метки: Лезгинский, Патал, Масан, Дуьньяд, Дидед, Праздник, Инсан, Сувар
Мероприятие, посвященное Международному женскому дню в старшей группе на лезгинском языке
методическая разработка (старшая группа)
Мероприятие, посвященное Международному женскому дню в старшей группе на лезгинском языке, Виридуьньядин дишегьлийрин йикъаз
талукьарнавай ачух мярекат
Мярекатдин девиз:, Мярекатдин мурад-метлеб:
— 8-мартдин сувар къаршиламишун,
- аялрин чирвилер деринарун;
- рахунин чIал гегьеншарун;
- Дидейриз талукьарнавай ширрин бинедаллаз аялриз ватанпересвилин ва инсанпересвилин тербия гун;
- хайи Ватан, диде, ч1ал кIанарунин гьиссер кутун.
Тарсунин тадаракар:, Мярекатдин финиф
(Мярекат тухузвай зал жуьреба-жуьре шараралди ва цуьквералди гуьрчегарнава. Аялар атана сегьнедал руш-гада акъваззава. Дидейриз салам гузва, гьарда вичиз къулай чка кьуна, ацукьзава.)
Тербичи: Мад кьуьд алатна. Мад атана гатфари чи вар гатана. Ингье 8- мартни атана агакьна. Къенин югъ вири дуьньяда дишегьлирин югъ яз къейдзава. Чи бахчадин аялри ва коллективди чи играми ва багьа дишегьлириз рик1ин сидкьидай къенин сувар мубаракзава.
Гьуьрметлу дишегьлияр, квехъ виридахъ чандин сагъвал хьурай, рик1ера авай мурадрихъ Аллагьди агакьарай, дуьньяда авай четинвилерикай куь рик1ериз залан тахьуй, четин йикъарилай регьятвилер пара хьурай. Куь чинрал гьамиша гатфарин югъ хьтин мили хъвер хьурай.
Къе, гьуьрметлу дидеяр, аялри чпин рик1е к1ват1 хьанвай хуш ва ялавлу келимаяр лугьуда, чпин алакьунар къалурда, чпин гъилерал авунвай таракар пишкешда.
София: Гьисаб жедач тупlаралди зегьмет ви,
Диде, чна гьич квадардач гьуьрмет ви.
Гьар са кардиз къвезва еке къимет ви,
Азиз диде, вун я чlехи девлет чи.
Нисред: Аллагьди ваз гурай диде виш йисар,
Шад яз фирай диде вири ви йикъар.
Гьич садрани жез тахьурай ви рикl дар,
Ви вилерай фидайбур хьуй шад накъвар.
Халкьдин манидал ицигнавай кьуьл
Т. Самира:
Ширинди заз вун я, диде
Валай масан касс дуьньяда
Жедайди туш чахъ, чан диде.
Зейнаб: Гуьрчегдини и дуьньядал
Жедайди туш валай, диде
6 стр., 2753 слов
На лезгинском языке про весну
… югъни са виш сефер мад хьурай! А ЯЗЫК НАШ КРАСИВ И БОГАТ А на маму,наверно нигде, Так красиво не скажут Диде А на Родину,свой Дагестан, Говорят все с любовью-ВАТАН! … галаз чи гафар. Бахтлу хьурай куьн гьар са югъ, лезгияр! Хьайит1а зун маса халкьдин арада, Хуьда за вун фикирдани, хиялда, И дуьньяда чаз виридаз дамах яз, …
Мили хъверни алаз сивел
Ширин рахаз жедай диде.
Ахмед: Гзаф ч1угваз на зегьметар
Чун паталди масан диде
Багьа я вун чаз гьа кьадар,
Шекердилай ширин диде.
Нисред: Багъишзава шиир за ваз,
Къизилгуьлдин зи цуьк диде
Гьикьван пара вун к1ан я чаз
Чи дердинин дарман диде.
София: Масан диде, хъсан диде, чан диде!
Авач валай чаз багьа инсан диде.
Ви к1анивал,ви чим, ви хъвер, тавазвал
Эвездачхьи гьич са жуьре майвади.
А.Сулейман:
Вун я диде,ширин диде, чан диде.
Четин ч1авуз зи къайгъуяр ч1угурди
Хьайид вун я зи гьарайдин ванн диде.
Сумая: Гъиле гьатай ширинлухар заз гудай
Гьак1 ят1ани, диде, за ваз наз гудай
Аялвилин четинвиляй акъуддай
Зи мегьрибан, азиз диде, чан диде.
Г.Хадижа:
Рик1 шедай ви, зун пашман яз акурла
Гъейри сада са къайи гаф лугьурла
Эцигдай на зун паталди чан диде.
Абдул: Ви зегьметар фидач, диде, рик1елай
Къуш ракъурдач садрани ви кьилелай
Ви бурж вахчуз алакьич кьве гъилелай
На гьаялвал тагайт1а заз, чан диде.
Саид: Дидедин мез дарман я,
Сагъсуз ч1авуз баладиз.
Гьар са рушаз, гададиз.
Дагъустандин халкьдин кьуьл
А.Хадижа:
Адан темен я заз дарман,
А ви къужах я зи макан,
Чан играми, ширин диде.
Сабина: Михьи гьава чи рик1ериз
Бул бегьерар чи ник1ериз
Цуьк акъудай чи рекьериз
Дидед сувар мубарак хьуй.
Магомед: Жез гьамиша сивел хъуьруьн
Куьн абур я лезги хуьруьн
Гьар са нямет хьуй квез ширин
Дидед сувар мубарак хьуй.
Рекият: Фида вахтар, вядеяр,
Тикрарда ви хтулри
Ви милаим хъвер, диде.
Надир: Гьар са к1вале ава шадвал
Къарагъ к1вачел лугьуз тостар
Ч1ехибур хьуй рик1ин къастар
Дидед сувар мубарак хьуй!
Сегьне
Са малаикдиз дидедин к1анивилиз виридалайни еке къуват авайдакай чир хьана. Адаз а к1анивилин сир ачухариз к1ан хьана. Гзаф вахтунда ам къекъвена инсарин арада, амма са шейинин гъавурдани гьатнач.
- Сад тир Аллагь, заз дидедин к1анивилин сир жагъанач. Дидейри чеб гьар жуьре тухузва: садбуру чпин аялриз теменар гузва, муькуьбуру-буйругъар, тербия, к1валахар ийиз тазва, четин к1валахар ийиз вердишарзава.
Дидейрин рик1ериз килигайла, малаик гъавурда гьатна. Дугъриданни, диде гьихьтин келимайрал вилин веледдихъ рахайт1ани, адан рик1е авайди анжах к1анивал я, вичин аял патал, адан гележег, уьмуьр, сагъламвал патал дидеди вичин чанни гуда.
Мани «Дидедин веси»
Диде, вуна заз туна веси,
Минамлу хва хьухь лагьана,
Чан хва нани хъухъ лагьана.
Кьабулнай за дидед веси
Зун я зи гафун иеси
1 стр., 423 слов
На лезгинском языке «Мой родной язык»
… 1 им. В.Громаковского городского округа «город Дербент» Сочинение «Мой взгляд на сохранение родного языка» Участник конкурса: Муслимова Милена Рауловна Руководитель МБОУ … хтай вахтара абур, бкгьем дидедин ч1алал рахаз тежез жезва. Хъсан кар я мектебра дидед ч1алунин тарс амай … шумудра незвай ризкьи ва хъвазвай ядхьиз агакьзава. Чаз гьар пакамалай няналди, чит балайриз кьеп1инин кьилихъ дидейри …
Аллагьдин рекьел туш зун аси
Мич1и цифен чирагъ, диде.
Югъ хьанайт1а ви рик1 т1арай,
Ягъалмиш яз гана гьарай
Ат1ана зи йифен ахвар
Фикир йидай кьван зи рик1, диде.
Диде диде масан диде
Ви зегьметрихъ жеч сад, диде 2 сеферда, Вахкуз тахьай ви буржарай, Къурбанда за ваз чан, диде., Джабраил:
Дидедин гаф азан я чаз
Диде-иман, дарман, кьуръан.
Мез дилавар мазан я чаз.
Айишат: Чахъ дидейрин сувар ава!
Чахъ бубайрин йикъар ава!
Бул ава чахъ суварар,
Недай хъуьтуьл афарар!
Юнус: И дуьньяда валай хъсан кас авач,
Чан зун хайи, ширин тир инсан, диде.
Валай багьа, валай масан касс авач,
Вун я зи дин, вун я зи иман, диде!
Джемиля: Диде–сад я, сад я Аллагь.
Диде – багьа кас я валлагь.
Лугьузва заз даим рик1и,
Дидедикай манияр лагь!
Самира: Сад Аллагьди гайи бахтар,
Уьмуьр я чаз гайи вахтар.
Гьар са велед емишдин тар,
Вун гьа таран багъ я, диде.
Исмаил: Мез кьилин вирт, камал дерин,
Авач валай касни ширин.
Чи сивик квай шад тир хъуьруьн,
Шагьни Шалбуз дагъ я, диде.
Рушарин кьуьл «Чан дидедин» манидалди
Къугъун
Дагъустандин халкьдин шаир Расул Гамзатова вичин «Дидеяр хуьх» поэмада ик1 кхьизва:
« И гафуни хер ийида, сагъарни
Ам уьмуьрдин чирагъ, асул-бине я.
Юзамир гьич са ч1арни,
А багьа гаф «Диде» я !».
Баркалла, зи балайриз. Къе абуру ашкъидалди иер кьуьлер авуна, эсерлудаказ шиирар к1елна, уст1арвилелди сегьнеда къугъвана. Куь кьилел, аялар, гьамиша чими ва экуь рагъ хьурай, михьи цав хьурай, куь дидейрин чан сагърай.
Дидейрин сувар (День матери на лезгинском языке) , Гьардаз вичин чка ава, Дагълар гьуьлуьв агуд женни?
Заз сифте чIал чирай, диде
Вун рикIелай алуд женни?
Диде! Ам инсаниятдин сихил, несил давамарзавай бинейрин бине, гьар са велед патал рагъни варз, нурни чим, берекатни бахт, умудни панагь, уьмуьрни гележег я. Диде дат I ана гьар са веледдин рик I е, бейнида ава. Ик I туширт I а, лап четин макъамда мецел «диде» гаф къведачир.
КьепIин кIане фена йифер,
Хьана лацу жив хьиз кифер.
Эй балаяр, дидед кефер
Хана, рикIяй акъуд жени?
2- аял
Ви лайлаяр ширин мецин
Ама, диде, зи япара.
Ви гафар за къене рик!ин
Хуьда, диде, виш йисара .
3- аял
Такурай заз пашмандиз вун,
Нагъв тахьурай ви вилерал.
Азиз диде, гъафилмир зун,
Валай багьад жеч чилерал .
4- аял
Шиир кхьиз вакай, диде,
Чухсагъул за лугьузва ваз.
Гьамиша вун аваз рик!е,
Жуван уьмуьр тухузва за.
Ви пaк,aчух к1aнивили,
Кьaбулaйлa зун къужaхдиз.
Гьaзур я зун,зи рик1 чaнни,
Гуз aнжaх зи дидeдиз.
Акурт1a ви пaшмaнвилeр,
Гьaзур я зун михьиз дидe.
Рик1eлaй фич ви хъсaнвилeр,
6 стр., 2678 слов
На лезгинском языке зи хайи ватан
… на лезгинский язык переводились религиозные, научные и художественные произведения. Появились центры распространения арабского языка и литературы. Представителями лезгинского народа создавались литературные памятники на арабском языке. … са хуьр гьич тахьайбур хьиз квахьнава. Еке … къвенва. Гьайиф хьи, ихьтин зурба … меркез, Ахьтин уьмуьр ваз тахкурай! … алай «Мусар» булахдин гьар са стIалди, «Гъуллугъ», …
Зaхъ aвaй сa aзиз дидe.
Зи шиирриз илгьaм гузвaй,
Нурлу Зуьгьрe гъeд я дидe.
Гьaр инсaндиз к1aнзaвaй ,
Дaим вeрц1и мeд я дидe.
Гьисаб жедач тупlаралди зегьмет ви,
Диде, чна гьич квадардач гьуьрмет ви.
Гьар са кардиз къвезва еке къимет ви,
Азиз диде, вун я чlехи девлет чи.
Сифте вилиз акурдини вун я заз,
Заз тербия гайидини гьахъ рахаз.
Ксун тавур бала алаз гъилерал,
Диде, заз вун сагъ акурай чилерал.
Аллагьди ваз гурай диде виш йисар,
Шад яз фирай диде вири ви йикъар.
Гьич садрани жез тахьурай ви рикl дар,
Ви вилерай фидайбур хьуй шад накъвар.
Сагъ тежер хер авазва хьи зи чанда,
Кьуьзуь жезвай Диде акваз пашманда,
Ам амукьна кlан я кIвале, ватанда
Гьайиф, гьайиф къе зи Диде кьуьзуь жез
Адан чlулав, яргъи чlарар рехи жез…
Зи мехъер югъ акурай ваз чан Диде,
Ви тостунин ван гьат хьурай чи хъуьре,
Эхь, амукьда ви акунар чи рикlе
Гьайиф, гьайиф къе зи Диде кьуьзуь жез
Адан чlулав, яргъи чlарар рехи жез…
Диде… Валай мукьва касни заз авач,
Вун хьиз ширин гьич са инсан зав рахач,
Ви хьиз рикIел зун саданни гьич алач
Гьайиф, гьайиф къе зи Диде кьуьзуь жез…
Адан чlулав, яргъи чlарар рехи жез.
Аял чlавуз вичин чими къужахда
Чун ксуриз хьанай Диде кlвалахда.
За Дидедал гьамишанда дамахда,
Гьайиф, гьайиф къе зи Диде кьуьзуь жез
Адан чlулав, яргъи чlарар рехи жез.
«Диде» идалай ширин гаф жедани. Диде авачиз чleхи гьайи аялдинди югъ яни? Бала чlехи авун, адаз тербия гун, адакай ватан кlани, жуван миллет кlани са инсан авун дидедин пара еке зегьмет я. Ам рикlелай алудун дуьз туш. Са бязибуру фикирда: «Дидеди авун вуч авурди я. Вири зи гьунар я» Ихьтин фикирар ийидай инсан жедани? Диде кьуьзуь хьайила, азарлу, зайиф хьайила патав хкввен тийидай бала жедани? Парабуруз диде амачирла и кардин гъавурда ахпа акьада. Гьич садрани дидедин зегьмет квадарна кlандач, адаз еке къимет гана кlанда.
