Зи лезги чал сочинение

Обновлено: 09.01.2023

Меденият халкьдин диде я. Ам гьамиша дегиш жезва, яшамиш жезва, нефес ч1угвазва, ч1ехи жезва, ам чахъ галаз ч1ехи жезва ва ада чун ч1ехи ийизва. Фикир авурла, меденият халкьди арадал гъизва ва ада –халкь. Медениятдин ч1ал халкь я. Ам авачир халкь тухум авачир етимдиз ухшар я. Дегь заманайрилай эгеч1на вири халкьарихъ галаз лезгийрини хайи ч1ал ядигар хьиз хуьзва, девлетлу ийизва, къешенгарзава. Гьар са ч1алан кьулухъ зурба медениятдин къат чуьнуьх хьанва. Эгер жуван хайи халкьдин ч1ал чин тийиз хьайит1а, жуван халкьдин тарихдихъ ва медениятдихъ авай алакъа квахьда. Дагъустандин меденият – им чи халкьдиз хас яшайиш яратмишай, чи ата бубайри руьгьдин бине эцигай чешнелу тежриба я.Абуру халкьдиз аманат яз несилрилай несилралди атанвай весияр тунва: дуствилелди яшамиш хьунин адетар, мукьвавилинни къуншивилин алакъаяр хуьдай адетар, ч1ехибурузни дишегьлийриз гьуьрмет авунин, зегьметкешриз гьуьрмет авунинни бубайрин укьуллу келимайрихъ яб гунини ва абурун гафуниз килигунин, кефсузбурунни кьуьзуьбурун къайгъударвал авунин адетар. Ибур вири чи халкьди галатун тийижиз, четиндиз ва еке гьевесдалди эцигнавай ва эцигзавай медениятдин гурар я. И гурарай дегь заманрилай инихъ чи тухум хкаж хьана ва хкаж жезва. Алай девирда чи уьмуьрдин гьар са хиле чи баркаллу рухвайрини рушари

ч1угвазвай зегьметни абурун агалкьунар, чи игитрин кьегьалвилерни гъалибвилер, чи гьар йикъан яшайиш патал

тешкилзавай шарт1ар- вири чи меденият я. Меденият – им

вири чи халкьар агудзавай къуватлу яракь я.

Гьак1ни чи медениятди чаз халис инсанвилелди яшамиш

жез, намуслувилелди зегьмет ч1угваз, пешекарвал къачуз, хайи ч1ал, марифат, халкьдин авазарни, маниярни, кьуьлер, адатарни миллетрин хесетар дериндай гьисс ийиз, рик1ивай кьат1униз, аннамишиз ва ишлемишиз чирзава.Меденият вич- вичелай чи къужахдиз къведач. Ам кьабулун, гьисс авун иллаки жегьилриз акьван регьят кар туш. Гьаниз килигна и кардиз гъвеч1и ч1авалай, школада амаз фикир

гун лазим я. Россиядин Президент Владимир Путина лагьайвал, культурадиз са рик1 аладардай , машгъулардай хилез хьиз ваъ, инсан тербияламишунин рекье гзаф важиблу, кар алай , адан уьмуьрда еке роль къугъвадай хилез хьиз фикир – дикъет гана к1анда. И гьахълу гафарал алава жедай зат1 авач. Меденият, эдебият ва ч1ал къуьн –

къуьневаз чал агак1нава. Абур сад галачиз сад гьич фикирдизни гъиз жедач. Хайи халкьдин культурадихъ,

халкьдин тарихдихъ, адан ацукьунихъ – къарагъунихъ,

баркаллу крарихъ танишариз чаз чи ч1ала, яни дидед ч1ала куьмек гузва.Вири ч1алариз хьиз чи ч1алазни вичиз хас тир

рангар, тавар ава. Гьажибег Гьажибегова лагьайвал, лезгийрин виридалайни гужлу ва хци яракь адан ч1ал я.

Чи къагьриман рухвайри ч1алан куьмекдалди, яни хци гафуналди халкь сад авуна ва адан куьмекдалди вири четинвилерай халкь акъудна. И жигьетдай мисал яз гъиз жеда Куьре Мелик. Адан ватанпересвилин руьгь квай

зулумкарвал ачухдиз къалуриз алакьна.

Куьре Меликан эсерар жегьил несил тербияламишунин,

инсанпересвилин, Ватанпересвилин фикиррив ац1анва.

т1вар алай шиир я.

Лекьре хьтин не жуван твар,

Халкьаризни къалур ви кар.

Чи невейри хуьрай ви т1вар,

Накьвадивай къакъудмир жув.

И ц1арарай аквазвайвал, шаирдин рик1 ватандихъ, вичин хайи халкьдихъ кузва. Ада, чи жегьил несилдиз невейри т1вар хуьн патал, халкьдиз аквадай менфятлу крар авуниз эвер гузва.

25 йисуз яшамиш хьайи шаир, гьикаятчи Алибег Фетягьова

вичин т1вар несилдиз туна. Лезги халкьдин гьикаятчи, философ Агьед Агъаева адаз кутугай къимет гана: « Ам

(Алибег Фетягьов) лезги литературада тамам революция тур

ишлемишзавай и гафар несилрилай несилрал фида.

Ингилисрин писатель, тарихчи, искусстводин теоретик

Джон Рескина лагьанай: «Анжах рик1ин ситкьидай авур

Лугьун лазим я хьи, и хайи халкьдин тарих, адетар, руьгьдин хазина акьатзавай несилдал агакьарун са акьван регьят кар туш. Халкьдин адетар хуьнин, руьгьдин хазинаяр хуьнин, тарих чир хьунин, жуван халкьдин баркаллу рухваярни рушар чир хьунин, жуван миллетдиз, ахпа амай вири миллетдин халкьаризни гьуьрмет авунин чешне эвел-

ни – эвел тарс гузвай муаллим хьана к1анда. Аялриз халкьдин культурадин тербия гунин рекье за ихьтин къайдайрикай менфят къачузва : сада – садакай хабар кьун, мергьяметлу хьун, сада – садаз куьмек гун, рик1инни гъилин ачухвал, сабурлувал, ата – бубайрин хъсан адетар рик1ел хуьн ва кьиле тухун.

мах к1елдайла, аялриз Ватандиз гьарма сад вафалу хьунин,

хайи чилел гьар садан рик1 хьунин гьиссер артухарунин

насигьат гузва. Абурук ватанпересвилин руьгь акатзава.

Ихьтин тарсуна аялрин рик1ел агъадихъ галай мисалар

гьуьрмет авунин, дуствал мягькемарунин гьиссер акатда.

Аялрин вилик ихьтин суалар эцигиз жеда:

1. Алискер гьихьтин гада тир?
2. Къариди хциз гьихьтин меслятар къалурнай?
3. Алискера вичиз гьихьтин инсандикай юлдаш кьуна?
4. Ваз дустар авани?
5. Ваз гьихьтин дустар бегенмиш я?
6. Квез дуствиликай гьихьтин мисалар чида?

