нуш,
Дидедлай вад- цlуд кам вилик фена руш,
Тербия кесиб хьун дуьняд гунагь туш,
Аял базардиз фей къар я, тахсиркар.
Са фикир тагана жедай крариз,
Майдан гана чна тахьай гарариз,
Чlуру кlалам ягъана къени тарариз,
Лугьумир чlуруд гай тар я, тахсиркар.
Пилид гъиле гана чи булах, чи яд,
Ватан шад тахьайтlа, миллет жедач шад,
Тахайди диде туш, ферсизди велед,
Ферсизди ийидай кар я, тахсиркар.
Кьабулна “дустари” чун тур кlалубар,
Худ хьай казинояр, буш хьай клубар
Гьахъ хьана урусди кхьей улубар,
За кхьей и кьуд-вад цlар я, тахсиркар.
Чи пуд рангад пайрагъ чна виниз кьан,
Тексундилай калин гъери михьиз кьан.
Патахъай гар къведай рекьер кlевиз кьан,
Чид тушиз, чаз къведай гар я, тахсиркар.
Ама дуьняда
Кьуьзуь дуьня, ви уюнар чир жедач,
Дирид фена, кьийид ама дуьняда.
Бахтунин чарх дуьз патахъ элкъуьр жедач,
Кана кабаб хьайид ама дуьняда.
Фелекди чаз дили кьисмет кхьана,
Зайифбурув залан парар вугана.
Кlеви къванер цlуру хьана чкlана,
Къванжалайни къийид ама дуьняда.
Кесиб дуьня бала етим таз фена,
Залумарни зулумдайбур къвез фена.
Акьуллубур дуьнядилай шез фена,
Акьулдикай кимид ама дуьняда.
Дили уьмуьр муг амачир къуш хьана,
Садаз зегьер, садаз дуьня нуш хьана.
Бала жейран гъуьрчехъандал туш хьана,
Яд ягъида хайид ама дуьняда.
Алимурад, вун ама, велед фена,
Ви уьмуьрдиз кьуьд атана, гад фена.
Цlуру Межнун дуьнядилай фад фена,
Межнунарин цlийид ама дуьняда.
Вучиз я?
Кьисметар гай кьуьзуь фелек,
Ви дердер залан вучиз я?
Са дидеди нек гана хвей
Стхаяр душман вучиз я?
Гьар четинвал эхи авур,
Веледар хуьз чlехи авур.
Чlулав чlарар рехи авур,
Дидеяр пашман вучиз я?
Сад багьа я, сад я пулсуз,
Сад къиметлу, сад я ужуз.
Сад зайиф я, сад я къудуз,
Къудуздаз майдан вучиз я?
Уьмуьр куьруь са гагь ятlа,
Гахъсузвалун гунагь ятlа,
Вун кьведазни гъуцар ятlа,
Сад нуькер, сад хан вучиз я?
Чаз гай паяр масан гана,
Бязибуруз хъсан гана,
На дуьнядиз инсан гана,
Иблисни шайтlан вучиз я?
Дерт кесибда эхиз хьайла,
Сад гужлу, къад ажуз хьайла,
Стхад стха рекьиз хьайла,
Дуьняда инсан вучиз я?
Дердер чlехи, мурад гъвечlи,
Хизан пара, суфра ичlи,
Акьуллудаз дуьня мичlи,
Сефигьдаз девран вучиз я?
Намуссузди къудузарна,
Диден буба ужузарна.
Кьуьзуь кьиляй ажузарна,
Ажал къвердал тан вучиз я?
Стlур
Чи ватандин михьи гьава,
Дагъдай къвезвай гар я Стlур.
И дуьняда хуьр парава
Виридалай иер я Стlур.
Са пад Крар, са пад Лацар
Вилин нагъв хьиз михьи вацlар,
Дили гъерчер, дагъдин яцар,
Ваз ганвай паяр я Стlур.
Ви цуьквер дердин дарманар,
Кими хьай туш ваз мугьманар,
Михьи нек хъвай ви жаванар,
Дуствилиз пайгар я Стlур.
Лап женнетдиз жеда ухшар,
Уях хьайла дагъдин къушар
Къветер хьтин фере рушар,
Гадайрин бахтар я Стlур.
Ви булахар земземдин яд,
Ви велед я Алимурад.
Зи чандавай чlехи мурад
А ви михьи тlвар я Стlур.
Дамахзава зи рикlи
Килиг ийиз дидед хайи Ватандиз
Секин-секин кlвалахзава зи рикlи.
Къайи цикай нуш хьанавай зи чанда,
Шербет авай булахзава зи рикlи.
Зи Ватанда санал мискlи, санал пlир
Экъвезава дагъда жейран, чуьлда къуьр.
Цуьквед кьуна нур гузавай хайи хуьр,
Са женнетдиз уртахзава зи рикlи.
Заз дагъ ава цаварихъди галкlанвай,
Ам Шагьдагъ я, Аллагьди заз ганавай,
Ватандикай цуькведивди диганвай
Са гуьлуьшан яйлахзава зи рикlи.
Хпен патав бицlи келе кьуьлзава,
Дагъдин хурай заз чубанди гъилзава,
Фад гъваш лугьуз мугьманрини вилзава,
Нек акайна къаймахзава зи рикlи.
Ватан хуьнин бурж алайд я инсандал,
Бурж пара я веледарин хъсандал,
Заз Стlурни Самур гайи Ватандал,
Йифиз-юкъуз дамахзава зи рикlи.
Зид я дустар кьабулдай къайи булах,
Тар авачиз цуькведикай дуьз хьай багъ,
Зи дагълариз мугьман атай цlийи дагъ-
Лацу дагъдал пайдахнава зи рикlи!
Кцlар газет

Начиная с VIII века, после завоевания арабами Кавказа, в Лезгистане распространяется арабский язык, литература и культура. Албанский алфавит, которым лезгинский народ пользовался в течение нескольких веков, стал вытесняться из сферы употребления. Вместо него лезгины начали применять в письме новый алфавит, созданный на арабской графике, который получил название “аджам”. С его помощью на лезгинский язык переводились религиозные, научные и художественные произведения.
Появились центры распространения арабского языка и литературы. Представителями лезгинского народа создавались литературные памятники на арабском языке. К таким памятникам можно отнести, например, эпиграфические надписи и прозаические произведения.
Эпиграфические памятники, хотя и кратки по содержанию, но сообщают важные сведения об исторических событиях. Они создавались по особым традициям. В них содержались афоризмы, краткие нравоучения, крылатые слова, мудрые изречения и т. д.
Прозаические произведения посвящались отдельным событиям истории. Их авторы сообщали ценную информацию о своих и прошедших временах, (“Ахты-наме” — X в., “История Дербента и Ширвана” — XI в., “Раихан ал-хакаик ва-бустан ад-да-каик — XI в., “Цахур-наме” — XIII в., “События в Дагестане и Ширване: ХIV-ХV вв. и др.).
В исторических источниках встречаются имена таких арабоязычных писателей и ученых, как Хаким ибн Ага ал-Ахты (X в.), Абул Фередж ад-Дербенди (XII в.), Хаким ибн Ибрагим ал-Лекзи ал-Хиналуги ал-Дербенди (XII в.), Седреддин Сулейман ал-Лекзи (XIV в.), Махмуд ал-Хиналуги (XV в.), Гашим ал-Ахты (ХVII-ХVIII вв.), Рахманкули ал-Ахты (XVIII в.), Абдурахман ал-Ахты (XIX в.) и др.
Кроме них до нас дошло также творческое наследие десятков других крупных представителей арабоязычной лезгинской литературы, таких, например, как Агамирза ал-Киани (XVIII в.), Магомед ал-Яраги (1772-1838), Мирза Али ал-Ахты (1771-1858), Гасан Алкадари (1834-1910) и др.
[b]Начиная с XI века в Лезгистане распространяется вместе с персидским и арабским языками также тюркский язык и литература. Лезгинские поэты создают свои произведения как на персидском и арабском, так и на тюркском языках.
Первым тюркоязычным поэтом, видимо, является Кюре Мелик. О нем первым сообщил литературовед М. Ярахмедов в своей монографии «Из истории азербайджанско-дагестанских литературных связей”.
Кюре Мелик жил и творил в XIV веке. До нас дошла его элегия на тюркском языке под названием “Мусибат-Наме” (“Поэма о трагедии”). В этой поэме автор отражает события в Лезгистане, связанные с нашествием хана Золотой Орды Тохтамыша.
После Кюре Мелика из известных нам тюркоязычных поэтов можно отметить Мискина Вели Факира Мискинджинского, Ибрагима Мюшкюрского и Акбера Мюшкюрского, живших в XVI веке. Их творениям присущ высокий уровень поэтического мастерства, для них характерно использование наряду с традиционной классической поэтикой народно-поэтических мотивов ашугской лирики.
В ХVII-ХVIII вв. увеличивается число тюркоязычных поэтов. Нам известны имена таких поэтов как Лезги Салех Ярагский, Кюре Имам, Забит Каладжухский, Лезги Кадир Кюринский (XVII в.), Лезги Ахмед, Бука Цилингский, Лейли-ханум Мискинджинская, Сейид Ахмед, Ихрек Режеб, Назим Ахтынский, Закир Ахтынский (XVIII в.) и др. Все эти поэты создавали свои произведения не только на восточных языках, но и на родном лезгинском. Это доказывают и слова Лезги Салеха:
Ашуг говорящий, эйустад, милый устад,
Кто не знает лезгинского языка,
как будет знать персидский?
Кто не изучал “алиф”, “бей” с детства,
Откуда будет знать этику, культуру?
(Подстрочный перевод)
Как и в мировой литературе, XIX век в истории лезгинской литературы знаменит как “плодотворный век”. В это время еще больше становится число тюркоязычных поэтов. Можно привести, к примеру, имена таких корифеев слова, как Эмирали Тагирджальский, Гасан Ал-кадари, Мирза Джабраил, Мирза Керим, Джабраил Мискинджинский, Багир Каладжухский, Аодурахман Ахтынский, Мазали Али, Нуру Ахтынский и др.
К сожалению, надо отметить, что все это богатое литературное наследие не доведено до лезгиноязычных читателей в полном объеме и не исследовано в достаточной степени.
[Автор: Азиз Мирзабеков, Сейфедин Бедирханов // журнал “Возрождение”