Зегьмет чlугур закай инсан хьун патал,
Чандилай заз багьа я вун, чан диде.
Ксун тийиз лайла ягъай йифера,
Багьа я заз ви куркурдин ван, диде.
Гишин тиртlан, фу нен тийиз жедай зун,
Ваз назвал гуз хъукьван тийиз шедай зун,
Мекьи тиртlан, алукl тийиз парталар,
Перем гъиле кьаз, ви патав къведай зун.
Чубарук хьиз вун шараграл элкъведай,
Гьар патахъай вун суьрсет гваз хкведай.
Тlимил акваз, диде, вуна гайиди,
Чун, аялар, ви жибинра къекъведай.
Къвез алатна вахтар йифен ахвар хьиз,
Гележегди хъвер айизва хиялдиз.
Дидеди хьиз ачухзава ватанди
Вичин чими къужах куьрпе аялдиз.
Зи ватандал пехъи душман атайла,
Буба фенай хура къвазиз душмандин.
Аял вахтар за хиялдиз хкайла –
Кьве бурж гва зав: дидединни ватандин.
Ракъинин нур чкlанвай и дерейриз
Гьар гатфари цуьквер гъизва, гун патал
Рагъ хьиз жумарт рикlер авай дидейриз.
Чунни абруз вафалубур хьун патал.
Йисар фида, анжах экуь къамат ви
Са чlавузни чи рикlелай фидайд туш.
2 стр., 841 слов
Сочинение зи ватан на лезгинском языке
… МКОУ «Гельхенская СОШ-детсад» СОЧИНЕНИЕ ТЕМА: «Зи ватан» (Дагъустандин халкьарин садвилин йикъаз … хьиз, зи хайи халкьдин ва лезги чилин секинвал хуьзва. «Вучда на … Ватан ва диде маса къачуз жедач.Вучиз лагьйт1а гьар са касдиз диде … зи Ватан я.Уьмуьрда такур,ван тахьай зат1ар заз гьана акуна,гьанай ван хьана.Ина заз зун арадал къвезвайди, т1ебиатдин, обществодин законрикайни къанунрикай,хабар хьана, …
Чун паталди кана уьмуьр, къуват ви.
Чна леке ви намусдал гъидайд туш.
Вил ахъайна дуьнья акваз чан гузавай чан Диде я., Диде лугьуз балад мецел чlал гъизавай чан Диде я., Бурж амукьда и дуьняда чан гайитIан дидед рекъел,, Гьар са тIалдиз тебиб хьана тан хуьзавай чан Диде я., Виле накъвар хара жеда атай чIавуз лайладин ван,, Балад уьмуьр вичин кула пар хьиз авай чан Диде я., Хьурай къадир веледариз къуй дидедин гьар береда,, Чаз дуьняда гьахъ женнетдин рехъ чирзавай чан Диде я., Са касдизни уьмуьр гьич диде авачиз несиб тахьуй,, Балад уьмуьр дуьз тахьайла рикI тIарзавай чан Диде я., Уьмуьр фена жив хьанавай а чlарариз кьий ви рехи,, Чи дуьнядиз нав хьиз михьи рагъ жезавай чан Диде я., Заз Сарханаз авач гьунар диде гафунин мана лугьуз,, Вичин тIварцIел гьахъ кIалубрин сир хуьз авай чан Диде я.
Сочинение на тему шарвили на лезгинском
9 вариантов
6 мах.
Аргонавты. Видимо, встреча и праздник, устроенный царем Колхиды Ээлком
Аргонавтам: «Допоздна затянулось в тот
день пиршество в богатом замке царя Колхиды. Возлежа за обильной трапезой
вокруг уставленного яствами стола, весело праздновали аргонавты свое прибытие»
«Акъвазнава агъзур руш
Къуллугъдал къе мугьманрин.
«Перизада» гьахьзава
Рик1ера къе инсанрин».
«Ацукьнава Шарвили
Яхц1ур жегьилд арада.
Гьисабзавач Экверни
Агъзур руша чарадай».
«Кьилел бишме ипекдин,
К1вачел къизил мягьсерар.
Акъвазнава ч1агай свас,
Быки Ээта из «Аргонавтов»: «Я владею двумя быками, у
них медные копыта, и пасти их извергают пламя и дым. Поймай их, запряги их в
плуг и вспахай поле, но вместо даров Деметры засей это поле зубами дракона,
которые я тебе дам, к вечеру из них вырастут вооруженные великаны, победи и
«…осмотреть сначала надо
Все общественное стадо,
Чтобы с помощью богов
Выбрать сильных двух быков».
Их почтенный землепашец
Впрячь в соху потом прикажет».
«… самый главный аксакал.
Тема «Золотого Руна».
Следуя совету Медеи, Ясон взял огромный камень и кинул его между
ними.
«Кто-то вздумал было драться –
За джигитом не угнаться:
Разметал со всех сторон
Межевые камни он».
Кускафтар – Медуза Горгона. Её взгляд обращал человека в камень.
Убайризни хуьрериз
Хабар тадиз ван хьана:
- Месик, ксай чкадал,
Экверакай къван хьана!
Царь призвал Персея и повелел ему доказать, что
Боги Олимпа решили спустится и помочь
Персею. Спустились Гермес и Афина. Афина вручила герою медный щит, в котором
отражалось все возле него происходящее. А Гермес дал юноше свой меч, рубящий
любую сталь, и указал путь к горгонам. Долго шел Персей и, наконец, прибыл в
страну, где жили Грайи.
«И вахтунда цавари
Гугрумарна вижеваз.
Кьуьзуь са кас эвич1на
Цавай чилел мезе гваз:
«Заз чида а пехъиди
Гьи дагьарда ават1а.
Адан чан гвай гъуьлягъни
Гьи магъарда ават1а».
По версии
упавшей в пески Ливии, появились ядовитые змеи и уничтожили в ней всё живое:
52 стр., 25648 слов
Сопоставительное изучение русского и восточного эпоса в 6 классе …
… школа наряду с изучением русского эпоса изучает ряд произведений мирового героического эпоса, но не сравнительно, а … учащихся к культурам различных народов мира. Сравнительное изучение русской и зарубежной литературы возможно уже в центральном звене, в изучении героического эпоса народов мира. Современная русская …
«Кускафтарди чук1урна
Зи убаяр, шегьерар.
А залумди телефна
Чи зегьметдин бегьерар».
Справиться с чудовищем Персею помогли боги. Афина и Гермес
посоветовали Персею,
перед тем, как отправиться в бой, чтобы он посетил
вещих старух — сестёр грай,
имевших на троих один глаз и один зуб
«…Хитростью Персей похитил у них зуб и глаз… Персей смог отрубить голову
смертной Медузе, смотря в отражение на полированном медном щите Афины, нельзя
смотреть ей в глаза — ведь взгляд Медузы обращал всё живое в камень…»
«Эгер ят1а зирек вун,
Ат1ут1 адан кьил, бала.
Зун паталди хкваш на
Адан эрч1и вил, бала»
«Чапла вилни жува твах,
Ам суьгьуьрдин вил я, хва,
Сусас куьмек гунн патал
Герекди т1имил я, хва!»
«Шарвилидал гъуьлягъар
Кьуд патахъай алт1ушна.
Шарвилидал гъуьлягъар
Кускафтарди арушна».
«Кьуьзуь касди лагьайвал,
Адан кьве вил акъудна.
Мукьуфдалди кьегьалди
Суьгьуьрдин сир акъудна».
Уже не Медуза Горгона, а Лернейская Гидра.
«Гар хьиз гьахьна
дередиз
Яхц1ур вил квай Кускафтар.
Гар хьиз гьахьна дередиз
Яхц1ур кьил квай Кускафтар».
«Битва Геракла с Немейскми львом.
Акъваз хьана Шарвили
Са легьзеда алгъана.
Пеленг, тадиз гадарна,
Гадад хурал алк1ана».
«Кьуна гадад адан туьд,
Бегьемдаказ чуькьвена.
Нефес хьайи дар ничхир
Фарфалаг хьиз элкъвена».
8 мах.
Описывает эпизод одной из битв Греко – персидских войн.Фермопи?льское сражение
в сентябре 480 года до н. э. в ходе греко-персидской
войны 480—479 гг. до н. э. в ущелье Фермопилы. «300
спартанцев».
“Ч1улав Бугъа къвазнава
Харжар вири гъваш лугьуз,
Вич кьван вик1егь пагьливан
Цавун к1аник квач лугьуз”.
«Прошел срок, и персидский царь Ксеркс приказал штурмовать ущелье».
Пака вири к1ват1 хьана
Кьве патахъай дереда,
Вилер алаз инсанрин
Кьисмет гьалдай бередал.
После боя Ксеркс пошел между мертвыми телами осматривать поле битвы.
Увидев тело Леонида, он повелел отрубить его голову и посадить на кол.
Пакамахъ зун экъеч1да
Мад и ч1ехи майдандиз,
Ат1ана кьил, акъудда
За вун залай къурбанддиз!
9 стих. Пифийские или Дельфийские игры – музыкальные созтязания.
Виш уст1арди уф
гана
Чпин хъархъун зуьрнейриз.
Виш далдамди чук1урна
Ван к1амариз, гуьнейриз.
Виш балабан акъвазна
Патав агъур кфилдин.
Ахъа хьана рак1арар
Лезги халкьдин гевилдин.
О том, как Геракл вернулся в Фивы: «Геракл перегородил
два больших канала, в давние времена построенных минийцами, через которые река
Кефис впадала в море. Из-за этого богатые нивы Копаидской долины оказались
затопленными. Сделал он это для того, чтобы не позволить вступить в бой
грозной кавалерии минийцев и вести боевые действия в горах, где у противника не
было преимущества».
15 стр., 7350 слов
Олонхо — древний эпос якутов
… советской переводческой школы. Выход в свет якутского эпоса на русском языке — праздник культуры всех советских народов. ОЛОНХО — ДРЕВНИЙ ЭПОС ЯКУТОВ На обширных пространствах северо-востока Советского … первых глубокий научный анализ героического эпоса якутов — олонхо дал создатель якутской советской литературы и организатор ее творческих сил, крупнейший якутский поэт и бесстрашный революционер …
«Ахпа ада
гадарна
Дагъдин са пад вац1ухъди.
Гьи кас я кьван зарафат
Ийидайди кьасухдиз?»
«Ат1ана цин вилик пад,
Башламишна дак1ваз вац1,
Хуьруьн агъа мягьледай,
Лепе алаз, къугъваз вац1».
Но, добро относясь ко всем людям, Геракл впоследствии
вновь открыл каналы.
«Элдин сесер ван хьана
Шарвилидин япариз…»
«Тадидаказ эвич1на
Дагъдай вац1ун к1амуз ам.
Вачуна, раг гадарна,
Хтана гуж къалуз ам.
Яд авахьна, эвел хьиз
Ван алатна дередал.
Гъвеч1и-ч1ехи к1ват1 хьана
Кимел гьа и береда».
Геракл,
Авгиевы Конюшни.
«Селдин вилик акатай
К1валерай ван акъатна.
И вижесуз кар акур
Эллерай ван акъатна».
«Тадидаказ эвич1на
Дагъдай вац1ун к1амуз ам.
Вачуна, раг гадарна,
Хтана гуж къалуз ам».
«Яд авахьна, эвел хьиз
Ван алатна дередал.
Гъвеч1и-ч1ехи к1ват1 хьана
Кимел гьа и береда».
Встреча аргонавтами старика Фрикса с просьбой о поиске
его детей. Но и здесь фрагменты из разных сюжетов. Образ трех братьев, видимо,
взят еще из мифологии о Беллерофонте. Тут впервые мы видим главного героя,
Сарпидона, царя Ликии,
сын Зевса и Европы, брат Миноса и Радаманта.
Сыновья Зевса, их было три брата. Минос, Сарпидон и
Радамант. Минос изгнал братьев с Крита. Минос стал
царем Крита. Сарпидон царем Ликии. Три брата – популярная тема в
мифологии, требуется более детальное
изучение.
10 мах. Отбор
героев на корабль Арго, начало похода Аргонавтов. Как будто бы идет сбор
команды на корабль Арго. Известно, что
на Арго отбирали самых достойных по всей Греции. Царь (Шар) Пилий тоже там был
первым веслом. По основной версии, сам же и оргонизовал этот поход.
Шарвили находит первого из братьев, можно идентифицировать как Ясона, командира
корабля. Сбор команды.
А тахтунал алайди
Пагьливан я къуватлу,
Тай авачир дуьньяда,
Вик1егь кас я къудратлу.
Кефер патахъ фин патал
Гьа къе ада хкягъда
Вичиз гужлу жегьилар
Пагьливандин саягъда
Зи гъунин
зарбадин
Хура акъваз жедайди
Тухуда за гимидиз,
Кефер патахъ къведайди!
Фин лазим я гимияр
Чириз а кьил дуьньядин.
Фин лазим я гимияр
Чириз акьул дуьньядин.
Рекьер гзаф четинбур,
Заланбур я гьаваяр.
Гьак1 ят1ани сефердиз
Физва вик1егь рухваяр.
Походу фрагмент Немейских (возможно даже и олимпийских) игр по
панкратиону.
“Пагьливанди
явашдиз
Адан са гъил чуькьвена:
- Ийидач хьи инжиклу
Чун гьатзавай рекье на?
Явашдаказ ацукьна
Гада чилел, аял хьиз,
Экъеч1на ам арадай,
Гум яз атай хиял хьиз.
Сад кьабулна кьегьалди,
Ц1увад кьулухъ элкъуьрна.
Эхир ада майданда
Уьтери вил къекъуьрна.
«Кьегьал адаз
килигна
Вичин хци вилерив,
К1ан хьана ам хкажиз,
Кьуна гужлу гъилерив”.
13 стр., 6059 слов
Праздники культуры и искусства
… были связаны с крупными, переломными моментами в жизни природы, общества и человека». 1 Понятие праздника культуры и искусств Праздники культуры и искусств стали также неотъемлемой частью мировой праздничной … в искусстве конца 18 — начала 19 вв., выступающее против канонов классицизма и характеризующееся стремлением к национальному и индивидуальному своеобразию, к изображению идеальных героев и …
«Чкадилай
юзанач,
Гада т1арам акъвазна.
Пагьливанди и ч1авуз,
Рум гана, ам яргъазна»
Гипербореи (мифический народ на крайнем севере, «за Бореем»,
где никогда не заходит солнце).