Аялри дуствилиз талукь мисалар гъида ва абурун мана –

Милли культурадин къайдаяр ва тарихдин адетар,

Халкьдин руьгьдин яратмишунар вилик тухузвайбурни ва

Абур несилрилай несилрал агакьар хъийизавайбурни чун

ва чи аялар хьун мумкин я. Милли адетрин культура чирунин бинеда халкьдин тарих, халкьдин къанажагъ,

яшайиш, халкьдин хъсан адетар арадал хкун ва абур да-

вамарун хьана к1анда. «Россиядин Федерациядин госу –

дарстводин милли концепцияда къейдзавайвал,

руьгьдин ва халкьарин садвал арадал гъун ва гегьеншарун,

Россиядин халкьарин тарихни меденият чир хьун, тарихдин ирс ва милли яшайишни адетар сад – садав кьун, ч1алар

чирун ва абур хуьнин шарт1ар арадал гъун важиблу кар я.

Чи дагъви харкьар руьгьдин яратмишунралди тарихдихъ

алакъалу я: тарихдин манияр, риваятар, кьисаяр, махар,

мисалар, миск1алар ва масабур.

Алай вахтунда гьар са халкьди вичин тарих, культура,

адетар ц1ийи кьилелай аннамишзава, рик1елай фенвай ва

икьван ч1авалди малум тушир т1варарни вакъиаяр арадал

хкизва. Жуван ч1ал зайифардай ихтияр чаз авач.

Ам хуьн патал вири серенжемар кьабулна к1анда.

«Тербиядиз къуватсузди жез к1анзавачт1а, ам халкьдинди хьун герек я. Образование халкьдин игьтияжриз мукьва хьун, халкь квахьуникай хилас авун я.

Къуй чи акьалтзавай несил Ватан к1ани, хайи чил , ч1ал к1аниди ва абуруз вафалуди хьурай!

Гьар са халкьдин кIалуб адетра аватIа, мярекатри ам вилик тухузва. ГьакI яз, парабуру адетарни мярекатар сад-садахъ какадарзава. Са квелди ятIани абур гьахъ я. Абуруз чара-чараз тамашунни дуьз туш, сад-садахъ какадарунни. Вучиз лагьайтIа, адетри гьар са касдиз кардин чка къалурзаватIа, мярекатри и чкайрикай, ксарикай, алакьунрикай чIехи са къуват ийида, инсанрик руьгь кутада, чIехи метлебар арадал гъида.

Гьар са хизандин, гьар са хуьруьн дамах я лезги мехъер

И межлисда мукьва-кьилиди санал кIватI хьана, руш це лугьуз вужар финин ва гаф гьида лугьунин месэла гьялда. Им миресрикай сад хьун адет я. Руш це лугьун — къавум кьаз кIанзавай ксарин ракIар ахъаюнин сифте кам я. Атайбур мугьман яз суфрадихъ ацукьна чай хъвайдалай кьулухъ халуйрикай сада лугьуда:

— КIвал къени хьурай, чи гаф чи чIехиди филан касдив гва.

Адани ният ахъайна месэла икI тада:

-Я стха, эвера ви кIвале авай чи вахазни. Чун филан касдин хциз куь руш це лугьуз ракъурнавайди я. Куьн са меслят тир фикирдал ша.

Абуруни чпин арада меслятдал атана жаваб гуда. Рази хьайитIа, чпиз рушан мехъер аладариз вучар герек ятIа лугьуда.

Мехъерилай вилик мукьва-кьили илифарна гьардал са кар тада, хиве къун тавурбур патахъ ийида. Чамран дустар миресрикай садан кIвализ илифарда. Гъенен гьазурвилерин крар акун, сусан жегьизар ялун, чам хуьн… — вири гьабурун хиве ава.

Крар пайзавай межлисдал гьялзавай месэле я. Адан хивени гзаф крар кIалубда тун гьатзава. Ибурукай мехъерин магъар кутан, цIарлийрин чка тайинарун, кьулердай майдан ва дем кутадай чкаяр гуьнгуьна тун ва масабур кьилинбур я. ЦIарлиярни, маничини, ашукьни гьада разивилел гъида ва маса кьулериз талукь ксарин месэлаяр гьялда.

Дем тек мехъер кIвалин ваъ, вири хуьруьн межлис я. Деминиз атунихъни вичин шартIар ава. Абурукай сифтеди са тамашун ваъ, гьамни капарив межлисдин руьгь хкажун я. Садни, и межлисда авай ксаривай межлисдин чIехидан — нупачидин гафунилай алатиз жедач.

Чиниз акъудун араяр ахъаюн, цIийиз арадал атанвай хизан кьабулун, абуруз гила чеб аялар туширди, гьуьрмет авуниз ва къазанмишуниз лайих инсанар тирди къалурун, чпиз цIийи хизан хуш тирди малумарун патал я. Адетдив свас экуьнахъ кIватI хьанвай мугьман папариз чай гъана, вичин паяр гуналди, чамни нянихъ итимрин межлисда, суса вилик гъайи чай хъуналди чиниз акъудда.

Мехъерин мярекатдин и макъалада тупIалай тавунвай макъамарни гзаф ава. Шак авачиз абурухъ гьар садахъ вичин чIехи чка авайди я. Анжах тIвар къунвай межлис къиле тухунин карда и мярекатрин тамамвили ам пара вине ийизва.

Илифарун несилди патарихъ чукIурзавай хелер я

Уьмуьрдик тIям кутазвай, хизанрин, халкъдин къуват пара ийизвай мярекатрикай садни илифарун я. И мярекат вилиз куьлуьз аквазватIани, ам са шумуд кIарцIиз чара жезва ва абурухъ гьарадахъ чара-чара вичин манаярни ава. И мярекатдин кьиле авай къуват ада инсанар сад садав агудун, чирвилер, алакьунар винел акъудна рекъер ахъаюн я.

Гьар са куьнилай вилик илифарунин суфра лезгиди са инсандиз вичин патай авай гьуьрмет къалурун патал ийизва. Садни, ийидай са меслят хьайила илифардай адетни ава. И чIавуз яргъал ихтилатардай, кардин тIул дериндай аквадай имкан жеда. Эверай мугьмандиз гузвай къимет вине жеда. Ибур илифарунин адетдин кIарар я. Чахъ и адетдиз талукь межлисарни ава.

Мирес-верисди хванахвадиз къалурзавай гьуьрметдин са лишан я. И межлисдиз мугьмандилай къийир тIвар-ван авай чирхчирдиз, яр-дустунизни эверда. Абурни ихтилатрин бинедаллаз мугьмандихъ галаз мукьувай таниш жеда, пара чIавуз чпини адаз пакад юкъуз чпин кIвализни са илифун теклифда.

Жуван муг патан инсандиз къалурун, ракIар чиниз ахъа тирди къалурунин межлис я. И чIавуз межлисдиз маса мукьва-кьилидизни эвер гуда. Эверзавай мугьманризни тек ваъ, багърийрикайни галаз атун меслят аквада.