Сочинение
Тема : Авылым тарихында Б?ек
Ватан сугышы чагылышы
Башкарды Ганиева Алид? Илфир кызы
?ит?кче Габдрахманова Луиза Мин?а? кызы
2012
План
1.Б?ек Ватан сугышы – бар халык фа?игасе.
2.Авылдашым М?къс?д С?гъдиев ист?лекл?ренн?н.
3.Яшь буынга тел?кл?р.
4.Сугыш аф?те кабатланмасын.
5. Сугышта ??лак булучыларны ??м х?б?рсез югалганнарны онытмыйк.
??йк?л булып баса ?и??чел?р,
??йк?л булып баса батырлар.
? батырлар ике тапкыр ?лми,
?ирд? алар м??ге балкырлар.
Тарихта ти? булмаган Б?ек Ватан сугышы 1418 к?н ??м т?н д?вам итте. Илебез халыклары дошманга каршы берд?м к?т?релдел?р. Тик ике юл бар: я – ?лем, я – ?и??!
Безне? Казанбаш авылыннан да Б?ек Ватан сугышына авылыбызны? и? батыр, кыю, эшч?н 227 ир-егете китк?н. Аларны? к?бесен? ?и?? к?нен к?р?, туган авылына, балалары, гаил?се янына ?йл?неп кайту насыйп булмаган. ?йе, ?и?? зур корбаннар б?раб?рен? килде. Сугыш ??м хезм?т ветераны С?ембик? В?лиева ?йт?е буенча, Татарстанда яш?г?н халыкны? уннан бере ??лак булган. ? безне? Казанбаш ??м К?тек авылларыннан сугышта ??лак булучыларга куелган ??йк?лд? 252 исем-фамилия бар. Без б?ген д? ис?н ветераннарны? протезлары шыгырдавын, ч?чл?рен? вакытсыз чал керг?н аналарны? сугыштан кайтмый калган ирл?рен, улларын к?теп ?ксеп-?ксеп елауларын ишет?без. ?ле д? фронтовикларны? куркыныч т?шл?р к?реп кычкыру-ы?гырашулары ишетел?. Хатынь авылы набатлары я?гырап, безне кабат-кабат кис?т?:
“Сугыш б?т?н кабатланмасын!”
?йе, без барыбыз да сугышны? бут?н кабатлавын , ?ирд? тынычлык хакимлек ит?ен телибез.
Без, укучылар, артта калган шушы в?хш?тле к?нн?рне? эчт?леген ныграк а?лау ?чен Б?ек Ватан сугышында ?анын-т?нен биреп фашист илбасарлары бел?н к?р?шк?н сугышчылардан, ? х?зерге вакытта ветераннар булып саналган бабаларыбыздан сорашып бел?без. Сугышны? ачы х?ср?тл?ре аларга бик к?п кайгы алып килг?н ??м алар бу к?нн?рне иск? алганда к?з яшьл?рсез с?йли алмыйлар. Авылыбызда бары тик ике ген? ис?н ветеран калды. Моннан бернич? ел элек, ?ле ис?н вакытта шуларны? берсе -элеккеге физкультура укытучысы-С?гъдиев М?къс?д абый бел?н с?йл?штем. Ул авыр х?лд? урын ?стенд? ята, л?кин ул ми?а ?зене? Б?ек Ватан сугышында ?тк?нн?рен с?йл?рг? берс?зсез ризалашты. Мен? аны? сугыш ист?лекл?ре:
“1941 елны? беренче маена кад?р Куйбышев ш???ренд? элемт? м?кт?бенд? укыдым, шу?а к?р? отсрочка итеп алмый тордылар. 1942 нче елда Арча районы Г?берч?к башлангыч м?кт?бенд? башлангыч классларда укыткан вакытта сугышка алдылар. Казан военкаматында ике т??лек тоткач, М?ск??г? х?рби ди?гез флоты экипажына китердел?р. М?ск??г? Химкин лагеренд? тордык. Х?рби ?зерлек уздык. Кием, корал бирдел?р, сугышырга ?йр?ттел?р. ?ч ай торгач, Ленинград фронтына ?иб?дел?р. Бу вакытта Ленинград чолганышта иде инде. Безне урман эчен? алып кердел?р, чиста киемн?р бел?н паек бирдел?р. Паек диг?не сохари- киптерелг?н икм?к иде. Тормыш юлы Ладога к?ле аша ?тте.
Аерым киемн?р киеп, боз ?стенн?н чыга башладык. Боз ярылган, боз ?стенд? су, билг? кад?р чыландык, юеш киемн?р боз булып катты. 30 километрдан артык юл ?ттек, олыраклар бу х?лг? т?з? алмады, ту?ып-?шеп ?лде. Аларны ирт?н ?ыеп алып ?лгерг?нн?рдерме, белм?дек. ?ст?н, як-яктан немецлар ут яудыра. Ладоганы чыккач, землянкага керттел?р, шул юеш кием бел?н яттык, аяк киемн?ре ?ебеп бетк?н,т?пл?ре т?шеп калган. Ут ягып, ?с, аяк киемн?рен киптереп киеп, ирт?н Ленинградка киттек. “Лесной проспект” диг?н урынга килеп урнаштык. Пушкино ш???ренн?н 5 км. ераклыкта землянкада яш?дек. Сумканы артиллерия утына тоталар. ?йр?н?л?р алып бардык. Снайперлык м?кт?бен бетердем. Полк штабы каршындагы автоматчылар группасында идем. Я?а киемн?р биреп, безне сугышка керттел?р. Сукмактан читк? тайпылса?, сазлык суырып ала. Узколейка аша кердек, т?рле-т?рле пушкалар безг? керерг? м?мкинлек биреп тордылар. Безне? арттан сугыш кир?к-яраклары керде, ? яралыларны алып чыктылар. Безне? бурыч – Синявино биеклеген алу иде. Ул немецлар кулында. Та? алдыннан сугыш башланды. Безне? бурыч – пехотага юл ачу. Бик к?п сугышчан ипт?шл?рне югалту б?раб?рен? без бу биеклекне алдык. Минем ?лешем д? зур булды. Мин немец снайперын юк иттем, ипт?шл?рг? юл ачтым. Бу эшем ?чен мин “За боевые заслуги” медале бел?н б?л?кл?ндем. Аннан траншеяда сугыш башланды. Мин граната ыргыта идем. Граната шартлап мин яраланганмын. К?п кан югалтып, х?лсезл?неп егылгач, мине санитарлар кыр госпитален? алып китеп, осколканы алганнар. Ул с?якк? тиг?н булган.
Башта Ленинград госпиталенд?, аннан со? тазару батальонында д?валандым. С?лам?тл?неп чыккач, кече командирлыкка укырга ?иб?рдел?р. Алты ай укыдым. Комиссия килеп тикшерде ??м флотка ?иб?рде. Кронштадка эл?ктем. Бер ел корбальд? хезм?т иттем. Расчет командиры идем. Фин заливын саклау, немецларны Ленинградка кертм?? иде безне? бурыч. “Ленкор” да физик т?рбия буенча инструктор булып та эшл?дем. Эскадрада гел беренче була идек. 1948 нче елда гына “Ленкор” да хезм?тне т?мамладым. Сугыштан со? 1950 нче елдан 1960 нчы елга кад?р Се?е м?кт?бенд?, ? 1960-1983 нче елларда Казанбаш урта м?кт?бенд? физкультура укыттым. 1983 нче елдан лаеклы ялда. Б?генге яшь буынга без к?рг?н аф?тл?рне к?рерг? язмасын, ил к?ге тыныч булсын, тормышны? кадерен белеп яш?гез. Тырышып укып ныклы белем алыгыз, иле?езне? лаеклы гражданнары, чын патриотлар булып ?сегез, ” – дип т?мамлады с?зен ветеран сугышчы. Ленинград блокадасы турында без тарих д?реслекл?ренн?н ген? укып белс?к, авылдашыбыз бу коточкыч м?хш?рне ?з башыннан кичерг?н, батырлыклар к?рс?тк?н, Ленинградны азат ит? ?чен кан т?кк?н. Мо?а кад?р минем ?чен М?къс?д абый гап-гади кеше булса, ?зе бел?н с?йл?шк?нн?н со? а?а х?рм?тем тагын да артты.
Мен? шундый сугыш елларын ?тк?н М?къс?д абый. Ул Казанбаш авылында ?зене? тормыш ипт?ше Суфия апа бел?н тыныч кына г?рл?шеп яш?де. Берсенн?н-берсе акыллы ?ч ул ??м ?ч кыз т?рбиял?п ?стереп олы тормышка озатты . Уллары Айрат Ди?гез флотында хезм?т ит?, капитан д?р???се алды. Х?зерге к?нд? М?къс?д абый безне? арабызда юк. Ветеран солдат Б?ек ?и??не? 65 еллыгына санаулы гына вакыт калганда вафат булды. М?къс?д абый ист?лекл?ре ??рчак минем к??елемд? сакланыр. Сугыш беркайчан да кабатланмасын. Илебез к?ге ??рчак аяз булсын.
Безне? авылда Б?ек Ватан сугышыннан кайта алмаганнарга ??йк?л куелган.Анда 160 солдатны? исеме язылган.К?бесене? кайда ??лак булуы билгеле булса да, арада х?б?рсез югалучылары да бар. Со?гы вакытта сугышта ?леп калучы ??м х?б?рсез югалучылар турында м?гъл?матлар табу м?мкинлеге ачылды. Х?б?рсез югалган солдатларны? язмышына ачыклык кертел? башлады. Мин д? интернет сайтлар ярд?менд? сугышта х?б?рсез югалган бернич? авылдашым язмышын ачыклый алдым. Сибгатуллин Габбас 1942 елда х?б?рсез югалган. Туганнары аны? турында берни ачыклый алмаган. Мемориал сайтыннан эзл?п, мин аны? 1941 нче елны? октябрь аенда ?сирлекк? эл?г?ен, 1942 нче елны? февраленд? вафат булуын ачыклый алдым. Гроднода 353 нче шталагта коточкыч авыр шартларда гомере ?зелз аны?.Нибары 29 яшь була а?а! 3 баласы ятим, хатыны тол кала.
Сугышта ??лак булган ??м х?б?рсез югалганнар язмышына беребез д? битараф булмасак иде, музейларга куяр ?чен документлар эзл?п, кил?ч?к буыннырга сугыш чоры фа?игасен б?тен тулылыгы к?рс?т? кир?к. ?тк?нне белм?г?н халыкны? кил?ч?ге юк. Без ?зебезне? тарихыбыз бел?н кызыксынырга, аны ?йр?нерг? бурычлы. 2012 нче елны? Татарстан Республикасында Татарстан президенты указы бел?н тарихи- м?д?ни мирас елы дип игълан ител?е юкка т?гел. Совет халкыны? Б?ек Ватан сугышындагы ти?д?шсез батырлыгы безне? й?р?кл?рд? м??ге сакланыр!
Таш ??йк?лл?р ?ырлый эчт?н ген?,
Бухенвальд та ?ырлый, Хатынь да…
??йкал ?ыры –
Батырлыкка гимн –
М?х?бб?т ??м н?фрт?т хакында!
Таш ??йк?лл?р балкый тыныч кына,
?йр?нг?нн?р алар тынлыкка.
??йк?лл?рг? килик,
Г?лл?р куйыйк!
??йк?лл?рне ты?лыйк тын гына!

Источник

Велимет Гусейнов Зи Дагъустан

03:08
4.12 MB
2.4K

Фаризат Зейналова Зи Дагъустан HD

03:44
4.91 MB
10.9K

Сабина Сагдарова Зи Дагъустан ПРЕМЬЕРА КЛИПА 2021

04:40
6.14 MB
6.1K

Камила Мурсалова Дагъустан HD

04:06
5.40 MB
9.7K

Зи Дагъустан зи Лезгистан Фаризат Зейналова Автор слов Г Ибрагимова композитор А Габибов

03:41
4.85 MB
1.5K

Гуля Афизова Дагъустан Ученица Гапцахской СОШ 2021

03:16
4.30 MB
4.6K

Дагъустан Республикадин 96 йис Манийринни куьлерин программа

29:14
38.47 MB
1K

Зи Дагъустан идара ийзвай къуллугъчийрин республикадин конкурсдин гъалибчи С М Темирханов

31:49
41.87 MB
310

Сабина Сагдарова Зи Дагъустан

04:40
6.14 MB
817

Россиядин халкьарин югъ Аялрин музыкальный школа Казимова Саида Зи Дагъустан

08:33
11.25 MB
118

Агарагимова Сабина 9 лет Стихотворение Зи Дагъустан

01:35
2.08 MB
161

Секретарша главы Магарамкентского района нападает на граждан ТУТ ДАГЕСТАН

59
1.29 MB
82.3K

Бахтавар Сагърай Лезгияр Да Здраствуют Лезгины Патриотическая песня ХитКавказа Новинка 2020

04:24
5.79 MB
381.2K

Лезгинская Песня Лезгистан

04:44
6.23 MB
443.2K

Джалал Япунов Дагъустан

04:23
5.77 MB
2.4K

Ибадулаева Самира 10 лет Стихотворение Чан Дагъустан Бейбала Халидова

01:12
1.58 MB
1.6K

Флешмоб Стlал Сулейман Дагъустан Гаджалиева Лейла Агъа Стlалрин школа 4 кл

20
449.22 KB
304

Зульфира Шабанова и Зейнаб Султанахмедова Дагестан Новогодний концерт 2021 год

04:02
5.31 MB
19.7K

Ахцегь район Гашумов Лезги мани Лезгинская народная песня

01:27
1.91 MB
10.7K

Дагъустан тlебиятдин кьетlендиз хуьзвай чкаяр

23:41
31.17 MB
132

Динара и Бакир дагъустан

04:18
5.66 MB
1K

Ст1ал Сулейман Жезмач эхиз Дагъустан Сулейман Стальский Дагестан

02:56
3.86 MB
235

Амрид Келечиев Сагърай лезгияр Гимн Лезгинскому народу Премьера 2021

04:14
5.57 MB
38K

Дагъустан Республикадин министр Э С Муслимова районэгьлияр кьабулун

06:48
8.95 MB
1.6K

Назиля Саидалиева Дагъустан

03:46
4.96 MB
2.6K

Дагъустан Уьмуьрдин къанунар РГВК ди кьиле тухвай ток шоу 1 пай

42:32
55.98 MB
182

Лекьер Дагъустан да

20
449.22 KB
184

Замир Зи Лезги халкь

03:26
4.52 MB
3K

Лилия Султанова Хуш я рикlиз зи Лезгинская

04:13
5.55 MB
4.6K

Дагъустан Республикадин Правительстводин делегация Кировский къаналдин эцигунрал

22:31
29.63 MB
362

Ансамбль Ашугов Шарвили песня Дагъустан

03:37
4.76 MB
671

Сабина Сагдарова Вун зи нефес новинка 2022г

03:09
4.15 MB
12.2K

Сажидин Саидгасанов Дагъустан

01:22
1.80 MB
833

Селмина Курабекова Хуьда за вун

02:03
2.70 MB
1.5K

Гр Дуствал Вун зи яр я 2022г Тел 8 982 000 8 005

02:31
3.31 MB
164

ЦО ЦО Ц1ИЯЛ БАХ1АРЗАЛ Х1АЛИХЬЛЪУН КАНИГИ Х1АЛЛЪУН Ц1УНЕ АЛЛАГЬ ДАГЪУСТАН

18:26
24.26 MB
1.9K

Фаризат Зейналова

05:53
7.74 MB
5K

Премьера Лезгинского концерта двух авторов композитора Кахримана Ибрагимова и поэта Билала Адилова

02:45:28
217.77 MB
24.4K

Дагъустан Уьмуьрдин къанунар РГВК ди кьиле тухвай ток шоу 2 пай

49:21
64.95 MB
207

Дурия Рагимова Дагъустан Лезгинские Песни Лезги манияр

03:15
4.28 MB
309

Камила Мурсалова Мубарак Зи Лезги Халк 2016

04:03
5.33 MB
18.8K

Къайи Булах Дагъустан Лезгинские Песни Лезги манияр

04:35
6.03 MB
660

Фаризат Зейналова Зи Лезгистан

03:36
4.74 MB
1.3K

СТУДЕНТКА караоке

04:47
6.30 MB
11.6K

Раджаб Сафаров Дагъустан Лезгинские Песни Лезги манияр

03:27
4.54 MB
276

Эмир Дагъустан Лезгинские Песни Лезги манияр

03:00
3.95 MB
89

Дурия Рагимова лезгинские песни Лезгинский ретро концерт Lezgin Concert Lezghin Songs

03:57
5.20 MB
116.6K

Рагимат Гаджиева Дагъустан Лезгинские Песни Лезги манияр

03:11
4.19 MB
1.2K

19 ноября 2022 г

16
359.38 KB
4

Сохранение семейных ценностей и образования обсудили на форуме в Дербенте

42
943.36 KB
768

Источник

Аннотация: Куь гъилевайди Рамазан Нагъиеван шииррин сифтегьан ктаб я. Рамазан Нагъиев шииратдиз 1950-йисара атана. Адан эсерар республикадин ва райондин газетризни журналриз акъатна. Шаирдин бейтериз къаматрин ва вакъиайрин якъинвал, везиндин дуьзгуьнвал, ц1арарин жуфтвал, ч1алан фасагьатвал хас я. Адахъ гекъигунрин ва лишанламишунрин анжах са вичиз хас кьет1енвал, вичин хат1 ава. Шаирди вичин шиирра уьмуьрдин гьар жуьре терефрикай, дуьнйадин татугайвилерикай, инсандин т1ебиатдиз хас гьар жуьре хесетрикай керчекдиз кхьизва.