Различные авторы локализуют Гиперборею в Гренландии,
высказывались предположения, что Гиперборея располагалась на ныне затонувшем
острове (или материке) Северного Ледовитого океана. Снега упоминаются и в
«Походе Агонавтов» «Внезапно выпадает снег,
когда они достигают заснеженных гор у истоков реки Эридан».
Здесь, в исходном варианте, думаю, был намек на, Абарис — в древнегреческой
мифологии житель Гипербореи, прорицатель и жрец Аполлона.
Обходился без пищи и летал на волшебной стреле, подаренной ему Аполлоном.
Пифагорейцы называли Абариса «Воздухошествующим». Упоминания данного
мифического героя есть у Геродота, Платона, Диодора Сицилийского.
Са кьуьзуьда
явашдиз
Жаваб гана адаз ик1:
- За ваз са сир ахъайда,
Эгер, хва, вав гват1а рик1.
Яхц1ур йикъан мензилда
Ч1ехи са чил ава, хва,
И кьил, а кьил авачир
Ч1ехи са гьуьл ава, хва.
Гьуьлуьн винел гимида
Ацукьнава кьуьзуь кас.
Бязи ч1авуз мурк1адин
Ам аквада к1вале ваз.
Продолжить чтение
В ближайшие месяцы на страницах «Среднего класса» появится новый цикл материалов, посвящённых деловой жизни Дагестана. Нельзя сказать, что бизнес и раньше был обделён вниманием газеты, хотя мы не слишком часто использовали форматы, характерные для собственно деловой журналистики – новости компаний, обзоры рынков, интервью с предпринимателями. Но сейчас по многим причинам для этого наступил подходящий момент.
С эпосом «Шарвили», которому около 2000 лет, лезгины входят в число немногих народов, чей фольклор богат своим древним героическим произведением. Сила позитивного воздействия эпического полотна «Шарвили», сотворенного всенародным художественным талантом на протяжении многих веков, велика. Он сплачивает людей и народы, побуждая в них мужество и любовь к Родине, призывает быть всегда вместе. В знак единства дагестанского народного духа на родине эпического героя, в Ахтах, ежегодно проводится традиционный праздник эпоса «Шарвили», включенный в официальный календарь республиканских праздников. В день праздника в древнем селе откроются творческие и национальные майданы из многих районов Дагестана.
Рамазана Абдулатипова, Имам Яралиев
В текущем году празднику исполняется 17 лет. В с. Ахты съедутся представители руководства Республики Дагестан, муниципальные делегации, гости из многих регионов России, иностранных государств: Турции, Азербайджана, Казахстана, Киргизии, Туркмении, Узбекистана и др.
В настоящее время в с. Ахты активно проводятся мероприятия по очистке, благоустройству и красочному оформлению улиц, скверов и зданий. Реконструируется парк имени Валентина Эмирова, отремонтирован арочный мост Джорса и Дебернарди, которому исполнилось 100 лет. В рамках праздника будут проведены культурные и спортивные мероприятия, выставки народных промыслов, мастер-классы и музейные экспозиции. Ведутся работы по подготовке гостиничных номеров, вывеске вдоль федеральной и республиканских дорог баннеров и красочных плакатов, которые отражают содержание героического эпоса «Шарвили». За два дня до праздника, 28 июля, в молодежном центре «Самур» пройдет традиционный фестиваль-конкурс «Лезги сес», организованный фондом «Просвещение» им. М. Абдулкеримова. В этот же день в Ахтах запланировано проведение круглого стола Горного форума, посвященного Году гор, на тему: «Актуальные проблемы социально-экономического развития горных регионов РФ (на примере РД): концептуально-стратегические, гуманитарные и экономические аспекты».
11 стр., 5266 слов
Новогодние чудеса (3, 4, 5 класс)
… Источник: http://sochinite.ru/sochineniya/prazdniki/novogodnee-chudo Сочинение на тему «Новый год» Подборка сочинений на тему «Новый год» детей 3-4 класса. Сочинение « Новый год» Новый год – это мой самый долгожданный праздник. Я даже … оказался в нашем доме. 2, 3 класс. 5, 6 класс Другие: ← Как я встретил новый год↑ Праздники1 сентября День знаний → Новогодние чудеса Сейчас читают: Сочинение по …
С особым интересом к празднику готовятся все районы Южного территориального округа Республики Дагестан. В целях нравственно-патриотического воспитания подрастающего поколения и его приобщении к истокам культурной и духовной жизни лезгинского народа ежегодно районными управлениями образования проводятся конкурсы на лучшего чтеца эпоса «Шарвили», на лучший рисунок – «Яркие краски Шарвили», «Кукла-персонаж Шарвили, лучшее сочинение на русском и лезгинском языках, лучшее стихотворение о Шарвили и др. В районах проводятся соревнования по различным видам спорта, победители которых будут принимать участие в празднике в с. Ахты.
В день праздника пройдет конкурс на лучший праздничный майдан среди коллективов художественной самодеятельности районов, по результатам которого победители и призеры будут удостоены денежной премии.
На высоком организационном уровне ежегодно проводятся лезгинские, табасаранские, азербайджанские, даргинские, рутульские и агульские майданы. Особое внимание уделяется старинным обычаям и традициям, представляются элементы древней материальной и духовной культуры, а также народный фольклор и танцы.
В преддверии праздника массовые мероприятия проходят и в Сулейман-Стальском районе. В настоящее время там завершаются работы по благоустройству и красочному оформлению территорий, вывешены плакаты, подготовлены баннеры, сувениры, посвященные эпосу «Шарвили».
В рамках Дня героического эпоса издаются книги, брошюры, сборники стихов и иных произведений поэтов и писателей Сулейман-Стальского района. Так, под авторством известного поэта, публициста, общественника и почетного жителя района Сажидина Саидгасанова вышли брошюры «Нам новые нужны герои Шарвили», «Лезгины – внуки Шарвили», содержащие стихи об эпическом герое, его образе и характере. Ежегодно культурный центр «Кюринские зори» выпускает специальные номера журнала, приуроченные к празднованию эпоса.
Сегерханум Османова
Говоря о праздновании Дня родного языка, стоит отметить, что в районе ежегодно проходит научно-практическая конференция. В этом году работа конференции была посвящена теме: «Пути сохранения и развития родного языка в современных условиях в свете изучения лезгинского народного героического эпоса Шарвили. В рамках месячника по родному языку во всех общеобразовательных учреждениях проходили семинары, недели родного языка, викторины, вечера, различные конкурсы, читательские конференции, открытые уроки, выставки книг, рисунков и другие. Нельзя не отметить победителей этих мероприятий. Это Кизил Османова, ученица Герейхановской СОШ №1, занявшая первое место в районном конкурсе на лучшего чтеца эпоса «Шарвили»; Музлифат Абакарова, ученица 10 класса Ортастальской СОШ, победитель конкурса на лучшее стихотворение о Шарвили, и др.
Запомнилась научно-исследовательская работа на тему: «Образ Шарвили в литературе и искусстве», выполненная учащимся 10 класса Ортастальской СОШ Ахмедом Тагировым. Работа была посвящена изучению образа и жизненного подвига эпического героя Шарвили через произведения лезгинских поэтов и писателей, театральные постановки, народную музыку, песни, танцы.
Стоит отметить, что география и идейная значимость республиканского праздника «Шарвили» с каждым годом повышается. Ведь сила народа, как говорится в эпосе, в единстве и сплочённости. А Шарвили призывает нас к справедливости, творению добра, взаимопониманию, объединению людей. Только сплотившись воедино, в созидательном труде можно решить проблемы, стоящие перед нами, устоять перед вызовами времени и сохранить нашу самобытность, культуру, язык, достоинство и достичь процветания Дагестана в составе России. Вот основная идея, лейтмотив эпоса «Шарвили».
Уверены, что круг приобщающихся к непреходящим ценностям, хранящимся у Шарвили, будет все шире и шире.
С праздником Шарвили!
Обновлено: 09.01.2023
Вун ханватІа, эгер лезги дидеди,
Ада ваз чIал нек яз ганва хуралай.
Эгер фагьум ийизватІа келледи,
Ич аватун дуьз туш яргъаз таралай.
Чира жуваз амай вири чІаларни,
Хайи тир чІал алуд мийир рикІелай.
ГьалтайтІани рекье цацар-валарни,
Алудмир жув уьмуьрдин дуьз рекьелай.
Диде, буба, вахни стха, аялар,
Гьи кьадардин чІалан ширин гафар я?
Лезги чІалал рикІяй фейи хиялар,
Абур цуьквер гваз хуьквезвай гатфар я.
Гьар са чІалан метлеблувал, деринвал,
Ам дидедин некІедик кваз хъванва на.
Дидед чІалан гьар гафунин деринвал,
ЧирнаиачтІа, дидедин рикІ ханва на!
Айиб тушни чІал чир тавун дидедин?
Эгер лезги яз ханватІа дидеди.
Вун кас туш кьван маса миллет–бикедин,
Са чІавуз ван ийида ви келледи!
Лугьуда хьи, зун шегьерда хьайид я,
Заз дидедин чІалал рахаз чир хьанач.
Вун дидеди лезги кас яз хайид я,
Ваз чІал чирдай хайи ватан-хуьр хьанач.
Урус чІални чира жуваз хуралай,
Чира жуваз амай вири чІаларни.
Багьа са затI авач дидед чIалалай,
ГайитIан на дуьньяд девлет-маларни.
Амма хуьре, кьакьан дагъда, аранда;
Халис Женнет авай чІал ваз чидани?
Ава лугьуз къенси, машмаш Иранда,
Ватан туна, яд чкайриз фидани?
Къариблухда Ватан рикІел хуькведа.
Адан къадир чир жеда гуж гайила.
Яшамиш хьун жуван лезги уьлкведа,
Чир жеда ваз са кІус чIехи хьайила.
Жуван миллет, жуван чІалал рахунар,
Чуьнгуьр кьуна, мани лугьун квяй ятІа?
Лезгинкадал кьуьлер ийиз, къугъунар,
РикІе даим хкахь тийир цІай ятІа?!
Лезги чІалал ашукь хьанвай кас я зун,
Ам зи диде, буба, вахни стха я!
Сад Аллагьди бахтар ганвай кас я зун,
Лезги чІал заз – къадим тарих, арха я!
Агь, галазни, галачизни хъуьредай,
Инсанар са-кьвед акунач киц1ер хьиз.
Ихьтин дуствал аквада са жуьреда,
Санал алаз чувударни немцер хьиз.
Алатна жал и чувуддин рикІелай?
Немцери чеб кайи чІавар пичера?
Хъифидай югъ алат хьана рикІелай,
Немс чувуддиз тамашзава кичІела.
Хъуьруьхъ, хъуьруьхъ, хъуьруьнихъ
Шел галайдин алуд мийир рикІелай.
Кьве къан дуствал, амай уьмуьр тир чуьруьк,
Акьван пис туш, итим кьейи йикьелай.
Халилбег, дуст, абур жери крар я,
Гитлерани гьакІ фагьумнай сифтедай.
Гьар са дяве кьве патазни зарар я.
Пул гумачиз хуькведай хьиз гьафтедай.
Меденият халкьдин диде я. Ам гьамиша дегиш жезва, яшамиш жезва, нефес ч1угвазва, ч1ехи жезва, ам чахъ галаз ч1ехи жезва ва ада чун ч1ехи ийизва. Фикир авурла, меденият халкьди арадал гъизва ва ада –халкь. Медениятдин ч1ал халкь я. Ам авачир халкь тухум авачир етимдиз ухшар я. Дегь заманайрилай эгеч1на вири халкьарихъ галаз лезгийрини хайи ч1ал ядигар хьиз хуьзва, девлетлу ийизва, къешенгарзава. Гьар са ч1алан кьулухъ зурба медениятдин къат чуьнуьх хьанва. Эгер жуван хайи халкьдин ч1ал чин тийиз хьайит1а, жуван халкьдин тарихдихъ ва медениятдихъ авай алакъа квахьда. Дагъустандин меденият – им чи халкьдиз хас яшайиш яратмишай, чи ата бубайри руьгьдин бине эцигай чешнелу тежриба я.Абуру халкьдиз аманат яз несилрилай несилралди атанвай весияр тунва: дуствилелди яшамиш хьунин адетар, мукьвавилинни къуншивилин алакъаяр хуьдай адетар, ч1ехибурузни дишегьлийриз гьуьрмет авунин, зегьметкешриз гьуьрмет авунинни бубайрин укьуллу келимайрихъ яб гунини ва абурун гафуниз килигунин, кефсузбурунни кьуьзуьбурун къайгъударвал авунин адетар. Ибур вири чи халкьди галатун тийижиз, четиндиз ва еке гьевесдалди эцигнавай ва эцигзавай медениятдин гурар я. И гурарай дегь заманрилай инихъ чи тухум хкаж хьана ва хкаж жезва. Алай девирда чи уьмуьрдин гьар са хиле чи баркаллу рухвайрини рушари
ч1угвазвай зегьметни абурун агалкьунар, чи игитрин кьегьалвилерни гъалибвилер, чи гьар йикъан яшайиш патал
тешкилзавай шарт1ар- вири чи меденият я. Меденият – им
вири чи халкьар агудзавай къуватлу яракь я.
Гьак1ни чи медениятди чаз халис инсанвилелди яшамиш
жез, намуслувилелди зегьмет ч1угваз, пешекарвал къачуз, хайи ч1ал, марифат, халкьдин авазарни, маниярни, кьуьлер, адатарни миллетрин хесетар дериндай гьисс ийиз, рик1ивай кьат1униз, аннамишиз ва ишлемишиз чирзава.Меденият вич- вичелай чи къужахдиз къведач. Ам кьабулун, гьисс авун иллаки жегьилриз акьван регьят кар туш. Гьаниз килигна и кардиз гъвеч1и ч1авалай, школада амаз фикир
гун лазим я. Россиядин Президент Владимир Путина лагьайвал, культурадиз са рик1 аладардай , машгъулардай хилез хьиз ваъ, инсан тербияламишунин рекье гзаф важиблу, кар алай , адан уьмуьрда еке роль къугъвадай хилез хьиз фикир – дикъет гана к1анда. И гьахълу гафарал алава жедай зат1 авач. Меденият, эдебият ва ч1ал къуьн –
къуьневаз чал агак1нава. Абур сад галачиз сад гьич фикирдизни гъиз жедач. Хайи халкьдин культурадихъ,
халкьдин тарихдихъ, адан ацукьунихъ – къарагъунихъ,
баркаллу крарихъ танишариз чаз чи ч1ала, яни дидед ч1ала куьмек гузва.Вири ч1алариз хьиз чи ч1алазни вичиз хас тир
рангар, тавар ава. Гьажибег Гьажибегова лагьайвал, лезгийрин виридалайни гужлу ва хци яракь адан ч1ал я.