Кьилел са кьиса, къаза атанвай, рикIе гъам-хиял авай ксарин гьалдиз шерик хьун, кардик къуьн кутан патал арадал атайвайди я. И чIавуз тIал рикIелай алатдай ихтилатар авурай лугьуз патан ксаризни эверда.

Маса чIехи мярекатрикай лагьайтIа, вине авайди мелер я. Мелера гзаф ксар кIватI жеда, чебни гьарнихъай атанвайбур. Абурухъ гьардахъ вичин къилих ва алакъунар жеда. ГьакI яз, и мярекат арадал къведалди кьиле тухузвай крарик чIехи мана ава. Мел элди санал кIватI хьана, са касдиз, я хизандиз, несилдиз гъил къун яз кумек гун патал тирди виридаз чида. Анжах тIимилбуру фикир гузва хьи, мелерни са шумуд межлисдикай ибарат я.

И чIехи межлисдин кьилни я, тIулни. Эвер гузвай ксариз вахт ва чка инал тайинарзава. Вилик вуж акъатдатIа, гьида кардин кьил гъиле къадатIа меслятрин мжлисдал малумарда. Ахпани хуьре герек аквазвай ксариз эвер гуда. Мелериз пата-къерехде авай инсанарни илифдай адет ава.

И чIавуз кIватI жезвай ксар эверунал къвезва. Абуру кардилай пара, хьайи-тахьай ихтилатар ийида, алатай крар рикIел хкида, кар кьилиз тухунин чирвилерикай, кьисайрикай, хкетрикай гаф кудда. Лап парабурун рикIелай экуьн яралай къарагъна вичин кардик галтугун герек тирдини алатна. Инал кьилехъан-сифте фена, масабриз рехъ къалурзвайди хичалин я.

Мелез атанвай, кардик галай инсанри фу тIуьн вични са межлис хьиз чара ийиз жеда. Вучиз лагьайтIа, суфрадихъ инсанар тIуьн-хъун авунилай пара лугьуз-хьуьрез, гаф-гафунал гъиз кIватI жеда. И ихтилатар хушбур, рикI ахъайдайбур, гагь-гагь кьисайриз элкъведайбурни жеда.

ЯхцIур, яхцIурни цIуд йис идалай вилик мелер галачиз хуьруьн-кIвалин крар кьилиз тухун мумкин тушир. Къе техникадин къуватдив залан тIалабар арадай акъудиз жезвай хьиз аквазватIани, садавайни лугьуз жедач хьи, ихьтин межлисрин тIям квахьнава… Абуру инсаниятда кьазвай чка гьа виликанди хьиз файда гвайди ва вине авайди я…

Алай аямда адетри гузвай файда

Ихьтин мярекатар пара ава. Абуруз алатай аямриз талукь къилихда тамашзавайбурни тIимил туш. Заз, лагьайтIа, абурун къеняй къенин йикъан, лап шегьеринни яшайишдиз талукь тир макъамар аквазва ва абур заз кIелдайбур патални чира ийиз кIанзава. Заз чизва, къе пулунал атайла чIехи имканар авайбур пара я. И кар себеб яз инсанар сад-садахъ галкIидай чкадал, къвердавай яргъал хьунихъ физва. Гзафбурухъ къе дачаяр, багъдин кIвалер ава. Абур гатфарихъ кардик кухтан патал са шумуд хизандин аялриз эверна кар санал кьиле тухуни къвезмай несилдин тербиядиз хъсан патахъай чIехи таъсир къалурун мумкин я. Яни чуь са чка атайла элифариз машат ийизва. Имбур маишиятдин суалар я. Заз лагьайтIа къалуриз канзва хьи, алай аялдин шагь дамар тий лезги адетрин бинедаллаз файда къачудай макъамар пара ава.

Сифтени сифте маса кардик квай ксар суфрадал элифринин…Ин чIавуз тек проблемар гьалинлагъ къийир пара чIехи инсанар ни арадал къвезва. ТахайтIа са кар чидай инсан элифарни адавай мислагьат къачун! Ихьтин эхтилатдин эвез чуь гуда?

Яни хьи, атай са мугьмандихъ галаз жуван кардиз мукьа инсанрин элифарин. Са варавурд авун бес я хьи, вилиз ин чIавуз гьам мигьмандин, гьамни мици кардихъ квай ксарин вилик хкаж жезвай гьуьрмет акурай. Алай аямда бизнесда ихьтин нетижаяр гъилихъ ийин патал чIехи пулар харжизда, ина адаз ухшар мерекатарни жезва. Лезгийрин адетра пулда ацукьнвай ин крар.

Чи адетрин кьениш аямдин кардихъ пара туьн къвезвайди мехъер мерекатдин кIалуб я. Патакай тамашайла вилиз аквазвайтIани, ин мерекатрин межлисрин къене чIехи къуватI кIватI жезва. Сифте мукьа-кьлида кар кIалубда твазва, хуьру-кIвали санал кIватI хьана мехъер кьиле тухузва. Амбири цийиз арадал къвазвай хизандихъ кьуьн кутазва. Демина лагьайтIа, вири акахьзва ин кардихъ. Свас гъаб акъудзва чиниз. Чамни-свасни верини къугъваз-къугъвар хъуьрез-хъуьрез, кьуьлериз звергана.

Ихьтин кар ийин патал къенин бизнесди чIехи пулар харж ийизва. Пара чIехи мерекатар тухузва. Чаз лагьайтIа бубайри кьил чиле туна, рикI акьайна, шад вилеяр сад хьана кар арадал гъидай имканар тунва. Жибуру кар ва, лап хизанар арадал гъизва. Тамаш хизан кардилай гьикьван вине аватIа.

Гьар са халкьдиз милли меденият, чIал ава. ЮНЕСКО-дин къарардалди дуьньяда гьар йисуз 21-февралдиз дидед чIалар хуьниз талукь мярекатар кьиле тухузва. Гьукуматдин федеральный стандартра образованидин къурулушда Россиядин чIаларинни культурайрин жуьреба-жуьревал, гьакIни тарих, къадимлу имаратар хуьниз кьетIен чка ганва.

Алай аямда чи республикадин кьиле акъвазнавапй регьберри милли политикадиз, миллетрин ихтиярар артухаруниз, дидедин чIал мягькемаруниз кьилин фикир гузва. Хайи лезги чIал чи баркаллу несилри асиррилай ассирралди гележегдин несилрив дурумлудаказ агакьарнавай къадим гуьзел чIаларикай сад я.
Дегь заманайрилай инихъ ам Къавкъаздин Албаниядин, арабрин, туьркверин, персрин ва чи девирдани урус чIалан таъсирдик хьана, амма гьар гьикI хьайитIани чи миллетди хайи чIал, адан кьетIенвал, гуьзелвал вири девирра хвена, чал агакьарна.