РАМАЗАН НАГЪИЕВ 1928-йисуз Агъа Ст1алдал дидедиз хьана. Ст1ал Сулейманан т1варунихъ галай институтдин (гилан ДГУ) тарихдин факультет акьалт1арайдалай гуьгъуьниз ада Цмуррин, Хутаргъарин, Нуьц1уьгърин, ахпани Агъа Ст1алрин школайра директор, завуч, тарихдин муаллим яз к1валахна. Гь вири вахтунда ам шиирар, пьесаяр, рассказар, очеркар кхьинал, халкьдин фольклор к1ват1унал машгъул я. Ада Ст1ал Сулейманан ва Ст1ал Саядан ирс к1ват1уникни еке пай кутуна, абурун са кьадар ц1ийи шиирар жагъурна. Ст1ал Саядан са жерге шиирар ва адакай кхьей макъалаяр газетризни акъатнай. Р.Нагъиев 1992-йисуз сифте яз чаптай акъатай Ст1ал Саядан шииррин ктаб туьк1уьрайди ва сифте гаф кхьейди я.
Р.Нагъиеван шиирар газетриз, журналриз акъатна, радиодай гана, бязи шиирар манийризни элкъуьрнава. Ам гьеле 1960-йисара кхьей «Ст1ал Саяд» драмадин автор я.
Анжах вичин къайгъусузвал ва дамахсузвал себеб яз гилани адан шииррин са к1ват1ални акъатнач.
Шаир 2009 – йисан 4 июльдиз Агъа Ст1алдал рагьметдиз фена.

Т1ебиатдал инсандал хьиз чан ала

Т1ебиатдал инсандал хьиз чан ала,
Тарал-тамал хуп1 дуьадин ван ала.
Цуьк экъеч1да руша гъиле кьун патал,
Гуьзел цуьквер са к1унч1уна тун патал.
Багъишдайвал а к1унч1 жуван к1анидаз,
Виридалай жуван рик1из чимидаз.

Къелем ягъда – гуьлуьшан багъ хьун патал,
Булах хада мерд инсанди хъун патал,
Тар алахъда т1ямлу емиш гъун патал,
Чуьхвер, ципиц1, пад яру ич иер я,
Абур вири Садаллагьдин бегьер я.

Къацу векь-хъач мал-къарадиз хуьрек я,
Чан алайдаз гьар са нямет герек я.
Вири гузва Т1ебиатди инсандиз
Дидеди хьиз, бубади хьиз масандиз.
Т1ебиатдал инсандал хьиз чан ала,
И векьерал шумуд сирлу ван ала…

Инсан я вун, вучиз я вун инсафсуз?

Гъуьрчез физва, тфенгар ац1урна,
Аквазва ваз синел жейран къугъвазва.
Тфенг гъилел вегьезва на, гьазурна,
Гьайвандин хур бед хашуник кутазва.

Са легьзеда тфенгдин ван акъатна,
Налугьуди, ада цавар къазунна.
Язух гьайван леш хьиз чилел аватна,
Къатаддай кьван чил ивидай асунна.

Килиг, инсан, гьикьван туькьуьл кар хьана,
Ам диде тир мамарани нек амай.
Бес балайрин рик1из гьикьван т1ар хьана!
Абурун вил а нек1едихъ галамай…

Инсанвал

Виридалай багьа зат1 я инсанвал,
Ам гьуьрметни берекатни вири я.
Жезамайкьван айиз алахъ хъсанвал
Гьам ви девлет, гьам ви руьгьдин рузи я.

Бязибуру маса гуда инсанвал,
Са к1ус фахъни, тек са к1арц1ин къуллугъдихъ.
Чир тавуна инсанвилин масанвал,
Ялда даим тек са вичин дуллухдихъ.

Заз гьич к1ан жеч вуна авур хъсанвал,
Квачирла вак са зеррени инсанвал.

Агатмир

Вичи тагуз, чарадавай т1алабдай,
Мукъаят хьухь, ахьтин касдив агатмир.
Авур хатур туп1аралди гьисабдай…
Мукъаят хьухь, жув-жувалай алатмир.

Къвалаллайдал гаф агакьар тийидай,
Дугъри инсан кьадай халис кимидай.
Вичин куткун кьадай зурба гимидай…
Вад камунин жув яргъа хьухь, агатмир.

Вири кьве-кьвед хьайила вич сад жедай,
Къуншидиз дерт-гъам хьайила шад жедай.
Масад виниз хьайила рик1 пад жедай…
Яргъал акъваз, ахьтин касдив агатмир.

Паб ракъуриз, вичиз къуллугъ жагъурдай,
Дуст к1еве тваз, гъибет-фитне гьазурдай.
Вич михьиз кьаз, къвалаллайди кьац1урдай,
Ахьтин алчах нягьс-гимандив агатмир.

Вирибуру вичиз яб гун к1ан жедай,
Вичи авур меслятдал пашман жедай.
Гуьгъуьнай ам халис ви душман жедай,
Кьве мез авай гьа иландихъ агатмир.

Турарин цуьквер
(Къазимегьамед Агъасиеваз)

Кьезил шагьвар къарагъзава
Арагъ вац1ун хурудай,
Цуьквер ат1уз, къеврягъзавай
Шалбуз дагъдин чурудай,
Гузва хцив эхир рекье,
Лугьузвач, ваъ, савкьват хьуй.
Душманрин вилик рик1е
Гьам терсвал, гьам къуват хьуй!
Ужугъдин ц1ай къати жезва
Ахцягьвидин вилера,
Диде чилин нагъв хьиз цуьквер –
Ракьар алай гъилера.

Гьик1 акъвазда бес куьн, чархар,
Кьил агъузна секиндиз?
Тахьайт1а, куьн, шимед к1унт1ар
Хьиз, к1вачерик буш ят1а?
Куь мет1ерал чан гудайла
Къагьриманди эркиндиз?
Белки, квезни жасусари
Хъвайи иви хуш ят1а?

Кьабулдач за, ам леке я,
Зи такабур дагълариз.
Заманайри хуьда тарих
Чарарал ваъ, къванерал.
Шарвили тур гваз экъеч1да
Синеризни рагариз.
Гапур хци айиз, дагъви
Акьахда куь къуьнерал.

А турарни элкъвенва къе
Мулдин таза цуьквериз,
Налугьуди, ц1аяр кузва,
Чаз женгериз эвериз.
Акьалт1дани халкьдин сабур,
Цуьквериз яд гуналди?
Акьалт1дани булахдин йад,
Ст1ал патаз хьуналди?
Чи кьегьалар, къагьриманар,
Куьн чи дамах, даях я!
Иви алай куь парталар
Азадвилин пайдах я!

Дагъустан

Зи хайи ватан, дагъларин уьлкве,
Агалкьунар вахъ хьанва лап еке.
Гьич са фикирни амачиз рик1е,
Чна валди къе дамах айизва.

Тикрарбенд:

Дагъустан гьуьрметлу
Чандилай азиз
Мадни хьун девлетлу
К1ан я чи рик1из.

Чибур я гуьзел
Дагълар, яйлахар.
Чибур я фири-
нек1ед булахар.

Вун са дамар я жендекдин зурба,
Вун я чи кьилел къайгъудар буба.
Чи зегьметди къе хуьр, шегьер, уба
Сад садахъ галаз уртах айизва.

Алмасдилай вич пара тир хци,
Мягьтеларна варз ракетдин ванци.
Махар яз амач кацади, перци
Инсан галачиз к1валах айизва.

Вучиз?

Бязибуру лугьузва, зи яр гуьзел туш лугьуз,
Са-садбур алахънава, твах вуна зи руш лугьуз.
Лагь куьне заз, вучиз квез зи яр усал аквазва,
Гьахъ авазни-авачиз, зи ярдикай рахазва?

Садбуру гьуьжетзава, буй яргъиди я лугьуз,
Агъзур жуьре синихар, вири ярдик ква лугьуз.
Себеб вуч я, вучиз квез зи яр усал аквазва,
Куьз алазни-алачиз зи ярдикай рахазва?

Бязибуру лугьузва, гъвеч1и ялда яшдиз яр,
Къуншийри, бес лугьузва, ч1ехи ялда башдиз яр.
Квез минет хьуй, инсанар, зи ярдикай рахамир,
Са касдини зи ярдин синихар заз къаламир.

Дустари заз лугьузва, ярдин кифер куьруь я,
Бегенмиш туш ярдин т1вар, яр зи Гьуьруь-пери я.
Гьик1 акъудда, инсанар, ярдин т1вар куь сиверай?
Дек1ена куьн килигин зи ярдиз зи вилерай.

Гъетерикай храна за ярдал таж алук1да,
Зунни зи яр гьамиша къуьн-къуьневаз ацукьда.
Гьина зегьмет ават1а, гьана чна к1валахда,
Уртах хьайи кьисметдал даим чна дамахда.

Вун заз къведани?

Акур бере садлагьана вилериз,
Фена, гуьзел, зун чилерай-чилериз.
К1ан хьунухьин кьадар-гьисаб хьайид туш,
Гьа йикъалай вун рик1елай фейид туш.

Бейхабардиз чун кьвед чал дуьшуьш хьана,
Зи гьаваяр са кьадар дегиш хьана.
Заз акурди са жейрандин суьрет я,
Ви т1вар вуж я, лагь вуна заз, минет я.

Ви гуьрчег буй заз ахварай аквазва,
Зун гьар йифиз зак терхеба рахазва.
Билбил я вун текдиз хьайи багълара,
Гъамлу жейран хамдиз хвейи дагълара.

Шагьзада я, рушарин абур я вун,
Цавараллай тек ракъинин нур я вун.
Кьил цава кьаз, чаз яб тагуз жедани?
Эхиримжи гаф лагь: вун заз къведани?

Дишегьлидал дидевилин т1вар ала

Дишегьли я лугьуз инсаф тийиз на,
Зерре гьуьрмет айизвач ви хазандиз.
Кими крар папан к1вачиз кхьиз на,
Итим ят1а, регъуь тушни виждандиз.

Йугъ тагуз на папаз пеше квач лугьуз,
Вил ала ви папа къачур пулунал.
Бубад к1валяй багьа шейъер гвач лугьуз,
Гел жезвач ви далдам хьтин руфунал.

Эркек велед тахьун тахсир кьаз папан,
Цуьквер хьтин рушар ада ханачни?
Йукъуз пудра хквез кефи хаз папан,
Бес к1анивал вун паталди ганачни?

Дишегьлидал дидевилин т1вар ала,
Рушни гада кьведни сад я дидедиз.
Велед хунлай велед хуьнал пар ала,
Велед бахтлу хьун мурад я дидедин.

Шарвилияр хайибур я дидеяр,
Гагаринни хайид тушни дидеди?
Намус михьиз хвейибур я дидеяр,
Бес вазни нек гайид тушни дидеди?

Виш йисуз на к1ула кьуна диде ви,
Гъилел чраз як гуз, на ам хвейит1а,
Адан зегьмет мад амукьда хиве ви,
Эгер садра вуна кефи хайит1а.

Къе фермадал доярка я диде ви,
Фиринек1ед селлер к1вахьиз гъилеркай.
Агъзур хиял ават1ани рик1е зи,
Дидед къужах карагзава вилеркай.

Бушлухрин гимидаваз цаварал
Жуьрэтлу руш Терешкова феначни?
Саядани вичин азад ч1аларал
Кайи рик1ин гьиссер пакдиз хвеначни?