Чи къагьриман рухвайри ч1алан куьмекдалди, яни хци гафуналди халкь сад авуна ва адан куьмекдалди вири четинвилерай халкь акъудна. И жигьетдай мисал яз гъиз жеда Куьре Мелик. Адан ватанпересвилин руьгь квай
зулумкарвал ачухдиз къалуриз алакьна.
Куьре Меликан эсерар жегьил несил тербияламишунин,
инсанпересвилин, Ватанпересвилин фикиррив ац1анва.
т1вар алай шиир я.
Лекьре хьтин не жуван твар,
Халкьаризни къалур ви кар.
Чи невейри хуьрай ви т1вар,
Накьвадивай къакъудмир жув.
И ц1арарай аквазвайвал, шаирдин рик1 ватандихъ, вичин хайи халкьдихъ кузва. Ада, чи жегьил несилдиз невейри т1вар хуьн патал, халкьдиз аквадай менфятлу крар авуниз эвер гузва.
25 йисуз яшамиш хьайи шаир, гьикаятчи Алибег Фетягьова
вичин т1вар несилдиз туна. Лезги халкьдин гьикаятчи, философ Агьед Агъаева адаз кутугай къимет гана: « Ам
(Алибег Фетягьов) лезги литературада тамам революция тур
ишлемишзавай и гафар несилрилай несилрал фида.
Ингилисрин писатель, тарихчи, искусстводин теоретик
Джон Рескина лагьанай: «Анжах рик1ин ситкьидай авур
Лугьун лазим я хьи, и хайи халкьдин тарих, адетар, руьгьдин хазина акьатзавай несилдал агакьарун са акьван регьят кар туш. Халкьдин адетар хуьнин, руьгьдин хазинаяр хуьнин, тарих чир хьунин, жуван халкьдин баркаллу рухваярни рушар чир хьунин, жуван миллетдиз, ахпа амай вири миллетдин халкьаризни гьуьрмет авунин чешне эвел-
ни – эвел тарс гузвай муаллим хьана к1анда. Аялриз халкьдин культурадин тербия гунин рекье за ихьтин къайдайрикай менфят къачузва : сада – садакай хабар кьун, мергьяметлу хьун, сада – садаз куьмек гун, рик1инни гъилин ачухвал, сабурлувал, ата – бубайрин хъсан адетар рик1ел хуьн ва кьиле тухун.
мах к1елдайла, аялриз Ватандиз гьарма сад вафалу хьунин,
хайи чилел гьар садан рик1 хьунин гьиссер артухарунин
насигьат гузва. Абурук ватанпересвилин руьгь акатзава.
Ихьтин тарсуна аялрин рик1ел агъадихъ галай мисалар
гьуьрмет авунин, дуствал мягькемарунин гьиссер акатда.
Аялрин вилик ихьтин суалар эцигиз жеда:
- Алискер гьихьтин гада тир?
- Къариди хциз гьихьтин меслятар къалурнай?
- Алискера вичиз гьихьтин инсандикай юлдаш кьуна?
- Ваз дустар авани?
- Ваз гьихьтин дустар бегенмиш я?
- Квез дуствиликай гьихьтин мисалар чида?
Аялри дуствилиз талукь мисалар гъида ва абурун мана –
Милли культурадин къайдаяр ва тарихдин адетар,
Халкьдин руьгьдин яратмишунар вилик тухузвайбурни ва
Абур несилрилай несилрал агакьар хъийизавайбурни чун
ва чи аялар хьун мумкин я. Милли адетрин культура чирунин бинеда халкьдин тарих, халкьдин къанажагъ,
яшайиш, халкьдин хъсан адетар арадал хкун ва абур да-
вамарун хьана к1анда. «Россиядин Федерациядин госу –
дарстводин милли концепцияда къейдзавайвал,
руьгьдин ва халкьарин садвал арадал гъун ва гегьеншарун,
Россиядин халкьарин тарихни меденият чир хьун, тарихдин ирс ва милли яшайишни адетар сад – садав кьун, ч1алар
чирун ва абур хуьнин шарт1ар арадал гъун важиблу кар я.
Чи дагъви харкьар руьгьдин яратмишунралди тарихдихъ
алакъалу я: тарихдин манияр, риваятар, кьисаяр, махар,
мисалар, миск1алар ва масабур.
Алай вахтунда гьар са халкьди вичин тарих, культура,
адетар ц1ийи кьилелай аннамишзава, рик1елай фенвай ва
икьван ч1авалди малум тушир т1варарни вакъиаяр арадал
хкизва. Жуван ч1ал зайифардай ихтияр чаз авач.
Ам хуьн патал вири серенжемар кьабулна к1анда.
«Тербиядиз къуватсузди жез к1анзавачт1а, ам халкьдинди хьун герек я. Образование халкьдин игьтияжриз мукьва хьун, халкь квахьуникай хилас авун я.
Къуй чи акьалтзавай несил Ватан к1ани, хайи чил , ч1ал к1аниди ва абуруз вафалуди хьурай!
Урок 2. Моя семья(Зи хизан).
Хизан – семья
*Бах – мама
Бах* — в диалектах есть ещё слово «яъ» и «хая». Современная молодёжь говорит «мама».
*Дах – папа
Дах* — в диалектах есть ещё слово «паъ». Современная молодёжь говорит и «папа».
Вах – сестра
Стха – брат
Аял – ребенок
Диде – бабушка
Буба – дедушка
Диде-буба – родители
Ими — дядя(со стороны отца)
Эме — тётя(со стороны отца)
*Хала – тетя
Хала* — в ахтынском диалекте используется слово «дидед вах». Оно является исконно лезгинским в отличии от арабского «хала».
Халу – дядя
Халудин хва или имидин хва – кузин
Халудин руш или имидин руш – кузина
1 лагьай тапшуругъ. КIела ва таржума текст. Прочитайте и переведите текст.
2 лагьай тапшуругъ. Ахъая жуван хизандикай. Расскажи о своей семье.
Ви тIвар гьикI я? (Как тебя зовут?)
Ви шумуд йис я? (Сколько тебе лет?)
Ви хизан чIехи яни тахьайтIа гъвечIи?? (Твоя семья большая или маленькая?)
Ваз стха я тахьайтIа вах авазани? Адан тIвар гьикI я? (У тебя есть брат или сестра? Как его/ее зовут?)
Ви диде-бубадин тIварар гьикI я? (Как зовут твоих родителей?)
Ви дидедини бубадин тIварар гьикI я? (Как зовут твоих бабушку и дедушку?)
Ответ к первому заданию:
Меня зовут Самур. Мне 8 лет. У меня большая семья. Моего брата зовут Ярмет. Ему 10 лет. Мою сестру зовут Жанна. Ей 12 лет. Это мои родители. Моего папу зовут Вагиф. Мою маму — Сабина. Это мои бабушка и дедушка. Моего дедушку зовут Артур. Ему 60 лет. Мою бабушку зовут Айна. Ей 56 лет. А также у меня есть тётя и дядя. Их зовут(их имена) Эльвира и Марат. У них есть дети. Моего кузена зовут Максим. Мою кузину зовут Лиана. Ей 12 лет. Я люблю свою семью.
Х. Тагьир Самур Округдин (гилан Ахцегь райондин) Хуьруьгрин хуьре 1893- йисуз кесиб хизанда дидедиз хьана. Адан буба Алим, масабуруз к I валахиз, хизан хуьзвайди тир. Ам хизанарни галаз Азербайджандиз к I валахиз фена. Ана Тагьирав школада кIелиз туна. Кьвед лагьай класс куьтягьайла, мад к I елунар давамариз хьанач. КIвалахна, фу къазанмишна кIанзавай.
Эгер вуна ханачирт I а
Жедачир зун пашман, диде
Бахтсуздаказ и дуьньядиз
Вучиз гъана душман, диде?
Са гьафте я туш им гъибет,
Авачиз зи шалвардин мет.
Йифди-югъди къачуз зегьмет,
Чан гуда за гьикьван, диде?
Залан я зи чандиз кашар
Инсандивай эхиз тежар,
Чпи неда ягълу ашар,
Заз фу тагуз яван, диде!
Амай крар эхдай вири-
Динж йифиз къаткур ери,
Касни авач валай гъейри
Къведайди гьич зи ван, диде!
Шиирда ихтилат базарчи Гьуьсейнбегакай физва. Тагьира адан к I валел нуьквервал авунай.И шиир кхьенвай вахтунда шаирдин 12-13 йис тир. А вахтунда Тагьира вичиз мажал хьайила,
ашкъи атайла шиирар туькIуьрзавай. Ада гьеле шиирни таъсирлу яракь тирди кьатIанвачир.
(Муаллим слайдрал акъатзавай шикилрикай рахада)
(Слайд 7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18)
Советрин власть хьайила, хуьрера цIийи идараяр: школаяр, клубар, колхозар тешкилна. Хуьруьг Тагьира и кIвалахар хушвилелди кьабулна ва вичини и крара ашкъидалди иштиракна.
Лезги чIалал акъатзавай газетра Хуьруьг Тагьиран шиирар мукьвал-мукьвал чап ийиз хьана. Махачкъалада авай литературадин къуватрихъ галаз алакъаяр мягькем хьана.
Ст I ал Сулемананни Хуьруьг Тагьиран арада гьуьрметлу рафтарвилер ва яратмишунин рекьяйни хъсан алакъаяр хьана.
И дуствилин алакъайри Тагьиран бажарагълувал генани артухарна.
Исятда за квез Х. Тагьиракай са куьруь видеодизкилигун теклифзава.
(слайд 19,20 )
Хуьруьг Тагьира шиирар туькIуьрунилай гъейри, райондин идарайрани кIвалах ийизва. Ада колхоздин ва хуьруьн Советдин председателвилер авуна, райкомдин инструкторвиле кIвалахна, Ст I ал Сулейманан т I варунихъ галай милли театрдин директор хьана.
-Шаирдиз вичин хайи ватанда еке гуьмбет эцигнава.
3.Ватандин Ч I ехи дяведин тема
Муаллим: (Слайд 25. Видео )
20-асирда Советрин халкьарин кьилел атай виридалайни еке мусибат 1941-1945- йисарин Ватандин ЧIехи дяве хьана. И дяведи 20 миллиондалайни виниз Советрин инсанрин чанар телефна.
Чи къахриман рухваяр рикIел хкин чна.
-Ни лугьуда заз абурун т I варар?
(Эсед Салихов, Валентин Эмиров, Гьасрет Алиев, Араз Алиев ва Мирзе Велиев)
-Исятда за квез а игитрикай видео кутада. Буюр, килиг.
(Слайд 26, 27 )
· Ватандин сергьятра акъвазнавайдаз кьиникьикай кичIе жедач!
· Хаин халкьди негьда.
· Халкь хвейиди халкьдини хуьда.
· Игит рекьида-т I вар амукьда.
· Кьегьал хва женгина чир жеда.
· Игитдин сур сурара жедач.
— Ни рикIел хкида заз, поэма гьихьтин жанрдиз лугьуда?
(Поэма- шиирдин къайдада кхьенвай, вичихъ эвел-эхир авай, са никай ва я квекай ят I ани суьгьбетзавай ч I ехи эсердиз лугьуда.)
Поэмадин сифте цIарара шаирди чаз В. Эмиров хайи халкьдин уьтквем хва тирди лугьузва:
(Ученикди поэмадин сифте ч I укхуралай к I елда.)
«Тагьсиб ч I угур игит диде-ватандин
Садни Эмиров я, лётчик Валентин
Халкьдиз икьван ширин я бегьердин емиш
Дагъустандин дагълара хьана битмиш.
Элдин чешне,ишигъ гудай гуьзгуь тир
Вич ахцегьви, эсил адан лезги тир.
Хуш рик I авай аял тир гьакъикъат,
Гъвечизамаз кьуна лезги т I ебиат
Ч I ехихьанапагьливанхьизгьайбатлу
Вичниуьтквем, гзафзирек, къуватлу
Къизилцуькхьизгъвеч I изамазчигалай,
Адан гзаф лётчиквилел рик I алай.
«Заз к I ани кар авач лугьуз, дуьньяда
Лув гана къекъуьнлай гъейри гьавада.
Зарафат я заз и чилин кIвалахар,
Муаллим: ( C лайд 31)
Валентин Эмирова лётчикар гьазурзавай училищеда кIелзавайла, тарсар гузвай муаллимрин гафар мягькемдиз рик I ел хуьдай. Валентин к I елунрани, практикадани галай юлдашриз чешне тир. Ам вичин мураддив агакьна: ам самолётдин штурвалдихъ ацукьна. Поэмада лугьузвайвал, ада самолёт гъвеч I и аял хьиз вердишарна.
Хуьруьг Тагьира В. Эмирован къамат поэмада ачухдиз гузва. Шаирди игитдин уьмуьрдикай поэмада лап т I имил лагьанва. Кьилин мурад-метлеб игитдин къамат, дяведа адан кьилел атай к I валахар, адан алакьунар, душмандихъ галаз женг ч I угунин вири жуьредин гьерекатар, гьакъикъатдин шикилралди къалурун я.
Цава дяве физвайла, Эмирова душмандив вилахъайиз тадачир. Кьве сеферда адал залан хирер хьана. Ада госпиталда вич къаткай йикъар гьакI буш фейибур яз гьисабзава. Духтурдихъ галаз ийизвай рахунрай чаз чир жезва, адан фикир фад сагъ хъхьана фронтдиз хъфин тирди.
Валентин Эмирован къамат шаирди вири жуьредин тарифдин гафаралди ачухарзава:
И тарифар гьак I анбур туш, абур Валентин Эмироваз гьакъикъатда лайихлубур я.
Са чIавузни алуддачир рик I елай
Инсанарин душман тирбур кIевелай
Кич I евал вуч зат I я – адаз чидачир.
Немсериз гьич са зерре инсаф ийидачир.
Къатиженгавуналдиабурухъгалаз
Чидай тамам игитдиз вич гьакьлу яз.
Самолёт тадиз худда хутуна,
Къузгъунрик гзаф къиргъин кутуна.
пехъинемсеринвинелдигьужумна,
Инсафсуздушманкъирмишизгат I умна.
Ученик: (Слайд 33)
«Виридаз кьегьал Эмиров, дирибаш
Гьам чешне, гьам устад хьана, гьам юлдаш.