ЧIал михьиз хуьн, чIалан къанунрал амал авун чи буржи я. Ам гьикьван михьиз хвейитIа, гьикьван адав къадирлувилелди эгечIайтIа, чи халкьни гьакьван кьуватлу жеда. Чаз бубайрилай амай лап хъсан адетар намуслу, акьуллу къайдаяр ава абур лап еке инсанпересвилиз хаснавайбур я. Хайи чIала чун регьятдаказ халкьдин тарихдихъ галаз, адан баркаллу крарихъ галаз танишарзава, халкьдив гьуьрметдивди эгечIдай хъсан чешне къалурзава.
Дидед чIал, литература, бубайрин хъсан адетар хуьнин гьакъиндай гьукуматди чIугвазвай къайгъударвилихъ галаз сад хьиз, чунни абурув гзаф мукъаятвилелди, иесивилелди эгечIун лазим я.

Эхиримжи вахтара акьалтзавай несилри бубайрин тербиядин гафариз тIимил фикир гузва. ГьакI хьайила, чи куьгьне адетарни дидед чIални квахьзава. Школайра, куьчейра сад-садахъ галаз рахадайла лезги чIалан гафарин са пайни ишлемишзавач. Бес им жуван дидед чIалаз гьуьрмет тавун, жуван хайи чIал бегенмиш тахьун тушни? Ихьтин гьалдиз рехъ тагун лазим я. Алай девирдин жегьилриз лезги культурадин тарихдикай, лезгийрин машгьур векилрикай хабарни авач, им лап тажуб жедай кар я. Хизан, жемят тербияламишунин карда инсанвал, гьарам, гунагь, суваб лугьудай гафари регьимлувилиз, дуьз рекьел гьуниз еке куьмек гузва.

Чаз бубайрилай амай лап хъсан адетар, намуслу, акьуллу къайдаяр ава, бубайри чун чIехидаз гьуьрмет ийиз, адаз къарагъна чка гуз, чIехидан гафунал гаф эциг тийиз вердишарна. Виликдай аялривай чIехи итимар алай кимелайни физ жедачир. Им чIехибурун гьуьрмет хуьнин лишан тир. Гила гзафбурун рикIелай неинки гьуьрметдин лишанар, гьакI дидедин чIал, бубайрин тIварарни алатнава.

Чпикай суьгьбет физвай ксар чпин рекьерай хъсан пешекарар я, амма, гьайиф хьи, абурун рахунар ата-батабур, урус, лезги гафар какахьнавай шит ихтилатриз элкъвезва. ЧIалан михьивал, маналувал хуьниз фикир гузвач. Радиояр рахазмач, хайи дидед чIалал гудай хабаррихъ жемятар тамарзлу жезва.
ЧIалан муаллим вичин тарсаривни еке жавабдарвилелди эгечIна кIанда ва аялриз лезги эдебиятдикай, чIалакай, тарихдин месэлайрикай, адан культурадикай, адетрикай дерин чирвилер гуз, аялар дидед чIалал ашукьариз алахъна кIанда. Школайра ачух тарсар, вечерар, викторинаяр тухвана кIанда.
Дидед чIал течиз хьайитIа, чахъ вуч амукьзава? ЧIал чи гужлу алат я, яракь я. ЧIал хуьнин месэладал диде-бубай-рини зегьмет чIугун герек я.

Аялрин бахчайрани лезги халкьдин махар, манияр, кьуьлер чируниз еке фикир гана кIанда. Шаиррихъ галаз гуьруыприн мярекатар кьиле тухуз, абу­рун эсерар хуралай чируниз фикир гуз хьана кIанда. Районрин хуьрерин библиотекайра, клубра Дагъустандин авторрин теснифар виридалайни хъсандиз кIелдайбурун конкурсар аялрин арадай бажарагълубур жагъурун патахъай тухун герек я. Гзаф фикир шегьеррин мектебра кIелзавай чи аялри дидед чIал чирунин месэлайриз гана кIанда. Мектебра, иллаки шегьеррин мектебра, аялриз тарсар гунин кIвалах ерли хъсанзавач. ЧIалаз фикир тIимил гузва. Школайра дидед чIаларай тарсар факультативдин жуьреда тухузва. И гьал районрин са бязи хуьрерин мектебрани ава. Аялар дидед чIалан тарсарикай къерех ийизвай дуынуыпарни жезва. Анра дидед чIалаз, бубайрин крариз, вафалувилиз талукь тербиядин кIвалах айифарнава. Хайи чил, чIал, литература кIан хьуниз, акьалтзавай несилдиз руьгьдинни-эдебдин тербия гуниз эвер гузвач.

Республикада дидед чIалан тарсар гунин методикани тарифдай чкадал алач. Авайвал лагьайтIа, гзаф вахтара лезги чIалан тарсар гузвай муаллимрихъ чпихъни бегьем чирвилер авач, я чпел алахъни ийизвач. Меркезда яшамиш жезвай лезгияр чпин аялрихъ галаз урус чIалалди рахазва. Эхь, урус чIални чир хьана кIанда, амма жуван хайи чIал чир тахьун им гьихьтин кар хьуй, манияр чируникай чун рахан тийин, мумкин я а дидейризни бубайриз чпизни течиз хьун. Им беябурчивал я. Республикада яшайишдин шартIар татугайбур тирвиляй кеспи, кIвалах ийидай карханаяр авачирвиляй чи жегьилар масанриз куьч хьуниз, анра кIвал-югъ кутуниз мажбур жезвай делиларни тIимил туш. Алай вахтунда пата-къерехда яшамиш жезвай ва маса уьлквейриз куьч хьанвай лезгийрин кьадарни тIимил туш. И кардини еке таъсир ийизва. Чи чIал квахь тувун патал герекди анжах са шартI я: аялриз хизанда дидед чIал чирун. Идалай алава чи халкьдин дегь девиррин тарих инсанриз ашкара авун чи буржи я. Чи ата-бубайри гьихьтин тешпигь авачир культура, адетар арадал гъанайтIа чир хьун везифа я гьар са лезгидин. Акьалтзавай несилриз тарих, адетар чир тавуртIа, авай гьалда амукьайтIа, чи чIал квахьда, чахъ чи тарих, адетар, культура амукьдач. Лезги чIал бинелу, девлетлу, гуьрчег, къешенг, кьезил чIал я, ша чун чи чIалав къадирлувилелди эгечIин. ЧIал вич-вичелай квахьдайди туш. Ам адан сагьиб, иеси тир халкь амачирла квахьда.

Дидедин чIал! Бедендик, руьгьдик лувар кутадай къудрат авай такьат, агъзурралди инсанар, са дидедин веледар хьиз, агудзавай, сад ийидай къуват я. Дуьньядиз эдебиятдин гуьзел, эсерлу миллионралди инсанриз таъсир ийидай жавагьирар яратмишиз куьмек гузвай алат я чи чIал. Халкьдин руьгьдин хазинаяр тир дидед чIал, литература, бубайрин хъсан адетар хуьнин гьакъиндай гьукуматди чIугваз-вай къайгъударвилихъ галаз сад хьиз, чунни абурув гзаф мукъаятвилелди, иесивилелди эгечIун лазим я.