Бес я авун дишегьлидин синихар,
Сифте жува жуван тахсир хиве яхъ.
Вири сад туш инсанрин къилихар,
Дишегьлияр итимар хьиз вине яхъ.

Кьасумхуьр

Терг авур куьгьне зулумни зиллет
Я азадвилин макан Кьасумхуьр.
Женгера гьялай дагъвийрин кьисмет
Уьтквем рухвайрин ватан Кьасумхуьр.

Куьредин юкьвал кутунва бине –
Ц1ийи уьмуьрдин бегьер – Кьасумхуьр.
Дагъвидин намус кьунва на вине,
Куьредин кьилин шегьер Кьасумхуьр.

Кьибледа – арха, такабур дагълар,
Консерви завод, уьлкведа машгьур,
Шегьре рекьерни жинсинин багълар,
Рчаларин йад – ви дамах, абур.

Рухваяр – кьегьал, иер я рушар,
Берекат авай к1ат1 я гьар хазан.
Женнетдин багъдиз жезва вун ухшар,
Лезги эдебдин, тарихдин макан.

Экуь, гегьенш тир дараматар вахъ,
Ц1ийи уьмуьрдин аламатар вахъ.
Гьакъисагъ кардин бегьер Кьасумхуьр,
Куьредин меркез шегьер Кьасумхуьр.

Дидедин рик1

Икрам айиз дишегьлидин къаматдиз
Чирайд я чаз чи бубайри, ватанди.
Тур гъилевай дишегьлидин къуватдиз
Рей гайид я шумуд вагьши душманди.

Гьар инсандихъ са диде, са ватан хьун
Т1ебиатдин тамамвилин адет я.
Хайи диде хьиз ватанни масан хьун
Кас т1вар алай кьегьал хцин хесет я.

«Дидеяр хуьх!» – тагькимнай чаз бубайри
Чеб фидайла къати, къанлу женгериз.
Чавай гьа ирс вахчуда чи рухвайри,
Ц1ай кайила чаз женгериз эвериз.

Ви вилик гуж авурт1ани хциз ви,
Диде, ст1ал нагъв къалурмир душмандиз.
Тур сухай хьиз хьайит1ани рик1из ви,
Къалурмир вун адаз, диде, пашмандиз.

Такабурлу кьил гьамиша виневаз
Намус михьиз хвейид я чи дидейри.
Хазан, ватан, бала даим рик1еваз
Яшамиш хьун – веси турд я невейриз.

Куь вилерай авахьай кьван накъваркай
Вац1ар хьурай дявекарар батмишдай.
Хва кьейила чухвай кьилин ч1араркай
Мерезар хьуй чи душманар асмишдай.

Дидедин рик1, валай зурба дагъ авач –
Дагъларвайни эхиз жечир гужар ви.
Дидедин рик1, валай чими рагъ авач –
Жумарт рагъ я вахкуз тежер буржар ви.

Ст1алар

Къуьн-къуьневаз къудратлу пуд стха хьиз,
Килигзава къадим Шалбуз дагълариз.
Лезги деб тир Куьредин пуд арха хьиз,
Туьмер айиз бул емишдин багълариз.
Пуд Ст1алар пуд макан я бегьердин,
Пуд шегьер я халис ц1ийи тегьердин.

Сада садан кефи тахун адет я,
Зегьмет ч1угун ст1алвидин хесет я.
Бустан цада, ник дигида, к1валахда,
Пуд Ст1алар ст1алвийрин дамах я.
Мел-мехъердин зурар ала Ст1алдал,
Ст1ал гьавад сувар ала Ст1алдал.

Гьич эсилрин кьилел серин гъайид туш,
Агалай вар ст1алвидихъ хьайид туш,
Хуьруьн мешреб агъсакъалар акун я,
К1валин мешреб багьа мугьман атун я.
Жейранар я гуьзел рушар Ст1алрин,
Вили ягъиз тахьуй свасар Ст1алрин.
Сулейманан ватан я зи Ст1алар,
Мублагьвилин макан я зи Ст1алар.

Ст1алрин къайи земзем булахар,
Кпулрин йад, виш йисарин къавахар…
Гьамга хьтин и булахдин йад аку,
Терсепулдин ципиц1арин дад аку.
Имаратар санбар ала Ст1алдал,
Кьаличаяр, гамар ала Ст1алдал.
Такур хьтин тегьер я зи Ст1алар,
Пуд к1еле – пуд шегьер я зи Ст1алар.

Диде

Зегьмет ч1угур закай инсан хьун патал,
Чандилай заз багьа я вун, чан диде.
Ксун тийиз лайла ягъай йифера,
Багьа я заз ви куркурдин ван, диде.

Гишин тирт1ан, фу нен тийиз жедай зун,
Ваз назвал гуз хъукьван тийиз шедай зун,
Мекьи тирт1ан, алук1 тийиз парталар,
Перем гъиле кьаз, ви патав къведай зун.

Чубарук хьиз вун шараграл элкъведай,
Гьар патахъай вун суьрсет гваз хкведай.
Т1имил акваз, диде, вуна гайиди,
Чун, аялар, ви жибинра къекъведай.

Къвез алатна вахтар йифен ахвар хьиз,
Гележегди хъвер айизва хиялдиз.
Дидеди хьиз ачухзава ватанди
Вичин чими къужах куьрпе аялдиз.

Зи ватандал пехъи душман атайла,
Буба фенай хура къвазиз душмандин.
Аял вахтар за хиялдиз хкайла –
Кьве бурж гва зав: дидединни ватандин.

Ракъинин нур чк1анвай и дерейриз
Гьар гатфари цуьквер гъизва, гун патал
Рагъ хьиз жумарт рик1ер авай дидейриз.
Чунни абруз вафалубур хьун патал.

Йисар фида, анжах экуь къамат ви
Са ч1авузни чи рик1елай фидайд туш.
Чун паталди кана уьмуьр, къуват ви.
Чна леке ви намусдал гъидайд туш.

Даим буржлу яз амукьда

И дуьнйадал виридалай
Хъсан касдиз буржлу я зун.
Чандилайни виждандилай
Масан касдиз буржлу язун.

Садавайни виш йисузни
А бурж вахкуз жедайди туш.
Бурж вугай кас са ч1авузни
Вахце лугьуз къведайди туш.

Шаршавдик кваз, ягъна к1улаз,
А кас на гваз къекъвейт1ани,
Капан кьулал кабаб чраз,
Дуьнйадилай элкъвейт1ани,
Гьахъ пулунихъ къачуз жедач,
Бурж садрани вахкуз жедач.

Гьатта къайгъу тек са йикъан
Эвез жедач, вахкуз жедач.
Адан ширин лайлайдин ван
Садавайни лугьуз жедач.

Яргъи уьмуьр давам хьайи
Йикъан кьарай, йифен зегьмет…
Са сеферда ваз мам гайи
Хуьх уьмуьрлух нек1ед гьуьрмет.

Рекьидалди виждандик зи,
Гьелбет, а бурж кваз амукьда.
Диде, вазни ватандиз зун
Даим буржлу яз амукьда.

Агакь тавур падарка

Вацран дуллух вири туна жибинда,
Муьжуьд мартдин падарка гун паталди.
Авур к1валах тушт1ани за яшинда
Падаркаяр гунуг икьван ч1авалди,
Виридалай багьа савкьват жагъурда,
Яргъи пулар жував акьван гвачт1ани.
Папахъ галаз хъсан т1уьн-хъун гьазурда,
Гьикьван и зур зи мажибдик квачт1ани.
За туп1алай авуна чи туьквенар,
Амма метягь катнавай кьит къуш хьана.
Чидач, себеб тирни кьифрен т1еквенар –
Чал атайла харап1аяр буш хьана.
Фикирна за: фида Къуба шегьердиз,
Белки анай туьк1уьда зи к1валахар!
К1вачин хьана зун и яргъал сефердиз,
Жуван пад-кьил агудна, гваз дамахар.
Пакамахъ зун гьатна рекье йигиндиз,
Паб райундиз атана зун рекье тваз.
Афтабусда ацукьна зун эркиндиз,
Агъзур хиял шаклу хьайи рик1еваз.
Къуба шегьер заз вад т1уб хьиз чир хьана,
Пуд йугъ хьана магазинра къекъвез зун.
Ресторанра вири чир-хчир хьана…
К1вачин хьана зат1ни гвачиз хквез зун.
Фикирна за: бес папаз вуч лугьуда?
Бакудиз фин атана зи хиялдиз.
Падаркани за Бакудай къачуда,
Мадни – зун-вун къужахдавай аялдиз.
Бакуда зун къекъвез хьана туьквенра,
Амукьнач зун килиг тавур складни.
Т1уб экъуьрна вири кьифрен т1еквенра,
Ц1рана зи жибиндавай акладни.
Кабакарни ашханаяр бул хьана,
Чир хьана заз гьатта мугъул ч1ални кваз.
Физвайди зи жибиндавай пул хьана,
Гана к1ват1ай гьаятдавай мални кваз.
Поездин къав – къайи ракь заз мес хьана,
Хтана зун шалвард кекни кумачиз.
Гьа иналди ч1угур кефер бес хьана
Пиво хъвадай са кепекни гумачиз.
Падарка за къведай йисуз къачуда,
(Ква райподин складдиз фин рик1ик зи),
За райподин кьилевайдаз лугьуда,
Вичи жаваб гурай папан вилик зи.

Тембекдинни эрекьдин гьуьжет

Тембек:
– Де лагь вуна, дуьнйадал
Залай гужлу вуж ава?
Гъалиб жедай инсандал,
Захъ гьайбатлу гуж ава.

Зи т1вар гуьзел «Тембек» я,
Мухурка зи мирес я.
Филни к1удда! – зирек я,
Къалияндин хуьрек я,
За кьадайди нефес я,
Мугни хурун кьефес я.

«Памир», «Казбек» ч1угурди
Сиягьатдиз акъатда.
Бейгьуьшдин дад акур хьиз,
Зи таъсирдик акатда.
Кьил элкъведа къажгъандиз,
Хурун кьефес – ч1агъандиз.
Ахпа ана вуч жеда?
Жегьил уьмуьр пуч жеда!

Эрекь:
– Захъ хьтин гуж тембекдихъ
Са ч1авузни хьайид туш.
За гайи кьван бедбахтвал
Инсанриз гайид туш.
Рагъ алай къуз къубудиз
Вегьена кас кьейид туш.
Жуваз къуллугъ айизвай
Папан келле хайид туш.
Хуьрел, к1валел я залай
Гзаф лянет гъайид туш.

Вун суфрадин къерехдал,
Зун гьамиша юкьвалла.
Вун ч1угурбур к1валахдал,
Зун хъвайибур меселла.
Суракьдава «уртахдан» –
«Кьил туьк1уьрун» рик1елла.

Тембек:
– Месевайди, гиживал
Хкатзамаз, къарагъда.
Зи къармахра гьатайда
Болницадай гьарагъда.

Ичкичияр, дугъри я,
Мукьвал-мукьвал к1ват1 жеда,
Сивевайди гьамиша
Махуркадин кьат1 жеда.

Заз уьмуьрда акуна
Пара кефсуз хьайибур,
Анжах бап1рус ч1угуна
Лап артух я кьейибур.

Эрекь:
– Бап1рус иштягь хьун патал,
Чарасузди эрекь я.
Келле ягъна хун патал,
Ван тийидай яракь я.

Эрекь авай межлисдиз
К1валахарни таз къведа,
Жибинда пул амай кьван,
Кьве мет ягъна хъваз къведа.

Зун хъвайила бязидаз
Чуьруьк авун хуш жеда,
Зун къеневай шофердин
Машиндикай къуш жеда.

Тембек:
– Вуж гужлу я бес чакай,
Вуч авурт1а хъсан я?

Эрекь:
– Чи къуватар алцумдай
Терез гвайди инсан я.

Инсан:
– Яхц1урни ц1уд буханка фу
Са шуьшедихъ гун тийин.
Бап1рус ч1угваз, вегьез тфу,
Вацран мажиб кун тийин.

Вуч файдава, куьз герек я?
Чаз артухан зиян я.
Вахтундамаз терг авурт1а,
Чаз виридаз хъсан я.

Зегьримарар гадрин чна,
Виридан гаф сад хьана.
Аквадайвал чи межлисар,
Чи хуьр-к1вални шад хьана!

Экуьнихъай кимерал

Бубани хва кк1аналда,
Хци буба гатаналда,
Вилин к1анер кт1аналда,
Туп хьтин к1вал чк1аналда,
Ички хъвана.

К1валахдилай алудналда,
Папа к1валяй акъудналда,
Папан ч1арар алчудналда,
Чухваналда, къакъудналда,
Ички хъвана.

Садан сарар акъатналда,
Сад ламралай аватналда,
Сад рекьелай алатналда,
Хазандихъай галатналда,
Ички хъвана.

Сада папан шал ганалда,
Сада бугъаз кал ганалда,
Сад ар ягъдай мал хьаналда,
Фидай чка сал хьаналда,
Ички хъвана.