Вич хьтин къудратлу игитдиз ухшар
Гьазурна мад чаз ада цавун къушар.
И картари лувараллаз гьулдандин
Зил ат I анай цава пехъи душмандин.
Лув гуз цава гзаф мич I и йифериз,
Цифер кьатIна фидай ам кIевериз.
Жагъурдай немсерин кьушун, къекъвена,
Тергдай гзаф гужлу бомбаяр вегьена,
Эмирован т I вар ван хьайи немсериз
КичIе тир асландихъай хьиз киц I ериз
Душманрин лап чан алай къуватар
Пагьливанди авунай лап дарбадар
Суткайралди дяве идай галатдачир,
Ягъай гуьлле немсерилай алатдачир.
Эмирован приказ, кIеви тапшуругъ
Им тир гудай юлдашриз йиф ва югъ:
«Немсер куьне лап инсафсуз кукIвара.
Байкъуш абрун къуй рахурай мукара
Терг ая душманар,-садни тамукьрай.
Гьа икI мадни са шумуд чкадал шаирди ихьтин дяведин шикилар гузва.
Са сеферда фена абур дяведиз
Немсерин гьа къузгъунрин тум хкудиз
Къизмиш хьана ажугълу дагъдин пеленг
Авуна бандитрихъ галаз къати женг
Ягь авачир мурдаррин чин ч I улав
Самолётрив кьаз туна гургур ялав,
Садбур катна, садбур ягъиз вегьена.
Тарихди и т I вар ктабра кхьена.
Вил ахъайиз тунач ада немецдив
такIанвилин ажугъ кваз, лап гьевесдив
ц I ай кьаз туна самолётдив са зурба
И вахтуна кьуллухъай ам чинеба
Яна са пис чиркин душманди кьац I ай
Эмирован самолётди кьуна цIай.
Гьатна игит къати ялавдин къене,
Чарх гана тадиз кьулухъди элкъвена.
Чими-чимиз ада вичин гъилелди
Хъияна душман вегьена чилелди.
Вахт амачир артух еке фикирдай,
Моторди кьур хаталу цIай туьхуьрдай.
ЭкъечIна ам къати ялавдин юкьвай.
Парашют гваз гадарна чилив мукьва.
Ахъахьанач гьич парашют-аватна…
Гьайиф юлдаш! Гьайиф гъиляй аватна!
Муалим: (Слайд 35)
В.Эмировай сагъдиз женгинай экъечIиз хьанач, вучиз лагьайтIа душманрин къуватарни тIимил тушир. Самолётди цIай кьунатIани,ам эхиримжи женгинай сагъдиз экъечIдай,амма парашют хьанач.
Поэмадин эхирдай Х.Тагьира В. Эмиров игитвилин тIварц I из лайихлу хьайиди лугьузва. Халкьдин рикIелай ам алатдач. ( C лайд 36 )
5. Суалар ва тапшуругъар:
Поэмада квез таниш тушир гафарни гьалтзава, абурун манаяр рикIел хуьх: (Слайд 37 )
Тагьсиб -хайи ватандин ахлакьдин тербия къачунвай;
Элдин чешне -вири халкьдин чешне;
Эсил -бине, вич гьибурукай, гьи халкьрикай ятIа;
Къинемиш -туьгьмет;
Синемиш -ахтармишун, имтигьан авун.
2) Шаирди поэмада геройдин суьрет, пейзаждин шикилар вучиз ганвач?(Абур герекни къвезвач.Шаирди В. Эмирован къанажагъ, руьгьдин девлетлувал, ватанпересвал, вичин пешедиз вафалувал гзаф хъсандиз гузва).
4) Поэмада шаирди фашистар куьхъ галаз гекъигзава? (къузгъунар, пехъи кицIер, чапхунчи бандитар).
5) И чIалан такьатар гьибур ятIа, лагь:
«ЦIипуд булах бедендикай авахьиз
6. К I валин к I валах: (Слайд 39 )
-Ватандин Ч I ехи дяве советрин вири халкьар патал лап четин ва зурба имтигьандиз элкъвена. За умудзава, ахьтин завалрай экъеч I ай чи халкьарин дуствал садрани чук I ун тавун лазим я. Гьа ихьтин гафаралди заз чи тарс акьалтIариз к I анзава. Тарсуна хъсан иштиракай аялриз заз аферин лугьуз к I анзава, абуру зи патав чпин дневникар гъида. Куьн вири сагърай!
Читайте также:
- Школьная форма моей мечты сочинение на английском
- Какие цели важно ставить на жизненном пути сочинение крыжовник
- Постмодернизм в литературе сочинение
- Сочинение на тему строитель 1 класс
- Каково на ощупь число 7 сочинение
Доклад :
«Зи лезги ч1ал, зи дидед ч1ал»
Муаллим: Рамазанова Т.Р.
ЗИ ЛЕЗГИ Ч1АЛ, ЗИ ДИДЕД Ч1АЛ.
Гьар са халкьдиз
милли меденият , ч1ал ава. ЮНЕСКО-дин къарардалди дуьньяда гьар йисуз 21-
февралдиз дидед ч1алар хуьнуьз талукь мярекатар кьиле тухузва. Гьукуматдин
федеральный стандартра образованидин къурулушда Россиядин ч1аларинни
культурайрин жуьреба -жуьревал , гьак1ни тарих , къадимлу имаратар хуьнуьз
к1ет1ен чка ганва.
Ч1ал михьиз хуьн ,
ч1алан къанунрал амал авун чи буржи я. Ам гьикьван михьиз хвейит1а , гьикьван
адав къадирлувилелди эгеч1айт1а , чи халкьни гьакьван къуватлу жеда . Чаз
бубайрилай амай лап хъсан адетар намуслу , акьуллу къайдаяр ава, абур лап еке
инсанпересвилиз хаснавайбур я. Хайи ч1ала чун регьятдаказ халкьдин тарихдихъ
галаз , адан баркаллу крарихъ галаз танишарзава , халкьдин гьуьрметдивди
эгеч1дай хъсан чешне къалурзава.
Амма чи халкьди ,
ч1ал хуьдай мумкинвилер ават1ани , ч1алан гележегдин патахъай къайгъу
ч1угвазвач. Чи лезги ч1алал акъатзавай газетрикай , ктабрикай , журналрикай
менфят къачузвач ва журналар , газетар кхьизвайбуруни к1елзавач, им лап гьайиф
жедай кар я.
«Эгер ч1ал амукь
тавурт1а , халкьни амукьдач» арифдарри лугьудай гафар рик1елай ракъурзава.
Четин декьикьайра
инсандин рик1ел виридалайни вилик диде ва буба хкведа. Абур инсандиз т1ебиатди
вичи багьа авунвайди я. Бес кьеп1инин кьилихъ дидеди ягъай лайлайрин ширин
сесер рик1елай ракъурдай кас жедани ? Вуна фикир ая садра , « чан ширин бала»
гафарин ван ваз мад гьи ч1алалди жеда, эй инсан?!
Дидед ч1ал ! Яраб
валай багьа , метлебдиз дерин ядигар дуьньядал алат1а?
Дидед ч1ал ! Вакай
фикирдайла ,зи рик1ик лувар акатда, заз чилин шардилай лув гуз к1ан жеда.
Дидед ч1ал ! За ви
къуват квев гекъигин? Гьикьван фикир авурт1ани, заз вун гекъигдай зат1
жагъизвач. Ахьтин зат1 дуьньядин винел алач. Ви къуватдин дережа дагъларилай
кьакьан ,гуьлерилай дерин я.
Дидед ч1ал! Вун зи
намус я. Намус хуьдай жуьреда вун хуьн чакай гьар садан пак буржи ва везифа я.
Ч1ал миллет
хуьзвай къалханни я, турни. Ч1ал квахьай миллет вични квахьда.
Лезги хуьре к1вал
амай кьван,
Рик1е халкьдин
т1ал амай кьван,
Чахъ чи дидед ч1ал
амай кьван,
Сагъ я лезги
халкь!
Дидед ч1ал чна
хкязавач. Ам чна дидедин нек1едихъ галаз къачузва. Гьавиляй , диде гафунихъ
хьиз , дидедин ч1ал , юлдашар , дидедин ч1ал гафунин къиметлувал тайинарда ва
мадни артухариз алахъда.
Дидедин ч1алакай
рахадайла , чна диде гафуниз мадни гужлу къуват гузва. И гаф дуьньядал мад са
куьнуьвни гекъиг тежедайди тестикь жезва.
Ч1ал миллет
хуьзвай къалханни я, турни-лугьузва халкьдин мисалдалди. Гьар са халкьдихъ
вичин хайи ч1ал ава. Чахъни чи хайи- лезги ч1ал. Лезги ч1алазни вичин хсуси
лишанар ,кьет1енвилер хас я.
Лезги ч1ал! Лезги
халкь! Гьихьтин къилих хас я лезги ч1алал рахазвай векилриз?
Лезги ч1ал
ахтармишунин ва вилик финин карда кьет1ен чка ч1ехи алимар тир Алкьвадрви Мирзе
Гьасана , Къазанфарбега , Абу –Жафер Мамедова ва советрин девирда Унейзат
Мейлановади , Назир Ахмедова Мегьамед Гаджиева , Гьажибег Гьажибегова , Алибег
Фатахова, Ражидин Гайдарова ва хейлин маса алимри къугъвана. Абурукай виридакай
къенин мярекатдал чун рахаз акакьдач. Анжах бязибурун т1варар рик1ел хкун чун
къе мажбур я.
Лезги ч1алалди
кхьинар тешкил авунин ва адаз алфаавит туьк1уьрунин карда зурба роль урусрин
алимри -П.К. Услара, Л.И. Жиркова ,Н.Ф.Яковлева ва масадбуру къугъвана. Инал
еке къимет Усларан к1валахриз ава лугьуз жеда.
Идалайни гъейри .
ч1ал вилик тухузвайбур , гьелбетда чи шаирар ва писателар я, артистар ва ч1алан
маса устадар я. Лезги литературный ч1алан бине башламишзава Кьуьчхуьр Саидалай.
Давамарна и к1валах ч1ехи шаирар тир Етим Эмина, Лезги Ахьмеда, Ахцегь Гьажиди
. Ст1ал Сулеймана ,Алибег Фатахова, Къияс Межидова ва хейлин маса шаиррини
писателри.
Инсандиз
виридалайни багьади вичин дидедин ч1ал я. И кардин гьакъиндай Р.Гьамзатова
гьикьван таъсирлудаказ лагьана: «Эгер зи ч1ал пака рекьиз хьайит1а , зун къе
рекьиз гьазур я.»
Дидед ч1ал чир
хьун -им тек са адал рахаз,кхьиз чир хьун туш . ам жуван гафунин къуватлувили
инсандиз гьихьтин таъсир ийизват1а, гьамни чир хьун я.Инсандин уьмуьрда ч1ала
хьтин важиблу роль къугъвазвач.
Ч1алан куьмекдалди
несилри сада-садав чпин чирвилер ,уьмуьрдин тежриба ,руьгьдин культура
агакьарзава. Гьар са несилди ,са хизанди ц1ийи несилди, са хизанди ц1ийи несил,
чпин веледар яшайишдиз гьазурунин везифа абуруз тербия гунин кар чарасуз ч1ал
чирунилай башламишда.Ч1ал чир тахьуни инсан к1еве твада ,лайихлувал т1имиларда
, бязи вахтара ам лап ажузарда.
«Яц квахьайди
квахьна, ч1ал чидайди кьванни гьалтнайт1а! »- лугьудай мисал гьавайда пайда
хьайиди туш.
«Элкъвей кьилер» цуьк акъатай.
Шишер хьтин синер сагърай!
Зи хайи хуьр, багъри Кьурагь,
Садрани чаз лугьуз тахьай,
Дериндавай сирер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи ери хуьр,
Бецер кIамни Вилен кIам.
Дагъдин свалар, цIегьер сагърай!
ЧIафар дагъни Киткенин кIам,
Кьве Хутадин бегьер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи рехи хуьр,
«Къванцин гурар», «Эфенд карар».
Гьа капI авур вирер сагърай!
РикIел хкиз хъсан ксар,
Абурун пак тир пIирерсагърай!
Зи хайи хуьр, зи чIехи хуьр,
Ханд дугуна багълар кутур,
Чи бубайрин гьекьер сагърай!
Гьар са велед дуьз рекье тур
Чи дидейрин рикIер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи цIийи хуьр,
Гияр шегьер пеле хьайи.
Душман ягъай сенгер сагърай!
Ватан хуьнин йикье хьайи
Дирибаш хва-аскер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи къадим хуьр,
Мурсал – ханди буьркьуь авур
Ви Саидан вилер сагърай!
Ашкъи – гьевес экуь авур
Афизатан гуьллер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи къени хуьр,
Рагъ пелеваз никIел хьайи.
Чи вахарин сегьер сагърай!
Абидатан рикIе хьайи
Мани лугьур тегьер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи бике хуьр,
«Мухак дере», «НуькIре булах»,
Анрай къвезвай сесер сагърай!
Зейнал вуч я! Ильгьамд булах. –
Адан чIагъанд мецер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи еке хуьр,
Заргар Гьадис-хуьруьн абур.
Адан къизилд сятер сагърай!
Шагьсена ва Гьажид авур,
Япунжияр, литер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи гуьзгуь хуьр,
Яр-дустунин хатур амай.
Ви устIаррин муькъвер сагърай!
Кьве таза цуьк луьгьуьм жезвай
КIвале-кIвале мехъер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи экуь хуьр,
Ви суварик атанавай
Мугьманарин кьуьлер сагърай!
Стхайри ваз тебрикзавай
Чими – чими телер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи багъри хуьр,
Элдиз раиж алимар гай.
Чпин экуь кьилер сагърай!
Хуьре таза къелемар цай
Сефербеган гъилер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи чан жигер,
Ханарин рикI хьайи меркез,
Ахьтин уьмуьр ваз тахкурай!
Кьадайвал тIвар мад ви екез,
Бахтлу девир ваз ахкурай!
Зи хайи хуьр, чан зи Кьурагь,
Аман-иви, даях, панагь.
РикIел хьайи хирер сагърай!
Хкаж жезвай, квачиз гунагь,
Гележегдин цIирерсагърай!
I999 йисан 3 июль
(26.05.2005 й. шиир цIийи кьилелай туькIуьр хъувуна)
Ихьтин кьил гана “Лезги газетдин” 23-ноябрдин 47-нумрадиз ДГУ-дин филфакдин студентка Шагьпазова Аминадин макъала акъатна.