ЧIал хвена вичин несилрал агакьарайла, халкьдин манияр билбилрив агакьарайла, дувулар дериндиз, тарих яргъариз фейила, гележег уьтквем векилрив агакьарайла, миллет садрани рекьидач.

• Для учеников 1-11 классов и дошкольников
• Бесплатные сертификаты учителям и участникам

Лезги чIалай культурадин йисаз талукьарнавай тарсунин план.

Мурад: Лезгийрин алатай вахтунин адетар чирун.

I. Муалимдин сифте гаф.

II. Словардал кIвалах.

III. Аялри чпиз чидай ва кьилди чирнавай адетрикай суьгьбет.

IV. Мехъер мубаракдай гафар.

V. Мехъер кьиле тухун.

VI. Тарсунин итог гъун.

VII. Ачух тарсуникай муалимрин фикирар.

Россиядин федерацияди цIинин 2014 – лагьай йис культурадин йис яз малумарнава.

Квез культура вуч лагьай гаф ятIа чидани?

Культура- меденият лагьай гаф я.

Культура речи- рахунин культура.

Дагъустандин халькьариз еке культура авайди я. Культурадик халкьарин яшайиш, тарих адетар къанунар, литература, искусство, театр. Музыка ва мс.б. акатзава.

Чна чи культура ва дидед чIалар хуьн виридан буржи я.

Дагъустандин философ Агьед Агъаева лагьайвал игит хьун патал инсандиз эвелимжи вуван ва маса халкьарин адетар, культура, история чир хьун лазим я.

Жуван халкьдин культура, адетар чин тийизвайди, жуван буба течирдай я.

Къенин чи тарс культурадиз талукьарна, мехъерин адетрикай жеда.

Къенин тарсуна квел ихьтин четин гафар гьалтда

Словарь:

Шабаш- кьуьлдайла гузвай пул.

Гузани- хлеб, намазанный сливочным маслом с сахаром. Шекер кваз тукIуьрнавай дуьдгъвер алай фу.

ИситIа- лезгинская халва. ( гъуьр, чIем, песок кваз ийида).

Сар, йис, башкIул – шерсть для матраса и подушек.

Бахшант-сусаз мукьвабуру мубарак ийиз гузвай пул.

Мусуд- мехъерик эвериз патал хуьруьз физвай кас.

Рушан Нийибар- подруги невесты.

Гададин Нийибар- друзья жениха.

Енге- сопроводительница невесты.

Аялар, куьне кьилди чирай адетрикай чаз суьгьбет ая.

1.Виликдай гададиз свас диде- бубайри хкядай.

Гададин я диде, я вах чпиз бегенмиш хьанвай рушан кIвализ мигьмандиз фидай, гьана йифни ийидай.

Абуру гъиз кIанзавай рушан ацукьун- къарагъун ахтармишдай.

Руш кIвалин михьивал, къайда хуьдайди ятIа чирун патал рухунин патак руквар кутадай. Эгер пакадин юкъуз руквар кумачиз хьайитIа руш хъсан михьивал гвайди яз гьисабзавай.

2. Чи чIехи дидеди лугьузвай; свас гьеле це лугьудалди гададин кIвале мукьвабур; итимар ва дишегьлияр кIватI жезвай.

Абуру свас це лугьунин меслятар ийидай. Сифтени-сифте руш гьихьтин тухумдай ятIа ахтармишдай.

Гьа са вахтунда рушан алакьунарни фикирда кьазвай.

Мукьвабурни рази хьайи вахтунда, гададиз руш, рушазни гада бегенмишзавайла , гададин мукьвабурукай сада рушаз кьуьл ийиз эвердай ва рушаз вири мукьвабуру шабашар кутадай ва я адан кьилел шал ва я келегъа вегьедай.

Им руш гададиз це лагьайдай жезвай.

И юкъуз гададин кIваляй сусан кIвализ са падносда аваз аш, пуд фуни эцигна, суфрадин винел са перемдин парча ва я шал вегьена тухудай.

Сусан кIваляйни сини хкизвай. Абуру парчаяр вегьезвачир, 2-3 сун гуьлуьтар вегьезвай.

7. Лезгийрин мехъерар гзаф вахтара зулуз кьиле тухузвай. Мехърар ийидалди вилик Гададин кIваляй сусан кIвализ парталар ва продуктар тухузвай.

Са шишел гъуьр, шекер кьуд гьер ва ящик къенфетар ва пченияр тухузвай.

8. Пака мехъер ийида лугуьзвай йикъан няниз гададин кIвале мукьвабур кIватI жедай. Гьа вахтунда суфрайрихъ ацукьна мукьвабуруз мехъер кьиле тухунин везифаяр пайдай ва мигьманар гудай.

10. Рушан нийиибри сусаз гъайи парталар чпи алукIдай ва гьабур алаз вири кIвалахар ийизвай. Месера твадай башкIулар-сар кIватIдай, ятар гъидай, къапар чуьхуьдай. Свас тухудайбур атайла, гьабурувай жерме-пул къачуна парталар хтIунна суса гахкузвай.

11. Виликдай халкьарин дуланажагъ са акьван хъсанди тушир. Гьавиляй мехъерин юкъуз Кьурагьа ва са бязи маса лезги хуьрера мехъерин кIвализ ленгерада аваз гъуьр гъизвай. Гъуьруьн кукIвал са кака эцигдай. Винелай суфра вегьедай. Гьадан винелай са шал, я парча, я келлегъа вегьедай. И адет Куьрагьа геждалди амай. Гъуьрер гъидай адет мехъерзавайдаз куьмек яз акатнавайди тир.

12. Лезги хуьрера мехъер ийидайла ихьтин са адет авай. Мехъерзавай гададин мукьвабурукай са жегьилдиг тфенг жезвай. А тфенг дуьзен хуьрера свас гъизвайбурун руш тухванвай езнедиг вугудай. А тфенгдихъ гададин кIваляй дасмал, келегъа са затI акалдай.

Тфенг гвай кас сусар гъиз физвайбурун кьилеваз физвай. Фена сусан кIвалин вилик пуд тфенг ядай. Им свас гъиз атанва лагьана хабар гун тир. Сусан кIваляйни и тфенгдихъ сун куьлуьтар, шал акал хъийизвай.

Квез гьихьтин мехъер мубаракдай гафар чида.

Мехъерин адетар чи рикIел хтана, гила чун свас гъиз фин. Амай са бязи адетар чна лугуьдач къалурда.

Свас гъиз фидай рекье лугуьда .

Перизада.

Заз авайди ви дидар я, ви дидар я бала.-2 раза

Перизада, перизада бала

На хана яз зи кефияр .

Пенжеридай гар атана бала, гар атана.

Перизада, перизада бала

Лампадалай шуьше хана.

Ша фин лугуьз яр атана бала, яр атана

Перизада, перизада бала

Валалагь вахар, зун шехьана.

Сусан кIвале авай мукьвабуру лугуьда.