Садахъ гуьлле галукьналда,
Сад дустагъда ацукьналда,
Садни кимел алукьналда,
Йифди инал амукьналда,
Ички хъвана.

Гьикьван хьуй

Птулкадин юкьвалай кьаз,
Къекъведай вахтар гьикьван хьуй?
Кимел даим къумар къугъваз,
Аялрин пул, пенсия хъваз,
Анаша квай бап1рус ч1угваз,
Хъуьредай вахтар гьикьван хьуй?

Гьар са йугъ са сувар хьана,
Ичкичияр санбар хьана,
Суд-дуванар бизар хьана,
Сагъ тежедай азар хьана,
Хазанарин рик1 т1ар хьана,
Ишедай вахтар гьикьван хьуй?

Кеф – итимриз, гуж – папариз,
Лагьай ван тежез япариз,
Гафун кьилиз – гаф тапариз,
Геж хквез, мез гуз къапариз,
Агалнавай рак кук1вариз,
Хкведай вахтар гьикьван хьуй?

Саймиш тийиз я хуьр, я к1вал,
Вуч атайт1ан лугьуз сивял,
Икрагь хьана пабни аял,
Гьар межлисда акъудиз къал,
Лип1-лип1 хьана, демин кьулал
Элкъведай вахтар гьикьван хьуй?

Туба

Са сеферда ресторанда
Фу т1уьн патал ацукьна зун.
Хуьрек гъана – иштягь авач –
Дадмиш тежез амукьна зун.

Са истик1ан иштягь патал
Эрекь хъвайла ачух хьана.
Амайдини ич1ирна за,
Къвез-къвез иштягь артух хьана.

Кьвед лагьай кьат1 акьалт1айла,
Лампад экв заз рагъ хьиз хьана.
Зи патав гвай кактусдин цаз
Заз бегьерлу багъ хьиз хьана.

Мад хкана «жейрандин нек»,
Къуй, ам вилик кваз акурай.
Т1имил туш хьи ярар-дустар –
Вири патав гваз акурай.

Чидайбурни, течирбурни
Къвез ацукьиз нез хъфена.
Пулар гайла сдачаяр
Тахкуз, зал хъуьрез хъфена.

Элкъвезва к1вал, столар зал,
Кас аквадач, серинар я.
К1вач экисдай дуьз чил амач,
Хандак1арни деринар я.

Къарагъна зун зурзаз-зурзаз,
Кам вегьена рак1арихъди.
Хуьз тахьана к1вачеривай
Ярхар хьана сарарихъди.

Зи язухдай са дугърида
Зун к1вализ кьван гваз хтана.
Гьисабна за палчухд вирер,
Кьац1ана зурбаз хтана.

«Ам чи дах туш!» – лугьуз к1валяй
Биц1и руша гьарайзавай.
Гьаятдавай аялрини
Зал кесекар ахъайзавай.

Анжах папаз чир хьана зун
Гъилихъ галай сятиналди.
Гьа и гьалда амукьна зун
Пакад йикъан нисиналди.

К1ват1на хазан, гана за гаф:
Мад и агъу хъвадач хьи за.
Ички хъвадай мугьманни кваз
Зи гьаятда тадач хьи за.

Эрекь, за вун гадарзава

Вун хъвадайдаз гьуьрмет амач,
Эрекь, за вун гадарзава.
Вахъ виликан къимет амач,
Эрекь, за вун гадарзава.

Гьайиф, за вахъ гайи кьван пул,
Ресторанра хъвайи кьван пул,
Пагь, ви кьилел къвайи кьван пул…
Эрекь, за вун гадарзава.

Ярар-дустар хъуьредалди,
Вацран мажиб хкведалди,
Ислен йикъан сят къведалди,
Эрекь, за вун гадарзава.

Пехъи невсер авай бязи гьакимриз

Кьиллихъди вун вегь вирт авай челегдиз,
Гъил вегьеда жибиндавай куьлегдиз.
Масабуруз аквадалди гьич дадни,
Айида на гьа челегда къатадни.

Лугьудач на: амни зун хьиз инсан я,
Гьадазни са дад акурт1а хъсан я.
Жез хьанайт1а, дуьнйа сара кьадай на.
Пачагь тирт1а, вири фура твадай на.

К1ан жедачир гьич садазни ван хьана,
Фурун сивел ацукьдай вун, къван хьана.
Гъейри касдиз вуна хийир гайид туш,
Намус-гъейрат садрани чир хьайид туш.

Кьусудалди т1уьрт1ани, вун тух хьанач,
Ви гьамбардал к1ук1 хьана – артух хьанач.
На ви к1ат1ар, сандухарни ац1урна,
Са шумуд на хъуьрте тур хьиз кьац1урна.

Шумудан агь, агьузар ква ви чандик,
Зерре кьванни намус квач ви виждандик.
Эй, ардавул! гьамиша вахъ акъажмир,
На инсанар, чан аламаз, алажмир.

Агьни-аллагь я гуьгъуьниз къведайди,
Вад юк1 хун я вазни кьисмет жедайди.

Куьчебег

Кьултухда – муьгьуьр,
Вири – зал пехил.
Шад я зи гуьгьуьл –
Куьребег я зун.

Машин зи к1аник,
Сагъ калхуз – гъилик.
Къвазмир зи вилик –
Девебег я зун.

Жибин ац1ай пул,
Ярар-дустар – бул.
Гьар чарчел – зи къул –
Дуьнебег я зун.

Къеле-к1валер захъ,
Зав гвайд я куь гьахъ.
Закай арха яхъ –
Деребег я зун.

Меркезда халу –
Дагъ хьтин далу.
Гел тийир хару
Къелебег я зун.

Алукьна няс йугъ –
Атана буйругъ
Квахьнавай, къуллугъ
Къеребег я зун.

Ат1ана заз кар
Вад йис, тушни пар?
Хьанан квез хабар?
Керебег я зун.

Гьатна т1вар хуьре,
Гьам дагъ, гьам дере.
Авай са жуьре,
Хестебег я зун.

Кас амач гъидай,
Варцелай фидай.
Гила квез чидай
Куьчебег я зун.

ххх

Стхаяр тир рик1яй-рик1из рехъ авай,
Гьар са к1вале намус, гъейрат, гьахъ авай.
Гьиниз фена бес а дуствал чахъ авай?
Вак вилик кваз, къе чун гелехъ къекъвезва.

Даим уртах яз вафалу хьайибур,
Вечрен лувак циц1ибар хьиз хвейибур.
Чи суфрадал гьар са нямет гъайибур,
Ватан патал чпин чанар гайибур
Къе хзан гьик1 хуьда лугьуз, ишезва.

Чи заводар, фабрикар бес гьибур тир?
Мублагь чуьллер, гуьзел багълар нибур тир?
Дерин гьуьлер, кьакьан дагълар чибур тир!
Вири – вилик, къе чун кьулухъ элкъвезва.

Яраб мад вуч къалурдат1а вилериз,
Садра вил вегь чун къекъвей кьван рекьериз.
Чарабуру гьазурнавай киц1ериз
Консервияр незавай чал хъуьрезва.

«Перестройка» лугьуз япай акъудна,
Чи девлетар, къачагъри хьиз, къакъудна,
Мус аквада и пар чалай алудна?!
Чун сас жакьваз, гьич сак1ани тежезва.

Кук1варда за, чк1урда за!

Горбачовахъ галаз гуьруьшмиш хьайила, ада заз авур гафар (ахварай).

Дявейралди къачуз тахьай,
Куь къелеяр чк1урда за!
Вад пип1ен гъед, к1утан мукал,
Кьуркьушум хьиз, ц1урурда за!
Зун вуж ят1а, яргъал-мукьвал
Махлукьатдиз къалурда за!
А виликан кеф ч1угунар,
Иниз-аниз физ-хтунар
Куь рик1елай ракъурда за!
Кук1варда за, чк1урда за!

К1удда садвал куь, ислягьвал,
Ахквач шадвал квез, мублагьвал.
Маса гуда завод, фабрик,
Ракьун-рекьер, шахтарни кваз.
Акъвазарда сятер шерик,
Дегишарда вахтарни кваз.
Ксуз тадач чими месик,
Квадарда куь ахварни кваз.
Куьн гуьгъуьниз галч1урда за!
Кук1варда за, чк1урда за!

Рабни-гъал хьиз, ч1унар-ч1унар
Са т1еквендай ракъурда за!
Мукьвара зи ният, гьунар
Куь вилериз къалурда за!
Алимарни гьакимарни
Беябурда, кьац1урда за!
Хуьз тежез куь сивинарни,
Экъет1да куь жибинарни,
Зи хазина ац1урда за!
Кук1варда за, чк1урда за!

Недай фу квез дар авуна,
Къафун ерли ахквадач мад.
Уьмуьр залан пар авуна,
Сад алачиз рахадач мад.
К1ашк1умарни бул жеда квез –
Жакьукь сарар акъатдалди!
Чехир хъвана къаткук месик,
Фу рик1елай алатдалди.
Куь зигьинар лап курда за!
Кук1варда за, чк1урда за!

Биржа ава, жегьилар, квез,
Рик1ел хьухь куь къул ч1угваз къвез.
Куьз герек я к1валах авун,
Гележегдал дамах авун?
Алакьдат1а къакъудна неъ!
Сивевайди акъудна неъ!
Куьз герек я хатур-гьуьрмет,
Жуван чандиз гана зегьмет?!
Куь гележег какурда за!
Кук1варда за, чк1урда за!

Вич ветеран ялда сада,
Вичив билет гвалда сада.
Пенсионер я лугьуз сад,
Лиготник я лугьуз масад.
Квез ни гайи хабарар я!
Квез акурбур ахварар я!
Бес я куьне ч1угур кефер,
Гьикьван хуьда гишин кьифер!
Кук1варда за, чк1урда за!
Куьн чархалай ракъурда за!

Кьуьзуьвал

Эхиз тежер виждандивай,
Акъаж тежер инсандивай,
Айидай лап вун чандивай,
Вуч к1ан я ваз замандивай,
Рик1 хьана кармаш, кьуьзуьвал?
Чрана машмаш, кьуьзуьвал.

Де лагь, на вуч суьгьуьрзава?
Аялвилиз элкъуьрзава,
Пуд к1вачелди къекъуьрзава,
Гирведилай элкъуьрзава,
Гъиле гана лаш, кьуьзуьвал,
Чрана машмаш, кьуьзуьвал.

Хурун нефес дар хьайила,
Уьмуьр жуваз пар хьайила,
Жувал кьуьзек т1вар хьайила,
Дуьнедкай рик1 т1ар хьайила,
Гьал хьана яваш, кьуьзуьвал.
Чрана машмаш, кьуьзуьвал.

Япариз ван къвез амач хьи,
Иштягь аваз нез амач хьи,
Са кар-кеспи жез амач хьи,
Санай дава къвез амач хьи,
Мад маса мерез амач хьи,
Уьмуьрдин юлдаш, кьуьзуьвал.

Гьич лугьумир, заз бахт авач

Кьуьд акъатна, гатфар къведа –
Т1ебиатдин хесетар я.
Гагь шад, гагь бед хабар къведа –
Яшайишдин адетар я.
Бахт авач – ам буш гафар я,
Ажузбуруз хуш гафар я.
Гьич лугьумир, заз бахт авач,
Багьна кьамир, заз вахт авач.
Гьакъисагъ зегьмет я ви бахт,
Жемятдин гьуьрмет я ви бахт.
Хазандин къимет я ви бахт,
Ватандин девлет я ви бахт.
Ви бахт анжах ви гъилева,
Ви мез анжах ви сивева,
Бахт, ви кьисмет вахтунив гвач,
Верц1и т1уьнар бахтунив гвач.
Вахтунал ви гел таз алахъ,
Ви зегьметдин сел таз алахъ.

Йиф акъатда, йугъ алукьда –
Ам уьмуьр я куьруь жезвай.
Ви ц1велерал жив ацукьда –
Агьилвал я кьуьзуь жезвай.
Буш гафар гваз тахт кьаз жедач,
Дап1ар ягъна вахт кьаз жедач.
Вахтуни вун мажбурзава,
Вичихъ галаз галч1урзава.
Вахт я яргъи, уьмуьр – куьруь,
Элкъведач вахт садра фейи.
Вун рагъ хьурай, вахт жив хьурай,
Вун – чархачи, вахт шив хьурай.
Вахт – лацу шив – вуна гьала,
Ви бахтуни гъида гъала.
Кьенер гъиляй таз тахьурай,
Масда ви шив кьаз тахьурай.
Вахтунал ви вил алаз хьуй,
Фиридал там гъил алаз хьуй.

КЪАРГЪИШАР

Зи хебни к1ел т1уьрдаз

1.
Авайд ят1а гьахъни дуван,
Садаллагьдиз ван хьурай зи.
К1ел галай хеб тухвай илан,
Рик1е ч1уру туна план,
Гьа хеб рик1ин т1ал хьурай ви.

2.
Са лацу к1ел галай хеб тир,
Гьа к1ел хьтин бала кьий ви.
Япал лишан алай хеб тир,
Выставкадиз дигай хеб тир,
Гьа свас гъайи гада кьий ви.