Авторди лугьузвайвал, хуьре шумуд виш йисарин тарих авай, агьалийри вичел дамахзавай Султан Шейх Агьмедан зияратни ава. Агьмед зурба алакьунар авай аламатдин инсан тир. Ибур вири дуьз гафар я. Гуьгъуьнлай къейдзавайвал, Шейх Агьмед эвелни-эвел Ахцегь дередиз мугьман хьана лугьун дуьз туш, ам и дередиз мугьман хьанач. Кьиле чIехи хва Шейх Мегьамедали аваз шейх Абдуразакьан вад хвани Дагъустандин кьиблепатаз Арабрин Йемен гьукуматдай атанай. Абур вири санал Самур вацIун эрчIи пата авай Хъуьлуьдрин хуьруьз илифна. Чаз малум тир делилрай (абуруз талукь “Сиясат” лугьудай “документ” гилани хуьре лап багьа ядигар яз хуьзва) аквазвайвал, абур иниз мусурман дин чукIурун патал атанвай шейхер тир. ЧIехи стха Шейх Мегьамедали вичин муькуь кьве стхани галаз Хъуьлуьда амукьна, абурун тIварар малум туш. Султан Шейх Эмир тIвар алай са стха Рутул райондин Мишлешрин хуьре (шейхди и хуьруьн тIвар машгьурна) халкьдин патай еке гьуьрмет аваз яшамиш хьана. Ам гьана рагьметдиз фена, адан тIварунихъ зиярат туькIуьрнава. Куьне лугьузвай муькуь стха Султан Шейх Агьмед Кьурагь райондин Гелхенрин хуьруьз акъатна. Хъуьлуьда яшамиш хьайи Шейх Мегьамедали бубадихъ Садых тIвар алай са гада, адахъни муьжуьд хва хьана. Шейх Эмирахъ ва Шейх Агьмедахъ несил хьанани, хьаначни чаз малум туш. Куьне лугьузвайвал, и шейхер вири зурба аламатар-кераматар авай инсанар хьана.
Чухсагъул — аферин Аминадиз, хуьруьн тарих чирунихъ икьван рикI кузвай.
С.А.Абдулрашидов
Хайи хуьр – Родное село
Ша, лезги чIалал рахан! | 6(253) 2012
Чахъ виридахъ хайи хуьр ава.
У каждого из нас есть родное село.
Чна датIана гьадахъ ялда.
Нас все время тянет к нему.
Хайи хуьруь инсанар сад садав агудда.
Родное село сближает людей.
Зи хуьруьн тIвар Лацар я.
Мое село называется Лацар.
Ам Азербайжан Республикадин КцIар районда ава.
Оно находится в Гусарском районе Азербайджанской Республики.
Ам дагъларин ценерив гвай хуьр я.
Оно расположено у подножия гор.
Лацарин иервал вириниз сейли я.
Красота села Лацар широко известна.
Гзаф шаирри ам тесниф авунай.
Он воспет многими поэтами.
Лацар кьиляй-кьилиз цуькверин яйлахри элкъуьрна юкьва тунва.
Лацар весь окружен цветущими лугами.
Им вичихъ дегь тарихар авай хуьр я.
Это – село с древней историей.
Лацарвияр лацу якIарин, расу чIарарин, цIару вилеринбур я.
Лацарцы белокожи, светловолосы и светлоглазы.
Лацарвийрин кьилин машгьулат хипехъанвал я.
Главное занятие лацарцев – овцеводство.
Инаг хипен нисидин ватан я.
Это – родина овечьего сыра.
Лацарин чарчарар Шагь дагъдин дамах я.
Лацарские водопады являются украшением Шахдага.
Гила Лацара Шагь дагъдин туризмдин комплекс эцигзава.
Сейчас в Лацаре строится Шахдагский туристический комплекс.
Идахъ авсиятда лацарвияр чпин дегь хуьряй куьчарнава.
В связи с этим лацарцев переселили из старинного села.
Абуруз гьукуматди цIийи кIвалер эцигнава.
Государство построило для них новые дома.
Начиная с VIII века, после завоевания арабами Кавказа, в Лезгистане распространяется арабский язык, литература и культура. Албанский алфавит, которым лезгинский народ пользовался в течение нескольких веков, стал вытесняться из сферы употребления. Вместо него лезгины начали применять в письме новый алфавит, созданный на арабской графике, который получил название “аджам”. С его помощью на лезгинский язык переводились религиозные, научные и художественные произведения.
Появились центры распространения арабского языка и литературы. Представителями лезгинского народа создавались литературные памятники на арабском языке. К таким памятникам можно отнести, например, эпиграфические надписи и прозаические произведения.
Эпиграфические памятники, хотя и кратки по содержанию, но сообщают важные сведения об исторических событиях. Они создавались по особым традициям. В них содержались афоризмы, краткие нравоучения, крылатые слова, мудрые изречения и т. д.
Прозаические произведения посвящались отдельным событиям истории. Их авторы сообщали ценную информацию о своих и прошедших временах, (“Ахты-наме” — X в., “История Дербента и Ширвана” — XI в., “Раихан ал-хакаик ва-бустан ад-да-каик — XI в., “Цахур-наме” — XIII в., “События в Дагестане и Ширване: ХIV-ХV вв. и др.).
В исторических источниках встречаются имена таких арабоязычных писателей и ученых, как Хаким ибн Ага ал-Ахты (X в.), Абул Фередж ад-Дербенди (XII в.), Хаким ибн Ибрагим ал-Лекзи ал-Хиналуги ал-Дербенди (XII в.), Седреддин Сулейман ал-Лекзи (XIV в.), Махмуд ал-Хиналуги (XV в.), Гашим ал-Ахты (ХVII-ХVIII вв.), Рахманкули ал-Ахты (XVIII в.), Абдурахман ал-Ахты (XIX в.) и др.
Кроме них до нас дошло также творческое наследие десятков других крупных представителей арабоязычной лезгинской литературы, таких, например, как Агамирза ал-Киани (XVIII в.), Магомед ал-Яраги (1772-1838), Мирза Али ал-Ахты (1771-1858), Гасан Алкадари (1834-1910) и др.
[b]Начиная с XI века в Лезгистане распространяется вместе с персидским и арабским языками также тюркский язык и литература. Лезгинские поэты создают свои произведения как на персидском и арабском, так и на тюркском языках.
Первым тюркоязычным поэтом, видимо, является Кюре Мелик. О нем первым сообщил литературовед М. Ярахмедов в своей монографии «Из истории азербайджанско-дагестанских литературных связей”.
Кюре Мелик жил и творил в XIV веке. До нас дошла его элегия на тюркском языке под названием “Мусибат-Наме” (“Поэма о трагедии”). В этой поэме автор отражает события в Лезгистане, связанные с нашествием хана Золотой Орды Тохтамыша.
После Кюре Мелика из известных нам тюркоязычных поэтов можно отметить Мискина Вели Факира Мискинджинского, Ибрагима Мюшкюрского и Акбера Мюшкюрского, живших в XVI веке. Их творениям присущ высокий уровень поэтического мастерства, для них характерно использование наряду с традиционной классической поэтикой народно-поэтических мотивов ашугской лирики.
В ХVII-ХVIII вв. увеличивается число тюркоязычных поэтов. Нам известны имена таких поэтов как Лезги Салех Ярагский, Кюре Имам, Забит Каладжухский, Лезги Кадир Кюринский (XVII в.), Лезги Ахмед, Бука Цилингский, Лейли-ханум Мискинджинская, Сейид Ахмед, Ихрек Режеб, Назим Ахтынский, Закир Ахтынский (XVIII в.) и др. Все эти поэты создавали свои произведения не только на восточных языках, но и на родном лезгинском. Это доказывают и слова Лезги Салеха:
Ашуг говорящий, эйустад, милый устад,
Кто не знает лезгинского языка,
как будет знать персидский?
Кто не изучал “алиф”, “бей” с детства,
Откуда будет знать этику, культуру?
(Подстрочный перевод)
Как и в мировой литературе, XIX век в истории лезгинской литературы знаменит как “плодотворный век”. В это время еще больше становится число тюркоязычных поэтов. Можно привести, к примеру, имена таких корифеев слова, как Эмирали Тагирджальский, Гасан Ал-кадари, Мирза Джабраил, Мирза Керим, Джабраил Мискинджинский, Багир Каладжухский, Аодурахман Ахтынский, Мазали Али, Нуру Ахтынский и др.
К сожалению, надо отметить, что все это богатое литературное наследие не доведено до лезгиноязычных читателей в полном объеме и не исследовано в достаточной степени.
[Автор: Азиз Мирзабеков, Сейфедин Бедирханов // журнал “Возрождение”
Чун хуьзвайди чи чIал я,
Четин, гъам квай чIавара.
Эгер чIал чи квахьайтIа,
Халкьни квахьда цаварал.
Хайи чIал. Инсан паталди ам гьикьванни азиз, гьикьванни масан я! Алимри гьисабунрив, дуьняда 4 агъзурдив агакьна чIал ава. Ахьтин чIалар ава хьи, абурал миллионралди инсанар рахазва, ахьтинбурни ава хьи, абурукай лап кьадардиз са аъзурдилай тIимил тир халкьари менфят къачузва. Бязи чIаларал литература лап вилик фенва, бязи чIалариз лагьайтIа, гьич кхьинарни авач. Вири чIаларин арада чаз багьа тир са чIал ава: лезги чIал! А чIал хьи, чна сифтегьан гафар адал лагьанва, адалдини чун жуванбурув агатнава, хайи тарих, култура чирнава. Гьавайи лагьанвач, инсанди гаф авай чкадилай авалзава. Сад лагьай сеферда чна лагьай гафар вири уьмуьрда чахъ галазни амукьзава. Сад лагьай гафуналди, инсандин къене хайи чIалани вичин бине кутазва. Инсаният вилик фин паталди, ада вичин тежриба несилрилай несилрал хайи чIалал гун герек я. И жигьетдай дидед чIал виридалай багьа са нямет я.
Лезги чIалан проблемайрикай, ада чи халкьдин уьмуьрда къугъвазвай ролдикай фагьумун гьар са касдин гьече я. Вуч хъсан я хьи, и меселаяр лезги поэзияда фад-фад къарагъарзава. ЧIехи канивилив, чимивилив, дамахдивди хайи чIал теснифзава чи зарийри:
Зи чIал, вун зи мез-луькIуьн я, дамах я,
Зи диб я вун, эдеб, руьгьдин булах я.
Зи тур я вун, зи къалхан, зи нефес я,
Зи гъалибвал, зи кIанивал, гьевес я.
(Фейзудин Нагиев «Мез ва чIал»)
Дидедин чал, дидедин чIал-
Бубайрилай аманат чал!
Вун — лезгидин вилин нине,
Вун — зи халкьдин руьгьдин бине,
Вун — зи хайи диге масан,
Вун — ватандин кIукIуш кьакьан…
(Билал Адилов «Дидедин чIал»)
ЧIал — миже я дидейрин
Михьи, гьалал некIедин.
Азадвилин женгера
Чи бубайрин гьекьедин…
(Зерифа Касумова «Дидедин чIал»)
И шиирра халкьдин хазина тир чIал хуьзвай, адан къайгъуда даим акъвазнавайбуруз авторрин патай гьикьванни чIехи гьуьрмет ава!
ЧIалан чIехивиликай, кьакьанвиликай ихтилатзава Арбен Къардаша. Зариди дидед чIалан гьар са инсандин уьумуьрдавай кьетIенвал, кIелдайбурув вичиз махсус устIарвилелди агакьарзава:
Анжах вун зи ивидани бейнида
ХьаначиртIа, туширтIа вун зи мез яз,
Рази тир зун: вун заз чIал яз гайида,
Зун халкьунал ви са гаф яз, са сес яз…
Авайвал лугьун герек я: кIвале аялдиз хайи чIал чир тавун, ам ругьдин жигьетдай вичин бинедикай яргъаларзава. Нетижада, несилрин арадавай авсиятарни чIур жезва, инсанди вичин халкьдиз хас тир иер жигьетар квадарзава. Гьавиляй мез ахъайзавай чIавалай аял хайи чIалаз канивилин руьгьда тербия авун лазим я. А чIалаз хьи, адал чIехи классикар тир СтIур Далагьа, Етим Эмина, СтIал Суьлеймана туькIуьруьнар авуна. Хайи чIалаз канивиливди агатунин чешне къалурзава чаз Келентер Келентерлидини. «ЧIал хкида» шиирда зариди хайи чIал къацIурун гьаларикай вичин къалабулухар къалуруналди, чIалан къайгъуда амукьунин важибвиликай ихтилат кудзава. Келентера чIалаз гьурьметуниз, адан михьивални иервал хуьниз, чIал вилик тухуниз, кьакьанриз хкажуниз эвер гузва. Вичин чIалан къадир авачирдаз жемиятдани са гьуьрметни жедач. Вичин халкь чандилайни пара кандай заридин рикIиз ихьтин гьалар акурла тIал язава:
Я чIалан кIвал чIурзавайди, —
ЧIал ви къамат, ви акун я;
Им а чIалал рахазвай халкь,
Халкьар къене амукьун я.
Зи рикIе цIух гьатнава къе,
Чан гуда за чIалан рекъе;
Мад элкъведач и гафунлай,
ЧIал хьайила са сафунлай;
Пехилбурук хъел кухтуна,
Шит гафарик кьел кухтуна,
ЧIалал чIалан гьал хкида!
Гьар са халкь вилик фин паталди ада вичи кIватIнавай социал тежрибани чирвилер къвезвай несилрив агакьарун герек я. Хайи чIал квахьайтIа бес гьикI хьурай? И жигьетдай вичихъ чIехи талант авай зари Зерифадин кьатIунар иллаки вили къадайбур я. Автордин фагьумдалди чIал девиррин авсият хуьзвай руьгьдин културадин пун я:
Бадеди зи дидедиз
Аманат яз гана чIал.
Зи буржи — вахкун я ам
Зи балайрив авайвал.
Эгер чна чи чIал квадарайтIа, са затIунивайни чун халкь хьиз таз жедач. Ф. Нагъиеван шиирар, кьадардиз гъвечIи халкьарин чIалар квадуруналди, са маса халкьдин кьадар пара ийиз алахъзавайбуруз акси я. Чи чIал квахьзава жал? Зариди «Зи чIал» шиирда лезги халкьдин тарихдин къатара къугъванвай рол кьатуникай гаф кудзава, алай девирда чIал хуьн важиб кар тирди малумарзава. «ЧIал несилрин ивидин рикIел хуьнар я»- лугьузва зариди. И хазинада шумудни са девирдин дерин кьатIунар, тарихда кьиле фейи акъажунар, дердер, гъамар, уьцIуьвилерни, верцивилерни ава.