Кьуру кала явшанар

Билдир беневша, билдир,

Руш кIенид тухур душманар

Гьарай, чан юлдаш.

Дагълара къушар, билдир,

Гьамалдин рекье, билдир,

2. Къавал чими рагъ ала,

Билдир- беневша, билдир.

Рушан вилел нагъв ава

Гьарай, чан юлдаш.

3. Билдир-беневша, билдир

Ам нин гада я, билдир

Гьар гьал акурла, билдир

Свас гъиз атайбуру сусан кIвале лугуьда.

1. Къавумарин къава гуьзгуь

Гъизаван свас алагуьзли

2. Я къавум-къуд, я къавум – къуд

Куь кIвалевай чи свас акъуд

Сусаз атана бубади, стхади ихтияр гуда.

ЭкъечI, Назлу, экъечI кIваляй

Авадарна лацу чинай

Вегь къадамар, яваш-яваш

Къецих галай туйдиз тамаш. -2 раза

ШуькIуь чене, кьелечI пIузар

Аман тахуьй ваз бейназар.

Вун вилив хуьз къе, бахтавар

Лугуз-лугьуз и арада

Кьве енгени алаз къвалал

Акьадарна свас балкIандал. – 2 раза

АлукIна харадин либас

Жигъжигъариз чан цIийи свас

Уьтмиш хьана дагъдин марал

Ярдин кIвализ къе бахтавар.

Свас бубадини стхади акъудда, къваларай нийибар ва енге жеда. Абуруг лампа ва гуьзгуь жеда. Свас гваз хъфидайла рушари мад перизадаяр яда.

Гада фена багъдиз

Гада хтана багъдай

Загъадур загъа Баламирзегъа.

Бажи ваз Къубан Балабегагъа.

КIвализ свас гададин бубадини стхади хкида. КIвализ чайдин къаб кутада. Суса адал кIвач гьалчда. Сусан сиве виртIдин тIур твада.

Тарсунин тема: ЧIал вири я: тарих, алай аям, гележег.

Тарсунин метлебар: дидед ч1алан гуьрчегвал, адан метлеблувал къалурун;

алимри, шаирри дидед ч1алакай лагьанвай гафар веревирд авун;

дидед ч1ал к1ан хьунин, адан михьивал хуьнин гьиссер тербияламишун.

Тарсунин жуьре: цIийи чирвилер гунин тарс

Тарсуна ишлемишзавай къайдаяр: муаллимдин суьгьбет, аялри санал ва кьилди кIвалахун.

Тарсунин финиф.

-Квез нисинин хийирар, гьуьрметлу балаяр ва къенин тарсуниз атанвай мугьманар. Къенин чи эдебиятдин тарс заз гатIумиз кIанзава заз. Гьазур яни вири тарсуниз?

II. Аялрин вилик месэла эцигун. Тарсунин тема тайинарун.

-Балаяр, заз сифтени-сифте куь фикир квез аквазвай гафарал ва Ярахмедов Ярахмеда кIелзавай А.Саидован шиирдал желб ийиз кIанзава.(шиирдиз яб гун)

-Бегенмиш хьанани квез шиир? Лап хъсан. Гила нивай зи суалдиз жаваб гуз жеда: куь фикирдалди, къенин тарсуна чун квекай рахада? (Хайи чIалакай)

III. ЦIийи тарсунин винел кIвалах.

1.ЧIал гафунин мана ачухарун.

-Куь фикирар ван хьана к1анзава заз.Куьне вуч лугьуда хайи ч1алакай?

1.Зи ч1ал, вун зи мез-луьк1уьн я, дамах я,

Зи диб я вун, эдеб, руьгьдин булах я.

Зи тур я вун, зи къалхан, зи нефес я,

Зи гъалибвал, зи к1анивал, гьевес я.

Милли ч1аларин месэла алай вахтунда виридалайни важиблубурукай сад я, вучиз лагьайт1а гьар са ч1ала вичел рахазваймиллетдин чин къалурзава: адан адетар, марифат, ахлакь.

2.Лезги чІалал ашукь хьанвай кас я зун,

Ам зи диде, буба, вахни стха я!

Сад Аллагьдибахтар ганвай кас я зун,

Лезги чІал заз – къадим тарих, арха я!

Ч1ал гьар са халкьдин тарихдин тарих я. Ч1ал виче са тайин халкьдин яргъал девирриншикиларгьатнавай, вич девирри,асиррияратмишнавай ва яратмиш хьун мадни давамарзавай виридалайни зурба меденият,т1ебиатдин са аламат я.

3.Зи лезги чIал, дидедин чIал – дуьньядин

Вири чIехи чIаларилайширинди.

Гуьзгуь я вун, хвейи халкьдин зигьинди.

Эхь, дидедин чIал ширин я. Дидедин чIалахъ лугьуз четин, анжах вичиз хас кьетIенвал, тIям, суьгьуьрдин къуват, артуханвал ава. Гьавиляй ам чи рикIизмукьва я, гьардаз адан метлеблувал, мумкинвилер, таъсирсергьят авачир кьван багьа я.

4.Багьа я заз, уьмуьр хьиз, зи лезги чlал,

Ифирнавайчатухъандин къати цlал.

Рекьидалди акъат тийир кlарабрай,

Туруни хьиз, акъуддай зун азабрай.

Ам чи миллимедениятдинчешме, руьгьдин девлет я. Дидедин чIал чи уьмуьрдин чирагъ, ихтибарлудаях я: четин югъ атайла, къайи хажалатди рак гатайла, ам рикIизтеселли гудай жерягь хьиз рахада, гагь адакай тIал кьезилардаймелгьем жеда.

5.Масан зи ч|ал,асиррин рехъ ат|айди.

Авазва вун чи гьар саданнефесда

Агъзур жуьре гафар гваз чал атайди,

Ви рангар гьич са ч|алалниэвездач.

Шад межлисда ам кефисаздай манидин хуш сесинизэлкъведа, ада чак руьгь хкаждай ашкъидин лувар кутада. Дидедин чIалан ширинвал чна дидедин некIедихъ галаз кьабулзава ва гьар са къанажагълуинсанди ам уьмуьрдин эхирдалди пак са нямет яз хуьзва.

2.ЧIалакай халкьдин мисалар.

Дидед чIал кIан хьухь. Дидед чIал тийижир инсан чIехи бахтуникай магьрум я. Дидед чIал эбеди япара авай лайлай я. Жуван чIал усалармир. Жуван чIалак рехне кутамир. Хайи чIал инсандин къуват я. Хайи чIал хьун кьегьалвал я. Хайи чIалав къведай нямет авач. Хайи чIалакай ягьанатдай кас иеси кьадай кицIиз ухшар я. Хайи чIалан къадир хьухь. Хайи чIалан тIеам масад я. ЧIал акьулдин булах я, акьул — чIалан дамах. ЧIал инсандин дамах я. ЧIал рахайла иер я. ЧIал тийижирдаз дидени чир жеч. ЧIал халкьдин девлет я.