3.
Хазан вакай хьана бизар,
Ширин чанда гьатна азар,
Пих акъатна вилер, п1узар,
Зи к1елни хеб ваз агьузар,
Къияматдин мал хьурай ви.

4.
Фалужди ви чан агажрай,
Таза к1ел на гьик1 алажрай?
Суфрадик квай фу къакъажрай,
Кьве чандардал вун акъажрай,
Кьат1 хьана мез лал хьурай ви.

5.
Экуь вилер буьркьуь хьана,
Хер хьуй рик1е, гъуьргъуь хьана,
Ванни текъвез биши хьана,
Кьил гьамиша гижи хьана,
К1вале даим къал хьурай ви.

6.
К1вале гьатна йикьни-шуван,
Т1алдик хьуй куь – кьуьзуьд-жаван,
Саникайни тежез дарман,
Гъура к1вахьиз, як нез жуван,
Сив кашун т1афал хьурай ви.

7.
Хеб т1уьна на, ахъайна ч1ул,
Хенеквилер хьурай ваз бул,
Аллагьди ви къакъажрай дул,
Рик1ик кваз фул, бедендик хъул,
Жендек михьиз квал хьурай ви.

8.
Велед алчах рекье хьурай,
Паб вун кьена йикье хьурай,
Руш сузадал месе хьурай,
Куь пислуьквал меце хьурай,
Кифлетар кашал хьурай ви.

9.
Ви тухумдин а ч1уру т1ул,
Къачагъдин хва, угърид хтул,
Тахьурай вахъ хтул, птул,
Къав ацахьна, хкахьрай къул,
К1вал гьамиша лал хьурай ви.

10.
Кепейугъли угъраш-куьпек,
Азраилди гуй ваз куьмек,
Хпен хам вун тваз хьуй герек,
Гурар к1ане ц1урукьум пек,
Магьфедин винял хьурай ви.

11.
Гунагьрикай кьаз на хара,
Чарадан агь аваз хура,
Вун итим туш, уьзуькъара,
Уьмуьр хьана гуьнуькъара,
Мейитдикай ял хьурай ви.

12.
Хажалатар дерин хьана,
Рагъ алай йугъ серин хьана,
Чуьнуьхунар ширин хьана,
Жендек нидал ирин хьана,
Тухум там завал хьурай ви.

13.
Ви кьве вилни вили йад хьуй,
Шехьиз даим ваз инад хьуй,
Ламран хва, ви гьа невс пад хьуй!
Ви душманар вири шад хьуй,
Рик1 къене мурдал хьурай ви!

14.
Уьмуьр ферсуз алахьрай ви,
Сарар суруз авахьрай ви,
Лампадин экв хкахьрай ви,
Харап1аяр ацахьрай ви,
Туьд як1ун мурцал хьурай ви.

15.
Иблисдив ви терез хьурай,
Ви чан эрез-мерез хьурай,
Вал махлукъат хъуьрез хьурай,
Къеняй кукра вун нез хьурай,
Гургусда дуван хьурай ви.

16.
Езне кьена руш чара хьуй,
Хпен як ивини-гьура хьуй,
Жегьлемда гьам ваз чара хьуй,
Ви рик1 алайбур сура хьуй,
Рик1 кабаб хьиз ц1ал хьурай ви.

17.
Хер акъатна дарман тежез,
Папазни кваз т1уван текъвез,
Гьарамар кьве виляй хквез,
Ви гунагьри вун даим нез,
Гьа жендек шанк1ал хьурай ви.

18.
Руш т1алабиз хьрарик кьий,
Гадаяр ви ц1аярик кьий,
Хтулар ви ярарик кьий,
Вун чуьнуьхай паярик кьий,
Ийир-тийир сал хьурай ви.

19.
Гьа хва кьий ви «фу-фу!» – лугьуз,
Пабни: «и рух къачу!» – лугьуз,
Инсанрини: «Тур чу!» – лугьуз,
«Квахь виликай, тфу!» – лугьуз,
Нянеъяр кьилял хьурай ви.

20.
Алмасан экъеч1на рик1ял,
Къалай-къуз артух хьуй ви т1ал,
Вун амаз ч1ур хьурай ви к1вал,
Суфат угърашбурун хурал
Алк1урдай медал хьурай ви.

22.
Рик1и-рик1 нез, рик1 т1ар хьана,
Сур хьиз дуьне гьак1 дар хьана,
Хажалатар санбар хьана,
Дердер к1улал лабар хьана,
Хцикай абдал хьурай ви.

23.
Харап1айрал ацукьрай пяхъ,
Эркек велед тамукьрай квяхъ,
Вахкуз тежез чарадан гьахъ,
Мягьшерда рик1 шуз кьуд патахъ,
Гьар йугъ зурба т1ал хьурай ви.

24.
Гьарайдал хьуй «йад-йад!» – лугьуз,
«Чандиз хьана инад!» – лугьуз,
«Ик1 хъинедач за мад» – лугьуз,
Рик1 ажуз яз, «бидад!» – лугьуз,
Ратунални т1ал хьурай ви.

25.
Акъатрай вун йад-йаландиз,
Ви мез кьисмет хьуй иландиз,
Велед тежез ви хазандиз,
Герек текъвез дуст-душмандиз,
Несил эхир къал хьурай ви.

26.
Ийир-тийир ви сал хьана,
Ажал текъвез месял хьана,
Хирер гунагь мецял хьана,
Вири вахъай къецял хьана,
Тарифда и ч1ал хьурай ви.

27.
Гуьлле акьуй ширин чанда,
Садаллагьди суд-дуванда.
Вири хазан йикь-шуванда,
Тежгъиз твадай зат1 кафанда,
Жегьеннемдин ц1ал курай ви.

28.
Иливда ваз гунагь, яраб!
Туьтуьна-к1уй к1елен к1араб,
Ви лекь-дурк1ундикай кабаб –
Гунагьрикай кхьей запаб
Гьа сурун къванцял хьурай ви.

29.
Азиз П1ир, им ваз арза я,
Зун айибмир, зид суза я,
Зибур гафар, вид – жаза я.
На гайиди вуч къаза я,
Адалат кьилял хьурай ви.

30.
Эвлед-бевлед фий азбадай,
Аватуй михьиз гьавадай,
Акъат тавуй руьгь къазадай,
Инкир-минкирди жузадай
Паспортдиз и ч1ал хьурай ви.

Ватан чк1ана

Са кьуд кас ацукьна тама,
Тостар лугьуз, хъвайи кас кьий!
Т1уьна-хъвана, хьана т1ама,
Уьлкве пайиз хьайи кас кьий!

Амач къе чахъ гьахъ-адалат,
Гъам ч1угваз чун хьанва галат.
Зи Ватандал и аламат,
Я Аллагь, гьам гъайи кас кьий!

Къаст хьана чун авун гьелек,
Гъил кутуна тунва пелек.
Язух текъвез яхун, хенек,
Ахьтин алчах хайи кас кьий!

Т1ува текъвез етим-есир,
Вуч ят1а лагь куь рик1ин сир.
Кесиб халкьдик кутаз тахсир,
Вун мам гана хвейи кас кьий!

Им тирни куь ц1ийи закун,
И мусиббат вилиз акун,
Ягъиз-рекьиз, кук1ун, чапхун?..
Икьван рик1из къайи кас кьий!

Санал фу нез, архаяр хьиз,
Са бубадин рухваяр хьиз.
Гила гьатна нахаяр хьиз,
Чун кабаб хьиз кайи кас кьий!

Депутатар к1ват1нава къе,
Вуч амат1а мадни рик1е.
Чи бегьерлу къуьлуьн ник1е
И къалгъанар цайи кас кьий!

Зегьмет ч1угваз, гьахъ авачиз,
Са кьил хуьдай ряхъ авачиз.
Зерре инсаф квяхъ авачиз
Чун и йикъал гъайи кас кьий!

Де лагь-кван чун квекай хьана,
И дарвилел чун ни гъана?
Душманар къе никай хьана?..
Халкьдин иви хъвайи кас кьий!

Сад жугъунихъ, сад рик1инал,
Кьве пагьливан са симинал.
Рагьмет хьайи Сталинал
И пуьсльуквал гъайи кас кьий!

Я к1ан, я к1ук текъвез туна,
Къе вири чал хъуьрез туна.
Инсанар фахъ къекъвез туна,
Ик1 савадсуз наши кас кьий!

Гъед кук1варна, к1аш илигна,
Халкь чкурна лаш илигна,
Къазахри лап1аш илигна,
Яллагь икьван «дугъри» кас кьий!

Девлетдикай пай амачиз,
Я шекер, я чай амачиз.
Эверайдаз гьай амачиз,
Уьлкве маса гайи кас кьий!

Вуна эхмир, я Садаллагь,
Зи фикирар дуьз тушт1а лагь.
Рамазанан рик1из, яллагь,
И азият гайи кас кьий!
Май, 1992 йис.

БАХШАР

Директордин кабинетдай
(зи дуст Ибрагьимаз)

Апайда за къуллугъар,
Къала ктаб пирказрин!
Т1имил ят1ан дуллухар,
Тум-кьил авач заказрин.

Алавуддин къунши я –
Биргедирвал авурай.
Тазабур я багъларни,
Жедайла кеф ч1угурай.

Зи дуст Сабир Къазмайрал
Агранум хьуй ник1ерин.
Чалай арза-ферзе хьун
Пехилвал я рик1ерин.

Агранумвал вуч я кьван,
Я ваз ахвар бес жедач.
Йиф акъудиз кумайрик,
Я ксана мес жедач.

Фермадални калерин
Яранбуба ракъурин.
Ярандидедизни са
Вилерин экв къалурин.

Т1алабун я дустарин
Кассирвиле Аслан хьун.
Зи мурадни гьам тушни
Гьадан карни хъсан хьун!

Яслидални къаравул,
Вуч ава кьван, вах хьурай.
Гьамамдал жеч ардавул,
Анал Зайнаб-бах хьурай.

Яранстха – регъуьхъбан,
Цин ч1ехиди Меже хьуй.
АТС-дал къаравул
Жуван ярандиде хьуй.

Бес бухгалтер вуж хьурай?
Т1уб экъуьра пип1ера.
Алад тадиз кантурдиз –
Мегьемедаз эвера.

Чи гараждин механик
Нелай усал къуллугъ я?
Ам зи къунши Фетягьаз
Лап кутугай дуллух я.

Багъларавай ич-чуьхвер
Девлет тушни эллерин!
Зи миресдин халад хва
Къаравул хьуй ник1ерин.

Чи салара памадур,
Къацу афни хьун патал,
Тадиз Халил ракъура
Абдукъафар гъун патал.

Абдукерим – миск1индал,
Алискерни ник1ерив.
Заз к1анивал луьк1уьнда,
Пи кьаз тач за рик1ерив.

Ч1ехи баздал къаравул
Замуддин хьуй, куьмек хьуй.
АТС-дин сторож
Гьадан юлдаш Мелек хьуй.

Мирзебала Исламов
Биргедир хьуй хперин.
Як хкида – къвалан буш,
Шишни ч1улав лекьерин.

Фагьум тийиз гьакъикъат,
Закай жеда дак1анни.
Кассир хьурай экверин
Зи бажанах Шабанни.

Цацар ат1уз, паласда
Ягьияни Дадаш хьуй.
Энтомолог агранум
Жуван езне Къадаш хьуй.

Вири сад я къуллугъар, –
Герек, жуван далу хьуй.
Базадални ичерин
Барбиви я, Халу хьуй.

Арзачияр пара я,
Гъуд гьалч жедач рипинал.
Зи езнедин вахан руш
Секретар хьуй рик1инал.

Регъуьн вилик къумарал
Къугъваз хьурай къамбарар.
Циц1ебубад Навруза
Т1уьрай къуьлуьн гьамбарар.

Герек, жуван гишин кьиф
Жуван ац1ай гат1ал хьуй.
Са къаравул савхуздин
Сусан буба Мут1ал хьуй.

Езнедин вахан гада
Гьажикерим чида квез.
Бес тежезвай штатар
За трестдай гъида квез.

Мажлум хьуй чал къаравул,
Сторож хьуй бажини.
Пабни занять хьайила,
Жеда валлагь гижини.

Шихабидов рабочком,
Гьик1 ава ви к1валахар?
Яргъи нерал т1уб гьалчиз,
Мийир акьван дамахар.

Са зур-штат гьамамдал,
Зарбафавни гваз хьурай.
Барбиви я, штатрик
Гьадан пайни кваз хьурай.

Сагъ хьурай куьн, барбияр,
Жуван мукьва-кьилияр!
Ви к1валахни туьк1уьда,
Ц1ийи къавум Алияр!

Зи рагьметлу дуст Абдукъадир Сайдумоваз

Залан накъвар кьаз жезвач зи вилервай,
Дустар авай девран дуьнйа фена зи.
Къелем зурзаз, таб гуз жезмач гъилервай,
Сивел даим хъвер алай дуст кьена зи.

Вал сегьнеда, вал куьчеда рик1 жедай,
Чаз залум дерт, низ чидай, фад ик1 жедай?
Шад межлисар бес гила чи гьик1 жеда?
Сивел даим хъвер алай дуст кьена зи.