Сир туш хьи, халкьдин културадин дережа чIалахъ галазни чIехи авсиятда ава. Вилик фенвай чIал вичин кхьинралди, чIехи гафарганралди, диалектрин кьетIенвилелди чир жезва. И жигьетдай лезги чIал уникал девлет квай чIал я. Адаз герекди канивилин цIайни руьгьдин къуват я. Лезги зарийрин и аспектда авай туькIуьрунри чIал вилик финин рекье чахъ чIехи умудар кутазва. Гар са вакъиадин гъавурда акьун културадин винелай жезвачни? Ф.Нагъиевани, агъадихъ галай цIарар кхьидайла, ам са гимн хьиз элдин мецел хьун кьатIана жеди:
Лезги хуьре к1вал амай кьван,
Рик1е халкьдин т1ал амай кьван,
Чахъ чи дидед ч1ал амай кьван
Сагъ я лезги халкь!
Эхь, чIал я халкь квахьиз тазвачирди. Ша, чна элна-мелна хайи чIал хуьн, адаз гьурметин, чIалан михьивални иервал хуьз, ам вилик тухуз алахъин!
Раида Ревшан (Саидова),
филолог.
Астрахан шегьер
Хуьруьг Тагьиран “Гьавадин пагьливан” поэмада Валентин Эмирован къамат
XX асирда советрин халкьарин кьилел атай виридалайни чIехи мусибат 1941-1945-йисарин Ватандин ЧIехи дяве хьана. А девирдин эсеррик Х.Тагьиран “Гьавадин пагьливан”, “Кьуд йис”, “Алхасан махорка” поэмаяр, “Дагъдин кард”, “Геройдиз тIвар мубарак” шиирар акатзава. Советрин Союздин Игитвилин тIварцIиз лайихлу хьайи Эмиров Валентинан ва Алиев Гьасретан кьегьалвилел халкьдин шаирди лап рикIивай дамахзава ва абур Лезги чилин асланрив гекъигзава.
1943-йисуз Хуьруьг Тагьир, ЦIадаса Гьамзатахъ, Абуталиб Гъафуровахъ, Александр Назаревичахъ галаз санал душмандикай азад авур Нальчик, Пятигорск, Георгиевск шегьерриз мугьман хьанай. Шаирдиз немсерин фашистри дагъвийриз авур цаваривай, чилеривай эхиз тежер чапхунчивилер, зидвилер вичин вилералди акунай.
Шаирдиз немсерин лагълагъчийри “чна Кавказдин халкьарик кядач” лугъудай къалп гафарин къимет вуч ятIа, мад сеферда чир хьанай. Хуьруьг Тагъиран вилик иви кIвахьзавай Нальчик, санал яна къанавдиз гадарнавай агъзурни вад виш кас кьуьзуь итимрин, дишегьлийрин ва гъвечIи аялрин мейитар акъвазнай. Дяведин йисара вири миллетрихъ галаз санал лезги халкьдин рухвайрини рушари игитвилин чешнеяр къалурнай. Валентин Эмирова, Гьасрет Алиева, Араз Алиева, Эсед Салигьова, Мирза Велиева лагьайтIа, Советрин Союздин Игитвилин баркаллу тIварар къазанмишнай. Хуьруьг Тагьира са йикъанни, са сятдинни яргъал вегъин тийиз абурукай шиирарни поэмаяр теснифна. “Гьавадин пагьливан” тIвар алаз Валентин Эмироваз бахшнавай поэма иллаки таъсирлуди хьана. Къад миллион кас советрин инсанрин чанар тухвай Ватандин ЧIехи дяведи социализмдин къурулушдин мягькемвал, гьа жергедай яз чи идеологиядин, поэзиядин къудратлувал субутна.
Хуьруьг Тагьира лезги поэзияда поэмадин жанр идейнивилелди, уьмуьрдиз тайин тир делилралди къимет гузвай образралди девлетлу авуна. Шаирди вичин яратмишунра А.Фатахованни СтIал Сулейманан тежриба санал сижифламишна, лиро-эпический поэма арадал гъана.
“Гьавадин пагьливан”.Ина шаирди сифте яз неинки вичин рикIин гьиссер, хиялар, фикирар лугьузва, гьакIни тайин инсандин, Советрин Союздин Игит Валентин Эмирован кьисметдикай, къаматдикай, ада авур игитвиликай художественный чIалан гуьзел формайралди галай галайвал суьгьбетзава. Вичин жанлувилел, акьалтIайвилел гъалтайла, игитдин къамат вири терефрихъай виливай кьатIуз жедай тегьерда гунин жигьетдай и поэма тафаватлуди, шаирдин яратмишунра кьилди са важиблу кам къачун хьанва.
Поэмадин сифте цIарара шаирди хайи халкьдин, ватандин тербия къачур Валентин Эмиров элдин руьгьдин чешне, гъвечIизмаз лезги тIебиат кьунвай уьтквем хва тирдакай лугьузва.
ЧIехи хьана пагьливан хьиз
гьайбатлу,
Вични уьтквем, гзаф зирек,
къуватлу.
Къизил цуьк хьиз, гъвечIизмаз
чиг алай,
Адан гзаф летчиквилел рикI алай.
Хуьруьг Тагьира къагьриман лезгидин къамат гьерекатда аваз ганва. Ам кIелдайбурун вилик чIехи ва лигим жезва. Ватан хуьн патал ам гьазур хьанва, адаз са куьнихъайни кичIезмач, вучиз лагьайтIа ада вич гьар жуьреда ахтармишзава, адан гафар дамах авун туш, халкьдин рекье чан гунни адаз гьайиф туш. Вич Ватан хуьз гьазур хьанвайди ада кардалди, белофинрихъ галаз хьайи дяведа субутарнай.
Эмирован самолетди, душмандин винел Азербайжан халкьдин эпический эсердик квай къагьриман хва Куругълиди хьиз, авуна кIевиз гьарай, душмандин винел къурна са къати цIай.
Цава дяве физвайла, Эмирова душмандив вил ахъайиз тадачир. Вичин вири жуьредин мумкинвилер, алакьунар ишлемишиз, ада душман телефдай, вични цIун юкьвай сагъдиз, я туш хирерни хьана, аэродромдал самолетни гваз хкведай. Кьве сеферда адал залан хирер хьанай.
Залан хирер алаз госпиталда авай рикI хци игитди, анжах вич жезмай кьван фад фронтдиз хъфиникай, цавун бушлухрай душмандал цIай къуруникай фикирзавай.
Сагъ хъхьана хирер адан
са бубат,
Са гьал хтайвалди бедендиз
къуват,
Къаткай йикъар буш фейид яз
гьисабна,
Мад вич фронтдиз рахкурун
тIалабна.
Кьегьал летчикдин мурад кьилиз акъатнай. Ам мад самолетдин штурвалдихъ ацукьна, гъалибвилин югъ мукьва ийиз алахъна.
Валентин Эмирован къамат Хуьруьг Тагьира, вичин саягъ, вири жуьредин тарифдин гафаралди ачухарзава: “хци рикI авай”, “пагьливан хьиз гьайбатлу”, “уьтквем”, “гзаф зирек”, “къуватлу”, “гзаф зурба къанажагъ, авай”, “вилер зирек, жигер сагълам, рикI хци” ва ихьтин масабур. И тарифар гьакIанбур туш, абуруз Валентин Эмиров гьакъикъатдани лайихлу тир.
Поэмада са шумуд чкадал Валентин Эмирован гафар гузва. Вичин рахунралди адан виликди фини, чIехи хьуни, жегьилзамаз полкунин командирдин къуллугъдал кьван хкаж хьуни акьалтIай тамамвал къалурзава.
Шаирди Эмирова душмандиз кьазвай ягъунар, ада гьавада вич тухузвай къайдаяр гьар жуьредин такьатралди лугьузва, са шумуд чкадал дяведин ихьтин шикилар гузва:
Гьатна игит къати ялавдин
къене,
Чарх гана тадиз кьулухъди
элкъвена.
Чими-чимиз ада вичин гъилелди
Хъияна душман вегьена
чилелди…
Амма гьамиша Валентин Эмировавай сагъдиз женгинай экъечIиз жезвачир. Душманрин къуватарни тIимил тушир. Самолётди цIай кьунвайтIани, эхиримжи женгинай Эмиров сагъдиз экъечIдай, амма парашют ахъа хьанач…
Асландин рикI авай игитдин эхиримжи женг шаирди еке устадвилелди ва таъсирлудаказ къалурнава:
ЭкъечIна ам къати ялавдин
юкьвай,
Парашют гваз гадарна чилиз
мукьва.
Ахъа хьанач гьич парашют,
аватна…
Гьайиф юадаш! Гьайиф, гъиляй
акъатна!
Ватандин ЧIехи дяведин йисарин сифте кьилера игитвилин тIвар къачур Валентин Эмиров Ватандин азадвал, халкьдин абадвал патал телеф хьана, амма адан баркаллу ва багьа тIвар эбеди яз халкьарин рикIера амукьдайди шаирди еке гьуьрметдивди къейдзава:
Халкьди хуьда гьамиша ви тIвар
кIевелай,
Вун хьтин хва алуддач гьич
рикIелай,…
Ватандин ЧIехи дяве советрин вири халкьар патал лап четин ва зурба имтигьандиз элкъвена. Ахьтин завалрай уьтквемвилелди экъечIай халкьарин дуствал, садвал садрани чкIин тийирди хьун лазим тир. Гьайиф, я а уьлкве, я дуствал къе амач. ЯтIани чи тарих еке тербиячи ва акьулдин чешме, аникай тарс хкудун чи везифа я.
Халкьар! Сад хьухь! Ислягьвал
куь пайдах хьухь!
Мягькем яхъ куьне гъилер
гъилера!
Куь уьмуьрдин – зи уьмуьрдин
даях хьухь,
Садвал, Дуствал пак мурад яз
рикIера!
Арбен Къардашан и гафари Хуьруьг Тагьиран сес давамарзава.
Сегьерхалум Османова,
Герейханован хуьруьн 1-нумрадин юкьван школадин муаллим
Лезги газет
Автор: Рамазанова Тюкезбан Рамазановна
МКОУ СОШ4 п. Белиджи Дербентский район
“Зи Лезгистан ”
Тарсунин тема: « Зи Лезгистан»
Тарсунин метлеб: дидед ч1алан гуьрчегвал, адан метлеблувал къалурун;
алимри, шаирри дидед ч1алакай лагьанвай гафар веревирд авун;
дидед ч1ал к1ан хьунин, адан михьивал хуьнин гьиссер тербияламишун.
Тадаракар: ктабар, презентация «Дидед ч1алакай бубайрин келимаяр», проектор, ноутбук, шаиррин суьретар, баннер «Лезги халкь, Ватан, Дидед ч1ал».
Тарсунин план.
- Тарс тешкилун.
- Тарсунин метлеб ачухарун, аялрин вилик гьялна к1анзавай месэлаяр эцигун.
- Темадин винел к1валахун.
- Тарс мягькемарун.
- Тарсуникай аялри хкуднавай къейдер.
- Къиметар эцигун.
- К1валин к1валах гун.
Тарсунин финиф.
Хьана,кьван,хьанач кьван са вилаят. И вилаятда са пачагь хьана,адахъни пуд хва авай. Бубади вичин рухвайриз ихьтин веси туна: гьамиша дуствилелди яшамиш хьухь, сада садан хатур хамир,гьуьрметлу хьухь, вири къуват халкьдин рекье харж ая, адаз куьн гьамиша герек я. Квез илимар чира, абурун къадир хьухь. Гадайри чпин бубадин веси кьилиз акъудна: абур гьамиша санал хьана, халкьдин тереф хвена,адан къайгъуда хьана. Абурун т1варарни тир Лезги халкь, Ватан, Дидед ч1ал.
Къенин чи тарсунин тема я «Лезги халкь, Ватан, Дидед ч1ал». Гьи къайдада кьиле фида чи тарс? Куь фикир желб ийиз к1анзава заз «Дидед ч1алан сирер» т1вар алай ктабдал. Къенин чи везифа я и ктаб к1елун,ада ганвай тапшуругъар кьилиз акъудун, яни и ктабди заз дидед ч1алакай квез авай чирвилер ахтармишиз куьмек гуда. Ша, чна ам ахъайин. Гьихьтин гафар аквазва чаз сад лагьай чинай?
( Ч1ал маса гуз жедач, маса къачуз жедач! Адал анжах дамахиз жеда!!!)
Гьикьван гьахълу гафарилай гат1умзава и ктаб!
1.Гьикьван гуьрчег я чи ч1ал!
Дидед ч1алан манадин деринвал сифтени-сифте чи халкьдин мисалрай аквазва. Ч1алакай чпин фикирар чи халкьдин алимрини шаирри гзаф лагьанва. Гьикьван гуьрчег шиирар ава чи ч1ала!
Абур квез чизвани?
Мисалар .
Дидед чIал кIан хьухь.
Дидед чIал тийижир инсан чIехи бахтуникай магьрум я.
Дидед чIал эбеди япара авай лайлай я.
Жуван чIал усалармир.
Жуван чIалак рехне кутамир.
Хайи чIал инсандин къуват я.
Хайи чIал хьун кьегьалвал я.
Хайи чIалав къведай нямет авач.
Хайи чIалакай ягьанатдай кас иеси кьадай кицIиз ухшар я.
Хайи чIалан къадир хьухь.
Хайи чIалан тIеам масад я.
ЧIал акьулдин булах я, акьул — чIалан дамах.
ЧIал инсандин дамах я.
ЧIал рахайла иер я.
ЧIал тийижирдаз дидени чир жеч.
ЧIал халкьдин девлет я.
Лезги ч1алаз хас лишанар ава пуд:
Чириз регьят,гегьенш сергьят,фитне кьегьят.
Аваз абур мадни ава са шумуд,
Ингье абур: хуьда сабур, я такабур,
Мециз кьезил, гафар т1имил, фикир я гьуьл.
Мадни ава,бесрай абур, и лагьайбур
Гзафни я хуьн патал ч1алан абур.
……………………………………….
Ватан хуьникай ва зегьметдикай,
Дуствиликайни гьак1 гьуьрметдикай,
Гьалал суьрсетдин хуш лезетдикай
Кхьидай дерин гьуьл я лезги ч1ал.