3. Алимри ч1алакай

1.Мегьамед Гьажиева вичин уьмуьр кьиляй-кьилди дидед чIалаз къуллугъ авуниз серфнай. Лезги чIалан бязи алимар сад-садахъ галаз урус чIалал, яни лезги чIалак урус чIалан гафар кутуна рахаз акурла адавай эхиз жедачир. Лезги чIалан таъсиб чIугун вичин руьгьдин эвер тир Мегьамед Гьажиев дидед чIалал акьван иердиз, акьван фасагьатдиз рахадай хьи, яб акалайбурун пагь атIудай. Гьа икI жаваб гудай ада чIал чIурзавайбуруз.

4. Шаирри ч1алакай.

2.А. Исмаилова «Хайи чIал» макъалада («Самур»журнал №3 2009) икI кхьизва: «Эгер чаз жуван чIал музейдин экспонат хьана кIанзавачтIа, эгер чаз халкь яз амукьиз кIанзаватIа, са законрикни, гьакимрикни умуд кутун тавуна, гьар са хзанда ва кIвале, чи къайгъуда чун хьун герек я. Заз чиз, чIалал акьалтзавай аялдиз сифтени-сифте «диде» лугьуз чирайтIа, адаз лайлай дидедин чIалал ван хьайитIа, мектебда адаз а чIалан къадир, эдебиятдин къимет ва метлеб чирайтIа, Америкадиз акъатайтIани, адан рикIелай дидедин чIал алатдач.» Шаирдин и цIарари заз гзаф таъсирна. Ада, виридаз тIазвай чкадин дарман гьина аватIа, къалурзава, амма вирида адакай менфят къачузвач.

КцIара са мирес илифнавай чи кIвализ. Мукьва-кьилийрал рикI алай и къени къилихрин кас урус чIалан муаллим я. Адахъ са татугайвал ава: чIалар акадариз, акатайвал рахада. Гилани вичин саягъда ихтилатдал илигна ада:

— Погода аквазва ман ваз! Шумуд югъ тир проливной марфар къвазвай. Гилани туманди вил гана экв гузвач. Надоел хьана хьи! Заз жуван участокда цуьквер пересадка ийиз кIанзавайди я. Разве можно?

Ша хъел акатмир ман вахъ! Вичин 50 яшар хьанвай и касдиз вуч лугьуда вуна?

— Вун вучиз икI рахазва? — акъвазиз хьанач завай.

— ГьикI рахазва кьван? — мягьтелвилелди жузуна миресди.

— Ам вуч лагьай гаф я?

— Я стха, вун са чIалал рахайтIа жечни? — лагьана за.

— Я абат хийир хьайиди, гила михьи чIал амани? Вири икI рахазвачни?

— Ваъ, вуна хьиз хайи чIал кукIварзавайди акунач заз.

— Зун урус чIалан муаллим я эхир! — хъуьрена мирес.

— ЯтIа ингилис чIалан муаллим ингилис, француз чIаланди француз, азербайжан чIаланди азербайжан чIалан гафар акадарна рахана кIанзава ман?!

Чи аялриз пара чIалар чир жен гунуг тушни? — вучайтIани далу чилиз ягъиз кIанзавачир миресдиз.

Ам сакIани гъавурда тваз тежез акурла: «ЧIал квахьай чIагъ! Вун хьтинбурун мецез кьецI гун герек я, белки муькуьбурузни ар жеди”, — лагьана за жува-жуваз.

Гьа инал педагогикадин илимрин кандидат Ш.Мирзоеван гафар рикIел хтана зи: “Чна гъилик авур делилри къалурзава хьи, тербиядинни чирвилерин дережа ачухарзавай лезги гафарин 40 процентдикай халкьди менфят къачузмач. Аялрин ва жегьилрин 65 процентдиз са кьадар гафарин мана эсиллагь чизвач. Нетижа гьихьтинди ятIа виридаз аквазва. Гьавиляй геж тавуна алимри чпин гаф лугьун ва тербиячийри чIалаз мукьуфдалди фикир гун лазим къвезва.”

5.Дидед чIаларин югъ

Ик1 вучиз ят1а яраб? Вучиз чи ч1ал кесиб жезва? Им халкьдин медениятдиз гьуьрмет тавун яни,тахьайт1а жуван халкьдин медениятдин гъавурда гьатиз к1ан тахьун яни? Бес вучиз 19-асирда вичиз лезгийрин ч1ехи шаир Етим Эмина еке къимет гайи ч1ал къе икьван зайиф хьанва?

Куьне вуч лугьуда?

1.ЧIал квадармир, миллет квахьда,

Ам квадаруникай хиялдач.

Чи хазина девлет квахьда,

Бубайри чаз гьалалдач.

Саки виридаз малум я хьи, алай аямда дуьньядин гзаф чlалар квахьунин хаталувилик ква. Терг хьунин часпардив фад-фад агакьзавайбурни гъвечlи халкьарин чlалар хьун тlебии кар я. Ихьтин татугай гьалар арадал атанвай макъамда хайи чlаларин югъ хьунухьни дуьшуьшдин кар туш.

2.Жуван миллет, жуван чІалал рахунар,

Чуьнгуьр кьуна, мани лугьун квяй ятІа?

Лезгинкадал кьуьлер ийиз, къугъунар,

РикІе даим хкахь тийир цІай ятІа?!

Малум тирвал, 1999-йисуз ЮНЕСКО-дин Генеральный конференцияди хайи чlалар хуьнин макьсаддалди 21-февраль дуьньядин дидед чlалар хуьдай югъ яз тайинарна. 2000-йисалай гатlумна гьар са миллетди хайи чlалан югъ къейдзава. Чи аямда лезги чlал авай гьални, пешекарри тестикьарзавайвал, тарифлуди туш.

3.Четин хьанва эхир чи гьал

Квахьна физва чи лезги чIал

Квахьнава чи намуслувал

Квадармир гьич чи лезги чIал.

Гьавиляйни гзафбур чIалакай чпин фикирар, веревирдер раижиз Интернетдин махсус майданриз экъечlзава. Газетрай, журналрай чlалан месэлайриз талукьарнавай макъалаяр чна мукьвал-мукьвал кlелзава.

4.Лезги чилиз, лезги кIвализ,

Самур вацIуз, Шалбуз дагъдиз,

Сулейманаз ва Эминаз

Гьуьрметзавай лезги хци

Квадардайди туш лезги чIал.

ЧIал халкьдин чин я, адахъ зурба къуват ава. РикIел хуьх, чIал чи халкьдин девлет я ва гележегда адан кьисмет гьихьтинди жедатIа, чалай аслу я

6.Шииратдин кимел

-ЧIал хуьзвайди, адан хазина мадни девлетлу ийизвайди, зи фикирдалди, сифте нубатда шиират я.Чи шаирри дидедин чIалаз кьетIен фикир гузва, чпин эсерра адан гуьрчегвиликай, девлетлувиликай, ам михьиз хуьникай чпин фикирар лугьузва. И карда еке агалкьунар аваз к1валахзавай шаиррин т1варар кьаз жеда: Арбен Къардаш, ЗульфукъарКъафланов, ФейзудинНагъиев, ИбрагьимГьуьсейнов,Седакъет Керимова ва мад масабур.Квез хайи чIалакай кхьенвай гьи шиирар чида? Абур хуралай лугьуз жедани?