Вун чи лезги тиятирдин дестег тир,
Четин ч1авуз къведай «тади куьмек» тир,
Мелгьем хьиз чаз ви зарафат герек тир,
Сивел даим хъвер алай дуст кьена зи.

Яр-дустунив хъуьрез-хъуьрез агатдай,
Гъил кьазмазди вай зарафат акъатдай,
Вун акурла дерт рик1елай алатдай,
Сивел даим хъвер алай дуст кьена зи.

Вафалу яз чи културдин рекьеваз,
Шумуд сегьне тухванай вун кьилеваз,
Кхьин тавур ч1алар, шаржар рик1емаз,
Сивел даим хъвер алай дуст кьена зи.

Варзни тушир чун кьвед санал ацукьна,
Гуьлле хьиз и ч1уру ван захъ галукьна,
Ч1ал кьуна зи, мез лал хьана амукьна,
Сивел даим хъвер алай дуст кьена зи.

Ахиратдин к1вал къени хьуй, азиз дуст,
Сабур къурай ви килфетрин рик1из, дуст,
Гьайиф тир вун вахт тахьана рекьиз, дуст,
Сивел даим хъвер алай дуст кьена зи.

3.12.2002.

Зи сифтегьан муаллим
Ольга Левченкодиз

Къе муаллим пенсиядиз экъеч1на,
Яргъи уьмуьр, чандин сагъвал хьуй вичихъ.
Рик1 шад яз ам шад хазандик экеч1на,
Эбеди яз уьзуьагъвал хьуй вичихъ.

Хуш къилихрин, тербиядин булах тир,
Малимди чаз чин ч1урай вахт хьайид туш.
Хуьруьн къене ам виридаз дамах тир,
Адан кефи сада ст1у хайид туш.

Чав рахадай са лезги гаф чин тийиз,
Туп1аралди чун гъавурда тваз жедай.
Акурла тарс чи акьулдиз фин тийиз,
Ц1удра са гаф чав эзбериз таз жедай.

Алахъдай чал дерин чирвал гун патал,
К1валахда ам жегьилрилай зирек тир.
Гележегдиз чун вафалу хьун патал,
Оля-малим эвер тавур куьмек тир.

К1валяй шад яз чун мектебдиз атайла,
Чун малимдал алт1уш жедай ч1ижер хьиз.
Гьар сеферда, ам кефсуз я лагьайла,
Чун кьил ч1угваз катдай адал лифер хьиз.

Чидачирт1ан чи дагъларин хесетар,
Ваз жив алай кьакьан дагълар хуш хьана.
Кьабулнай на лезги халкьдин адетар,
Вакай халис Лезгистандин руш хьана.

Сифте на чаз урусдалди чирайди
«Мать», «Москва», «Родина», «Мир» – гафар тир.
Гьар са урус гаф чир хьунухь аялдиз
Хазан патал лап халисан сувар тир.

Урусатдин цуьк багълара битмиш хьун
Урус халкьдин тир мерд рик1ин артухвал.
Урусатдин руш дагълара вердиш хьун
Лезги халкьдин тир жумартвал, ачухвал.

Даим рик1ел хуьзва чна тарсар ви,
Абур даях-куьмек я чаз к1валахда.
Гьич рик1елай фидач ширин гафар ви,
Оля-малим, чна валди дамахда.

Гьуьрметлу малим Керим-халудин 60 йис хьайила

Керим халу, ваз Аллагьди
Агъзур-агъзур йисар гурай.
Ви килфетдин кьилел даим
Циф галачир ракъар хьурай.

На тербия гайибуруз,
Валай рази хьайибуруз,
Ви балайриз вирибуруз
Куьтягь тежер бахтар гурай.

Тербиядин я вун булах,
Чандик зерре квачир дамах.
Чешнелу яз гьар са к1валах
Тамамардай къастар хьурай.

Я лавгъавал хьанач зерре,
Я ажузвал кьунач хиве,
Гьар шегьерда, гьар са хуьре
Вахъ рик1 кудай дустар хьурай.

Са кьве гаф ваз лугьун за мад,
Битмиш хьуй ви гьар са мурад,
Уьмуьр яргъи, рик1ни яз шад
Ваз ацукьдай вахтар гурай.

Шагьпаз-малимдиз

Шагьпаз-малим, аферин ваз,
Гуьгьуьл хуррам гьуьндуьр хьуй ви.
Ачух суфра – дустар галаз
Мет1ел даим чуьнгуьр хьуй ви.

Чандик зерре дамах квачир,
Лавгъавилин к1валах гвачир,
Межлис дар я вун галачир,
Кьуьнц1ел къайи чехир хьуй ви.

Ачух къапу авай кас я,
Хуьруьн юкьвал алай кас я,
Дустни мугьман галай кас я –
Са каликай нехир хьуй ви.

Накь к1унт1 тирт1а, къе багъ хьана,
Веледар ви къеврягъ хьана,
Кьилел даим ви рагъ хьана,
Уьмуьр бахтлу, чан сагъ хьана
Са вишни зур уьмуьр хьуй ви.

Мехъерин тебрикар
(Рамазан бубад патай хтул Фаризадиз)

Шад хабардин ван хьана заз,
Адакай дарман хьана заз.
Лув гана къвез к1ан хьана заз.
Кьуьзуьвал душман хьана заз,
Чан бубадин азиз бала.

Са гъед хьана цава хьуй вун,
Бахтар авай бала хьуй вун,
Чи рик1ериз дава хьуй вун,
Хазанариз ала хьуй вун,
Гьар са карда виниз бала.

Ирид хцин диде хьуй вун,
Виридалай вине хьуй вун,
Къадир чидай к1вале хьуй вун,
Кар алакьдай гъиле хьуй вун,
К1вал лугьудай к1вализ, бала.

Далудихъ ви Шалбуздагъ хьуй,
Кьилел даим чими рагъ хьуй.
Вун бул бегьер гъидай багъ хьуй,
Ви дидени буба сагъ хьуй,
Шадвал це чи рик1из, бала.

Фариза зи цуьк я таза,
Эхтилатар куьтягьна за…
Вун гваз катай чамрахъ галаз,
А ламран хва ламрахъ галаз,
Ягъна шикил рахкура заз!

2004.

АЯЛАР ПАТАЛДИ

Хали

Пехърен к1уфай халидин цил аватна,
Хъуьртел алай зирзибилрик акатна.
Марфар къвана, чилери йад ч1угуна,
Ракъинивай бул чимивал къачуна.
Экъеч1на цил, элкъвена са кьенердиз –
Килиг садра хур гадарай тегьердиз!
Яц1у хьана зурба я кьен тар хьтин,
Кьенц1ик хали хьана хъенч1ин квар хьтин.
Али къвезва, ам зи гьунар я, лугьуз.
Вели къвезва, вичин пайни ква, лугьуз.
Цадайла – ваъ, к1ват1дайла – эхь – халияр,
Бул акъатда алиярни велияр.

Кьуьд

Дили вац1ар зарба кьуьлдай
Акъвазардай къуват аку!
Жанавур хьиз гьатна чуьлда
Саврухдив гвай гьайбат аку!

Жив къирме хьиз акьаз пеле,
Къайу ат1уз чк1улди хьиз,
Мекьи хьайи гишин сик1ре
Ц1ур ч1угвазва гурц1улди хьиз.

Гару, ягьсуз къачагъди хьиз,
Хурудик гъил кутазва зи.
Гьар хъиткьердай гьахьиз к1вализ,
Мич1и дак1ар гатазва зи.

Лацу кавал галчукнава
Гьар са тарци тама авай.
Гъуьрчен киц1и галтугзава
Чапрас къуьрехъ к1ама авай.

Гъуьрчехъандин къаних вилер
Гьар са валан к1ане ава.
Живедик суст хьанва чуьллер –
Буш я чанта къуьне авай.

Бадедин агитатор

Яшар бегьем хьанвач гьеле,
Газет ава Эслид гъиле.
Ам бадедин къвалал жеда,
Ц1ийи хабар мецял жеда.
Ктабарни к1елда ада,
Яб тагайла хъелда ада.
Къуншийрални фида а руш,
Гьар са к1вале чида а руш:
– Халад патав гвалда Эсли!
– Агитатур ялда Эсли!
Кьвед лагьай классда ада,
Отличница яз, к1елзава.
К1вализ тади кваз хкведа,
Ц1ийи хабар гваз хкведа.
– Я чан бала, икьван гуьзел
Гафар хуьзва на гьик1 рик1ел?
Зи патав ша, лагь вуна заз,
Къе тарсуна вуч хьана ваз?
– Къе мад заз «вад» хьана, баде!
– Чан бала, шад хьана баде!
К1ела-кван чар, гъавурда тур,
Чан бадедин агитатур.

Баде

Зайиф хьана къуватдиз,
Кьуьзуь хьанва зи баде.
Дахдилайни имидлай
Ч1ехи хьанва зи баде.
Ч1улав ч1арар кумачиз,
Рехи хьанва зи баде.
Акван тийиз вилериз,
Буьркьуь хьанва зи баде.

Зани баде гьар йукъуз
Багъдиз тухуз-хкизва.
Ксудалди гьар ч1авуз
Адан гъил-к1вач чуьхуьзва.
Дегишариз месел агъ,
Кек ягъзава месизни.
За манини лугьузва,
Шад хьуй лугьуз рик1изни.

За буквардай бадедиз
Ахъайзава махарни.
Ксудалди зи баде
Айидач за ахварни.

Чаз кич1е туш къайукай

Живер физва кьамукай,
Кич1е туш чаз къайукай.
Ц1ай акъатиз япарай,
Авахьда чун кьамарай.

Кьамар ква чи к1вачерик,
Ц1ап1рап1ар ква вилерик.
Къачуз жезвач вилик кам,
К1вач кик1извач чилерик.

Налугьуди, ч1ижери
Къвез к1асзава туп1ар зи.
«К1уьвв!» – айиз къвез, къайуни
Акъажзава япар зи.

Живер физва кьамукай,
Чаз кич1е туш къайукай.
Ифин чк1из япарай
Авахьда чун кьамарай.

Ёлкадин патав

Ч1ехи к1валин юкьвал чна туьк1уьрна,
Ёлка расна, ц1ару эквер куьк1уьрна.
Гьар рангарин зизиярни гилигна,
К1укни-кук1вал са яру гъед эцигна.

Жанавурни, сик1ни, къуьрни сад хьана,
Сев хъуьрезва гуьгьуьл хуррам, шад хьана.
Къайбубани хъуьч1уьк ац1ай шишал кваз,
Акъвазнава вилик кьуд-вад аял кваз.

Ц1ийи йисан паяр акваз шад я чун,
Паяр – гзаф, иналлайбур вад я чун.
Къе баде я Къайбубадин куьмекчи,
Паяр пайиз герек жезвач куьмек чи.
– Къецел живни-т1урфан къати хьурайт1ун!
Мекьи кьуьд я, к1амай кьван жив кьурайт1ун!
Зи балаяр чими к1вале авайла,
Чи далудихъ ислягь уьлкве галайла, –
Лугьуз баде агатзава патав чи,
Са куьсруьдал ацукьна ам къвалав чи.
Гъил алтадиз хтуларин кьилерлай,
Накъвар физва бириш хьанвай вилерлай. –

Зи картар, куь цавал даим рагъ хьурай,
Куьн жагъайбур кьилел даим сагъ хьурай.
Дявейрин ц1ай такурай куь вилериз,
Дявекарар фирай ирид чилериз!

Январь, 1987 йис.

Веледар
(поэмадай ч1ук)

Инсандин рик1ин,
Хиял дерин я.
Диде-бубадиз
Аял ширин я.
Бахтлу гележег
Хьуй лугьуз адаз,
Яргъи уьмуьрар
Гуй лугьуз адаз.
Зегьмет ч1угвазва
Ваха-стхади,
Ялвар айизва
Диде-бубади.

Халкьари гьуьрмет
Авурай лугьуз,
«Аферин!» хциз
Лугьурай лугьуз.
К1андат1а гада,
К1андат1а руш хьуй,
Жемятдиз адан
Къилихар хуш хьуй.
Гележег гуьзел
Бахтлу хиялрин,
Гъилева пакад
Къенин аялрин.

Чна лугьуда:
«Балаяр сагъ хьуй!
Абурун кьилел
Гьамиша рагъ хьуй!
Къе чи рик1елни
Алачирбуруз
Веледар хьурай
Авачирбуруз!».
Суфра акъажда,
Аял хьайила.
Тостар хкажда,
Аял хайила.
Гьам хуьруьз, к1вализ,
Инсандиз герек,
Вафалу хьурай
Ватандиз герек.

Са касни кьуьзуь
Жедани мегер,
Веледди кьуьзуь
Тавурт1а эгер.
Дувулар дерин –
Бахтлу хиялриз.
Адалат луьк1уьн
Гун чи аялриз.