ДИДЕДЧ1АЛ Фейзудин Нагъиев
Зи дамах, зи булах, зи ах, лезги ч1ал,
Агъзуррикай Садаллагьди гайиди,
Зи руьгь, зи ирс, зи виждандин гуьзгуь ч1ал,
Руфунамаз япариз ван хьайи ч1ал,
Даиматдай зун дуьнйадиз гъайиди.
Вун зи мез я, зи ашкъидин лувар я,
Акъудзавай хиялрин арш-кьакьандиз.
Садаллагьдиз кузвай рик1ин ялвар я,
Вун захъ гала: гьам дерт я, гьам сувар я,
Гьазур я зун зи чанни ваз къурбандиз.
Гуьзелбурун арада вуч тек я вун,
Гьар гаф зар я, мана – гегьенш, деринди.
Уьмуьр гузвай дидедин пак нек я вун,
Эсилдин ирс, зи яб, зи мез, экв я вун.
Дидедин чIал Арбен Къардаш
Зи лезги чIал, дидедин чIал – дуьньядин
Вири чIехи чIаларилай ширинди.
Зи кьисметда шадвилинни сузадин
Гуьзгуь я вун, хвейи халкьдин зигьинди.
Къуй са акьван гегьенш туш ви уьруьшар,
Къуй са акьван гьяркьуь туш ви часпарар,
Са квелдини ийиз жедач дегишар
Ви туьнтвилин, назиквилин гьунарар.
Ви сесера цIун мецерин ван ава,
Къаяйринни, ачIаринни аранрин.
Гьар гафуна хайи чилин тан ава,
Атир ава мезрейринни харманрин.
Вун авачир яд чкайрай хтайла,
Заз цIай я вун хайи кIвалин къулавай.
РикI къагьардив, хвешивилив ацIайла,
Мад къахрагъиз кIан жедач ви къвалавай.
Гекъигунрив ви кьакьанвал, деринвал,
Ви фирягьвал къалур жедач авайвал.
Авахьзава, артухиз ви ширинвал,
Туьхуьн тийир са гъетрен нур цавай вал.
Лезги чIал Мердали Жалилов
Лезги чIала сесер ава ширинбур,
Авазар яз алахьда ви мецелай.
КIанивилин кьин хьиз, мана деринбур,
Дидед нек хьиз, алат тийир рикIелай.
А сесерихъ къуват ава ажайиб,
Чим хьана вун живе хьтин хкаждай.
А сесерихъ къуват ава ажайиб,
Мекь хьана, вун векь хьиз таза акIаждай.
Тажублу я сесер лезги гафарин:
Наши касдиз – кьас тежедай къелеяр.
Дуст паталди къизилгуьлрин кIунчIар я,
Душман патал – къайи, залан гуьллеяр.
Лезги сесер гьинай къвезва? Яб це на
Рагукай къван аватдайла дерейриз.
Самур вацIун ширин лайлай йифериз
Хкаж жерла кьилихъ галай гуьнейриз.
Лезги сесер къвезва дагъдин булахрай,
Рекьин тийиз, рагъул тежез авахьир.
Лезги зуьрне рахада хупI дамахдал,
Гагь марф хьана, гагь хъвер хьана алахьир.
2.Вири дуьньядин дидед ч1аларин югъ.
21 февраль – Виридуьньядин дидед ч1аларин югъ яз малумарнава. Адакай квевай вуч лугьуз жеда?
Саки виридаз малум я хьи, алай аямда дуьньядин гзаф чlалар квахьунин хаталувилик ква. Терг хьунин часпардив фад-фад агакьзавайбурни гъвечlи халкьарин чlалар хьун тlебии кар я. Ихьтин татугай гьалар арадал атанвай макъамда хайи чlаларин Виридуьньядин югъ хьунухьни дуьшуьшдин кар туш.
Малум тирвал, 1999-йисуз ЮНЕСКО-дин Генеральный конференцияди хайи чlалар хуьнин макьсаддалди 21-февраль дуьньядин дидед чlалар хуьдай югъ яз тайинарна. 2000-йисалай гатlумна гьар са миллетди хайи чlалан югъ къейдзава. Чи аямда лезги чlал авай гьални, пешекарри тестикьарзавайвал, тарифлуди туш.
Гьавиляйни гзафбур чlалакай чпин фикирар, веревирдер раижиз Интернетдин махсус майданриз экъечlзава. Газетрай, журналрай чlалан месэлайриз талукьарнавай макъалаяр чна мукьвал-мукьвал кlелзава.
ЧIал амачирла, халкьни амукьдач, яни чIал авачир халкь миллет туш. ЧIалар квахьунин гьерекат са чIавузни акъвазнавач. Дуьньяда гьар вацра, гьатта гьар гьафтеда са чIал квахьзавайди фадлай малум я, Хайи чIал ва эдебият гьар са инсандин девлет я, ам хуьн чи гьар садан пак буржи я.
- «Ч1ал алай девирда»
Шаз шегьердиз фейи Идрис
Са йисалай хьиз хтана.
Урус хьанвай вични халис.
Вичив рахай касдиз ада
«Не понимаю» лагьана.
Ик1 вучиз ят1а яраб? Вучиз чи ч1ал кесиб жезва? Им халкьдин медениятдиз гьуьрмет тавун яни,тахьайт1а жуван халкьдин медениятдин гъавурда гьатиз к1ан тахьун яни? Бес вучиз вичиз 19-асирда лезгийрин ч1ехи шаир Етим Эмина еке къимет гайи ч1ал къе икьван зайиф хьанва?
Куьне вуч лугьуда?
Квахьзава къе чи Лезги ч1ал
Адил Агабеков
Квахьзава къе чи лезги ч1ал
Я рахазмач чун лезгидал
Са гаф лезги, пуд гаф урус
Гъилени чи хьанва п1уп1рус.
Шад я гьеле лезгияр лугьуз
Лезгида лезгидиз яб тагуз
Хатур гьурметни ва инсанвал
Квахьна физва хьи чи лезги ч1ал.
Яб акалдай радиодиз
Гила амач гьамайни чахъ
Хьанва каналар районриз
Рахазмач гьич лезгидалди.
Четин хьанва эхир чи гьал
Квахьна физва чи лезги ч1ал
Квахьнава чи намуслувал
Квадармир гьич чи лезги ч1ал.
«Ц1ийи лезгияр»
Куьчедал кьве дуст гьалтзава.
– Саламалейкум,стха!
– Ваалейкум ассалам,стха!
– Яда,ц1ийи къуллугъар мус чуьхуьзвайди я?
– Конечно,чуьхуьдайди я ,никаких разговоров.
– Гьун лагь кван, ваз вуч ц1ийи хабарар ават1а ц1ийи чкайрал?
– Ядаааа, сад лагьай совещанидал зи настроенияр михьиз ч1урна абуру.
– Вучиз яда? Вуч хьана?
– Ваз за вуч лугьун? За целый йиф ксун тавуна, прекрасный доклад гьазурна. Зун акьван хъсандиз рахана хьи, даже жувазни бегенмиш хьана. Не пойму вучиз ят1а, доклад куьтягьайла, зал вири хъуьрез башламишна. Зи кьил вообще са куьнайни акъатнач.
– Ваъ, яда. Хълагь кван зазни, вуна ана вуч лагьанайт1а.
– Пожалуста.
Вот,юлдашар,-лугьуз башламишна за
Значит чаз мажал авач ксудай.
Силы тоже герек я чаз дат1ана
Притом и къарар кьилиз тухудай.
Так, конкретно,подуматна и кардиз
Резервияр акъуднайт1а хъсан тир.
В основном гьа идакай са польза
Безусловно хкуднайт1а хъсан тир.
Так-что чун лап отставать жез гуьгъуьна
Им совсем ик1 неудобно жезва чаз.
Неполадка хтун патал гуьнгуьна
Самый меньше кьве варз герек къведа чаз.
Особенно и овощар къачунин,-
Рассадаяр закупатна гъизва чаз.
Тогда-когда чавай абур чкадал
Готовитиз жедайд якъин чизва чаз.
Вообще давай за дело взяться
Чал соседрин са упрекни тахьурай.
Пусть абуруз чун чир хьуй достойни тирди,
Чи к1валахриз завидовать авурай.
– Ваъ, ядааа. Им вуч я,доклад я лугьуз? Ам на гьи ч1алал кхьенвайди ят1а, ви кьил хьайит1ани акъатнани? Ам гьи ч1ал я, ядаааа?(хъуьрезва)
– Эгь,тоже мне, дуст я рахайла…………………(хъелна хъфизва)
«Чи рахунар»
Папа итимдиз зенг ийизва:
«Дорогой, зун парикмахерскидиз физва. Анай подругадин патавни на полчаса заглянутда. Извини, обед гьазуриз агакьнач.»
Итимди жаваб хгузва:
«Зегьримарнач,уже надоел хьанва вун заз. Сколько можно ви капризар терпетиз?Все!»
«Я лезгинка, куьн я вири урусар»
– Асият вах,ваз нисинин хийирар!
– О Боря стха, салам!
– Гьик1 я куьн? Вуч хабарар ава?
– Ой,хабарар гзаф ава. Особенно ви стхади зун гьик1 обижатнат1а,лугьуз к1анзава заз.
– Ваъ,я руш, ада вун вучиз бейкеф авурай? Вун сад лагьай кас я адалай арза ийизвай. Ана вуч хьанат1а,заз ахъая кван.
– Зун публично оскорбитна Асада
Свадьбада любимый дочь тухузвай.
Ада, народ собрать хьанвай чкада,
Родной язык не знаю я лугьузвай.
Лугьузвай хьи, родной ч1ал чир тавурт1а,
Урус ч1ални невозможно усвоить.
Бес кто я, кьве ч1аланни гъавурда
Авай, ийиз кьве ч1ални удвоить?
Лезги ч1алан газеты не читаю,
Ну и что,это не есть ч1уру кар,
Ложь не люблю,правдой я питаюсь,
Я лезгинка, куьн я вири урусар.(хъел кваз хъфизва, Боря мягьтел хьана амукьзава)
Лезги ч1алаз гьуьрмет ая,
Ч1алакай хуш суьгьбет ая.
Тийизвайдаз туьгьмет ая.
Ч1ал к1анидан буржи я им.
Къуй булах хьиз авахьрай ч1ал,
Квачиз вичик ч1уру векь-кьал.
Лезги ч1алан илим я им
Гьейран хьурай акур кас вал.
- «Чна вун хуьда, дидед ч1ал!»
Рик1ел хуьх,ч1ал чи халкьдин девлет я ва гележегда адан кьисмет гьихьтинди жедат1а, чалай аслу я!
Са ферз ят1а чи хуьн диде Ватан,
Кьве ферз я ч1ал хуьн хиве гьар садан.
Чна ч1ал хуьда,ч1ала хуьда чун,
Чи къайкъударвал къудрат я адан.
Ч1алаз к1ан жедач ви гун ва къачун,
Ам хуьн герек я эцигна лап чан.
Лезги чилиз, лезги к1вализ,
Самур вац1уз, Шалбуз дагъдиз,
Сулейманаз ва Эминаз
Гьуьрметзавай лезги хци
Квадардайди туш лезги ч1ал.
Сулеймана,Саида,
Тагьирани Межида
Лезги ч1ал бес чун патал
Михьидаказ хвеначни?
Зилфикъарни Арбенни,
Фейзуддинни Байрамни
Гьа рекьяй т1уз феначни?
Ч1ал течирда гьик1 к1елда
Етим Эмин, Шихнесир,
Ибрагьиман, Алеман
Гьик1 чирда бес ч1алан сир?
Къурбананни Къиясан
Романар бес к1елдачни?
Шагь-Эмира, Забита,
Алирзади хъелдачни?
ЗИ Ч1АЛ Ф.Нагъиев
Зи ч1ал, вун зи мез-луьк1уьн я, дамах я,
Зи диб я вун, эдеб, руьгьдин булах я.
Зи тур я вун, зи къалхан, зи нефес я,
Зи гъалибвал, зи к1анивал, гьевес я.
Эсиррихъни рахадай мерд ч1ал я зи,
Ви къецин югъ – им эх тежер т1ал я зи.
Ви гьар са гаф бубайрилай ц1ир я заз,
Ви пакад югъ кьил такъатдай сир я заз.
Яраб… яраб зи халкь, зи ч1ал рекьида…
Чи несилдин мецерал вун рекъида..?
Биши къванциз элкъведа зи мецикай?
Тарихчиди хкуддайвал чиликай?
Ваъ, ваъ, зи Ч1ал! Вун рекьич Халкь амай кьван.
Чи дидейрив лайлайрин сес гумай кьван.
ЧIал квадармир Яргунви Исгьакь эфенди
КвадарайтIа мални девлет,
На ам хвейи кIвал квадармир.
Баянлухда кутуна вил,
Бегьер гъайи сал квадармир.
ЭлячI тежез уьмуьрд гирве,
Женгер чIугваз гьатна кIеве
Халкьдин дерди аваз хиве
РикIи чIугур тIал квадармир.
КIвал квахьайтIа, жеда ваз тIар,
Эл квахьайтIа, къвада вал хар.
Эхун патал хьайи крар
На гьиссерин звал квадармир.
ХьайитIа ваз и дуьнья дар,
КвадарайтIа вири затIар,
Эхирдал кьван хуьн патал тIвар,
Вуна жуван чIал квадармир.
………………………………………
Маса ч1алар чирун хъсан я,
Дидедин ч1ал хирде авун нукьсан я.
Ам мани я гьар юкъуз чи сивевай,
Ада гьиссер ачухарда к1евевай.
…………………………………………
К1елиз ктабар, чира лезги ч1ал,
Руьгьдин девлет я ч1ал чи гьар садан.
«Тапшурмишнавай кас вуж я ам чал?»
Эгер са касди лагьайт1а бирдан,
Ваз гьихьтин жаваб ават1а лагь кван?
«Заз ахьтин суал гудай лезги жеч,
Хьайит1а эгер, жаваб гьазур я.
Зун адахъ галаз и чилел къекъвеч,
Адан эхир кьил лап беябур я.
Ша тади тийин, женнет сабур я.
Ч1ал халкьдин чин я, адахъ зурба къуват ава. Ам чирун, хуьн- чи гьар садан буржи я.
Тарсуникай аялри къейдер хкудун.
Къе тарсуна заз чир хьана…
Зи фикирдалди…
Тарсунин нетижаяр кьун. Къиметар эцигун. К1валин к1валах.
«Дидед ч1алакай зи фикирар» сочинение кхьиз.