Къенин куьрпеяр
Несил я иер.
Диде-бубайрин
Умудлу ц1ирер.
Бахтлу уьмуьрдин
Даим рекьеваз,
Бубайрин веси
Чпин рик1еваз.
Уьмуьрдин яц1аз
Гьахьзавай ч1авуз,
Гьар патахъ фикир
Квахьзавай ч1авуз,
Вилик квай рекьер
Акьван регьят туш,
К1андат1а к1ела –
Чка кьегьят туш.
Белки, к1ан ят1а,
К1валахда, лугьуз,
Аскердин т1варц1ел
Дамахда, лугьуз,
Гьа рекьерайни
Къачуз жеда пай,
Гьар са зат1униз
Ава вичин тай.

Алатрай цифер,
Гьамиша рагъ хьуй!
Веледрин кьилел
Иладар сагъ хьуй!
Гележег гуьзел
Бахтлу хиялрин,
Ислягь цав кьилел
Хьуй чи аялрин!

Де килиг садра,
Гуьзел ватандиз.
Бахтлу яшайиш
Ганва инсандиз.
Шумуд миллион,
Са шумуд агъзур!
Стхаяр я чун
Гьамиша гьазур
Зурба ватандин
Вири миллетар.
Уртахбур я чи
Руьгьдин девлетар.
Ватандал душман
Атай йисара,
Халкь четинвиле
Гьатай йисара
Ярх жез, къарагъиз
Ч1ехибрухъ галаз
Ватан хвейид я
Вирибрухъ галаз.
К1валахиз к1елда,
К1елиз к1валахда.
Жуван кьисметдал,
Гьелбет, дамахда.
Архайин яз, къе
Ква чун хиялрик,
Зурба умудар
Кваз чи аялрик.

1960.

ххх

К1вачер кьуд ква, къекъвез жедач,
Фу вичив гва, к1ус нез жедач.
Мехъерик ква, хъуьрез жедач,
Кас галачиз элкъвез жедач
Гьар межлисда юкьвал жеда,
Ац1ай хунча вичел жеда.
Гьар са к1вале авай зат1 я
Даим инсан галай зат1 я.
(суфра)

Хап1а-шурпа сиве кьада,
Суфрадихъ на гъиле кьада.
Вичи недач, ваз гуда,
Вичин сиве кьаз гуда.
(т1ур)

Гьар йифиз куь к1вал хуьда,
Чуьлда лапаг, мал хуьда.
Гьич вавай гьахъ къачудач,
Чими месик кусудач.
(киц1)

Кьец1ил гъиле кьаз жедач,
Я жибинда тваз жедач.
Гатуз вири къакъатда,
Хъуьт1уьз патав агатда.
(ц1ай)

Гъед ят1ани, це жедач,
К1еви ракь я, нез жедач.
Рик1из чими къаш я ам,
Чи ватандин хаш я ам.
(гъед)

Гьар пакамахъ на ч1ураз,
Векь т1уьн патал, дугурда.
Яргъи йугъди ада ваз
Фиринек1ер гьазурда.
А нек1едик вири ква,
Чар, хкянек, гъери ква.
(кал)

Руш хьана заз

Руш хьана заз, куркур хьтин,
Хъуькъвер т1имил дак1ур хьтин.
Гьич садазни такур хьтин,
Магазиндай къачур хьтин.
Художникди рангаралди
Лацу чарчел ч1угур хьтин.
Чин са лацу п1ини хьтин,
Сивни яру некьи хьтин.
Ч1улав вилер ригайбур я,
Лап зи рушаз дигайбур я.
Мубаракар санбар хьана,
Падаркайрин гьамбар хьана.
Я йугъ хьанач, я йиф хьанач,
Садазни вахт гьайиф хьанач.
– Яргъи уьмуьр авайди хьуй!
К1вачихъ девлет галайди хьуй!–
Лугьуз хьана дустари заз,
Къуват гана къастари заз.
Рик1е чирагъ куьк1уьрна зи,
К1вале межлис туьк1уьрна зи.
Нини хьтин руш хьана заз,
Халис т1авус къуш хьана заз.

Гьич заз папа икьван зурба
Са савкьватни гайиди туш.
Са ч1авузни икьван багьа
Падаркаяр гъайиди туш.
Икьван гурлу ва шад межлис
Гьич зи к1вале хьайиди туш.
Санал шишлик1, санал пулав,
Санал чехир, мед хьиз ч1улав.
Санал дулма, санал хинк1ар,
Санал гьамбар куьк-куьк як1ар.
Садав чуьнгуьр, садав кфил,
Кас амат1а къе мад сефил!
Къе чи гаф-ч1ал сад хьанава,
Вири хазан шад хьанава.
Тамадади тост хкажна,
Заз килигна вил агажна.
Истик1анар амаз гъиле,
Т1вар эцигна рушал «Диде».
Нини хьтин руш хьана заз,
Халис т1авус къуш хьана заз.

1968.

«ИРСНАМЕ» ктабдай*

1. «Несигьатар» цикл

I-кьил

Инсан хьухь

Итимвал гафаралди ваъ, краралди чир жеда.
(Бубайрин мисал)

1.
Уьмуьр са к1унч1 я гьар жуьре цуькверин,
Амма а к1унч1 кьаз чир хьана к1анда, хва.
Вун илчи я адан четин рекьерин,
Ви рекьел бахт гъиз чир хьана к1анда, хва.

2.
Бахтсузвал я яшамиш хьун дуьнйада
Уьмуьрдихъ са тайин метлеб авачиз.
Кхунмир, хва, гаф лагьайла чарада,
Регъуьн гъет1гъет1 хьиз рахамир алачиз.

3.
Ажалдихъай кич1е жемир садрани,
Акатдач, хва, гуьлле, вик1егь хьайит1а.
Ватан патал женг ч1угун я зурба бахт,
Несилри т1вар хуьда ви, хва, кьейит1а.

4.
Сят къанлу я гьисабзавай уьмуьр ви,
Буш фейи йугъ уьмуьрдикай кьамир, хва.
Жув чирагъ хьухь уьмуьр патал девирдин,
Гьич масадан кефи жува хамир, хва.

5.
Тарцин къимет айиз жеда гьар зулуз,
Килигайла ада гъайи бегьердиз.
Хва, ви къимет акваз жеда гьар йукъуз,
Килигайла на кьил хуьзвай тегьердиз.

6.
Яшайишда вуна гъалат1 авурт1а,
Несилрал гел тада, хва, а гъалат1ди.
Алчах касдиз ви ажузвал акурт1а,
Шадвал айиз алахъда а ламат1ди.

7.
Лацу гъилер буш жибинра хвейит1а,
Гьелбетда вун и девирдин инсан туш.
Бап1рус ч1угваз, ичкидиз худ гайит1а,
Вун ява я, явакьанвал хъсан туш.

8.
Мад бубайрин мисал хкваш на рик1ел –
«Хва, и ник1ик къизилар ква», – лугьудай.
Ник цайила, къуьлуьн къизилдин кьилер
Хкаж хьанай: зегьметди дагъ къачуда.

9.
Зегьмет ч1угун гьар са касдин буржи я,
На цайиди вуна гуьнни хъийида.
Им бубайри рухвайриз тур веси я –
Хъсан касдиз халкьди гьуьрмет айида.

10.
Эгер, хва, на бегьерлу багъ кутурт1а,
Адан бегьер винни халкьдин девлет я.
Ватан патал гьикьван зегьмет ч1угурт1а,
Уьмуьрда ваз куьтягь тежер девлет я.

11.
Чарадалай фитне айиз тахьуй, хва,
А фитнеди йад чимда ви кьилизни.
Куьгьне хирер дегьне хъийиз тахьуй, хва,
Эхир са къуз т1ар жеда ви рик1изни.

12.
Жуван к1валах гьар къуз вилик ч1угу, хва,
Чара касдал гьич пехилвал гъиз тахьуй.
Мерд касдилай вуна чешне къачу, хва,
Ваз ша талгьай межлисдиз вун физ тахьуй.

13.
Чинал гъимир жува авур хъсанвал,
Квадармир, хва, масда жуваз авурди.
Тапан шагьид жемир, ам туш инсанвал,
Вил акъудна лагь ви вилиз акурди.

14.
Жув хайи хуьр саймиш тийиз къекъвемир,
Сир ахъаймир итимвал чир тавуна,
Сас экъисна гьич нубатсуз хъуьремир,
Хатур ая жуваз азаб къачуна.

15.
К1вализ мугьман атайла кьам чухвамир,
Мугьман к1валин берекат я лугьуда.
Гьич хазандив вун къал алаз рахамир,
Веледрини валай ибрет къачуда.

16.
Къаратикен кьец1ил гъиле кьаз тахьуй,
К1вач гадра, хва, ви яргъандиз килигна.
Кандуда гар, бармакда зар тваз тахьуй,
Ц1ил храмир кт1ай кьат1ар гилигна.

II-кьил

Дуствал хуьз чир хьухь

Дуст анжах к1еве гьатайла чир жеда
(Бубайрин мисал)

1.
Уьмуьрда ваз дуст к1анда, хва, жагъайт1а,
Амма адахъ лаш гваз къекъуьн герек туш.
Чинал тариф айиз вав дуст рахайт1а,
Жув яргъаз хьухь, ам дустунин хесет туш.

2.
Дуст хьиз жемир са суфрадихъ недайди,
Ам дуст кьуна, рик1 архайин жемир, хва.
Ви дуст ам я, инсан т1ува къведайди,
Дуст галачиз гьич са кьас фу немир, хва.

3.
Дуст къуват я, ви душманвал алт1умдай,
Дуст а кас я, ви рик1ин сир хуьдайди.
Дуьнйа мизан я, дуст-душман алцумдай,
Уьмуьрдин женг я ваз дустар гъидайди.

4.
Гьич дуст кьамир вич вине яз кьадайди,
Адан келле буш къапуниз ухшар я.
Вичи вич хуьз, дустар к1еве твадайди,
Ахьтин дуствал ви далудал са пар я.

5.
Дуствал къачуз жедай зат1 туш пулунихъ,
Девлет фида, дуст ви даим девлет я.
Ирид малдин иеси са т1валунихъ
Муьгьтеж жеда, игьтиятвал герек я.

6.
Деведикай гьажи жедач, лугьуда,
Ам Меккедиз гьар йукъуз физ-хтайт1ан.
Ви дуст ят1а, дустуни гаф къачуда,
Хъел къвеч адаз, гьахъ яз, на т1уб ат1айт1ан.

7.
Мердимазар къекъуьналди жагъидач,
А напак вал вич расалмиш тахьайт1а.
Бязибурун чиниз зерре регъуьдач,
Буба маса гуда руфун ац1айт1а.

III-кьил
Муьгьуьббатдиз вафалувал

                                                           Ц1айни барут са шуьшеда –
                                                           Ц1ай такьуна амукьдани?
                                                                                (Халкьдин мани)

1.
Гьар са жегьил муьгьуьббатдин къужахда
Кьвед кьве цуьк жен, рик1яй-рик1из к1анибур.
Цин ст1алар вири сад я булахда,
Бахтлубур я ирид суз к1ан хьайибур.

2.
Муьгьуьббатдиз авач къанун, чидач вахт,
Гьак1 хабарсуз гьатда адан ракьара.
Рик1яй-рик1из к1ан хьунухь я зурба бахт,
Яр – гар я ви муьгьуьббатдин лувара.

3.
Мехъер авун сифте туп1ухъ туп1ал я,
Гьат тавурай ахпа туп1ал гарданда.
Кьвед санал хьун гьар жегьилдин хиял я,
Кьве жегьилни кьвед кьве лув я хазанда.

4.
Тамамвал туш шумал буйни гуьрчег чин,
Инсанвилин хесетарни кваз хьурай.
Гаф лагьай кьван дидед к1вализ жез к1вачин,
К1вал райижиз хкведайди къваз хьурай.

5.
Дишегьлиди гуьрчегвилин камуна
Галт1ам ягъай балк1ан хьиз вун тваз тахьуй.
Жаванрикай са жув кьегьал акуна,
Вав хьиз адан масдавни сир гваз тахьуй.

6.
Рик1яй-рик1из чими тушт1а рик1из ви,
Вадедамаз ахьтиндан кьил кьамир, хва.
Уьмуьр ч1урна дишегьлидин нубатсуз,
Гьак1 жувакай халкьдин кефи хамир, хва.

7.
Гьар къапуниз кутугай т1ур-шиш жеда,
Вири т1уьнар экъядай са къаб жедач.
Кьисмет – сад я, к1ан хьайибур виш жеда,
Ви фан къафун тушт1а, ам ваз паб жедач.

IV кьил

Къецин к1валах вегьемир на пакадал

Пака, лагьай миргихъ тум хьанач
(бубайрин мисал)

Къецин к1валах вегьемир на пакадал,
Пака!– лагьай верч атайд туш какадал.
Пака!– лагьай миргихъни тум хьайид туш,
Пака!– лагьай тарци емиш гъайид туш.

Са ч1авузни вил жемир ви чарадал
Къе жедай кар гьич вегьемир пакадал.
Гьар са пака, са артухан кар я ваз.
Кьве ламравай ял тежедай пар я ваз.

……………………………………..*
……………………………………..

__________
* …. Кьат1 квахьнава.

* И т1вар алай саки са виш чарчелай пара тир гъилин хат1арин ктабдикай, гьайиф хьи, къе чаз жагъайди са шумуд чар я.

Источник