ЗИ Ч1АЛ Ф.Нагъиев

Зи ч1ал, вун зи мез-луьк1уьн я, дамах я,

Зи диб я вун, эдеб, руьгьдин булах я.

Зи тур я вун, зи къалхан, зи нефес я,

Зи гъалибвал, зи к1анивал, гьевес я.

Асиррихъни рахадай мерд ч1ал я зи,

Ви къенин югъ – им эхтежер т1ал я зи.

Ви гьар са гаф бубайрилай ц1ир я заз,

Ви пакад югъ кьил такъатдай сир я заз.

Яраб… яраб зи халкь, зи ч1ал рекьида…

Чи несилдинмецерал вун рекъида.?

Бишикъванцизэлкъведа зи мецикай?

Ваъ, ваъ, зи Ч1ал! Вун рекьич Халкь амай кьван.

Чи дидейривлайлайрин сес гумай кьван.

Гъ.Ибрагьимова. Дидед ч1ал.

Лезги ч1ал. Марсель Ризаев

Дидед ч1ал, — вун дидени я,ватанни,

Муг авуна уьмуьр физвай маканни.

Ви тарихдиз,гележегдиз зи чанни

Багъишда за мулдин цуьк хьиз к1анидаз.

Зи халкь,зи ч1ал са ч1авузни ажуз туш,

Зи лезги ч1ал, — дидед ч1ал заз ялгъуз туш,

Къадим тарих вахъ амай кьван,лезги ч1ал!

Зун лезги я,дидед ч1алан векил я,

Ч1алал зегьмет ч1угвазвайди кьве вил я.

Лезги ч1алахъ пехилксарсефил я,

Сергьят авач ви девлетриз,лезги ч1ал!

Диде,гьуьрмет,берекат ва лезги ч1ал, —

Мектебда чаз гайи тарсар ибур тир.

Диде хьиз заз к1ан хьанай зи лезги ч1ал,

Къастэцигнай чирда лугьуз адан сир.

ЧIал квадармир ЯргунвиИсгьакь эфенди

На ам хвейикIвал квадармир.

Баянлухда кутуна вил,

Бегьер гъайи сал квадармир.

ЭлячI тежез уьмуьрдгирве,

Халкьдин дерди аваз хиве

РикIичIугур тIал квадармир.

КIвал квахьайтIа, жеда ваз тIар,

Эл квахьайтIа, къвада вал хар.

Эхун патал хьайи крар

На гьиссерин звал квадармир.

ХьайитIа ваз и дуьнья дар,

КвадарайтIа вири затIар,

Эхирдал кьван хуьн патал тIвар,

Вуна жуван чIал квадармир.

7. Чи рахунар Ч1алакай видеоматериалдиз килигун, веревирд авун.

Тарсара аялрин рахунар (презентация)

IV. Тарс мягькемарун.

1.Ч1ал халкьдин чин я, адахъ зурба къуват ава. Ам чирун, хуьн- чи гьар садан буржи я.ЧIалхуьнин карда чавай вуч жеда?

Хайи чIалан михьивал хвена кIанда. Хайи чIалал рахана кIанда. ЧIал хвена кIанда

Дидед чIалаз вафалу хьана кIанда. Хайи халкьдин тарих, меденият, адетар хвена кIанда

2. Вун гьи фикирдал атана?

V. Тарсунин нетижаяр кьун, къиметар эцигун.

VI. К1валин к1валах гун,къиметар эцигун.

Ачух тарс

Тема:

ЧIал вири я: тарих, алай аям, гележег. (7 класс)

Читайте также:

  

• О чем поют птицы сочинение 3 класс

  

• Характеристика трудовой деятельности сочинение по групповому портрету оценивание речи

  

• Сочинение рассуждение на морально этическую тему 10 класс

  

• Казанский сурский рубеж сочинение

  

• Сочинение на тему где я был в первый раз

метки: Лезгинский, Лагьанай, Тарихда, Халкьарин, Патал, Жезвай, Уьлкве, Хьанач

Сочинение «Зи Ватан»

К1валин гуьрцел-

Ватан

Рекьин эвел-

Ватан.

Вац1ун чешме-

Ватан.

Ругьдин чешне-Ватан.

(И.Гьуьсейнов).

К1валин гуьрцел-

Ватан

Рекьин эвел-

Ватан.

Вац1ун чешме-

Ватан.

Вичин Ватан инсандиз сифте дидедин нек1едилай башламишзава. Сифте за фикирдиз гъаначир, Ватан вуч ят1а,вучиз вири шаирри Ватандикай манияр туьк1уьрзават1а. Жув гъавурдик акатиз башламишайла, чир хьана, Ватан вуч зат1 ят1а. Ватандин абадвал патал зи хайи хуьр тир Гелхенайни,маса миллетрин векилар хьиз, 85 кас душмандихъ галаз къати женгериз фена.Абурукай 37 касдиз элкъвена хтун кьисмет хьанач.Са пай гел галачиз квахьна.Сагъ-саламатдиз хтайбурни,къуьнерал гъетер ва хуруйрал орденрини медалри нур гуз хтана.Дяведа телеф хьайибурни гьа зи яшда авайбур тир.Абуру ватандин рекье чпин жегьил чанар къурбандна.

Дагъустан!Дагъларин уьлкве!Живеди кьунвай дагъдин кук1ушар агъсакъалрин бап1ахар хьиз,такабурдиз цавун аршдиз хкаж хьанва.На лугьуди, абуру пагьливанри хьиз, зи хайи халкьдин ва лезги чилин секинвал хуьзва.

6 стр., 2678 слов

На лезгинском языке зи хайи ватан

… на лезгинский язык переводились религиозные, научные и художественные произведения. Появились центры распространения арабского языка и литературы. Представителями лезгинского народа создавались литературные памятники на арабском языке. … ­карагзавайди эвелни-эвел хайи хуьр — Ватан я. Четинвилера гьатайлани чаз сифтени-­сифте ватандивай куьмек … са хуьр гьич тахьайбур хьиз квахьнава. Еке са хуьруькай …

«Вучда на вац1укай алай туьнт фири,

А вац1ун яд хуьдай гьуьлер тахьайла,

Вучда на рик1икай,илифдай вири,

А рик1ин рак хуьдай вилер тахьайла».

Дуьз лагьанай, рагьметлу Алирза Саидова. «Чна ч1угур зегьметар гьавайда физ ,чаз арадал зат1 татайт1а,зегьметар бад гьавайда фейит1а, герек авачиз чал фири хьун,чаз са вахтундани герек туш». Гьахълу гафар я.

«Эхь,чун Ватандиз герек атайла,къванер я»-, лагьанай чи зурба шаир Ибрагьим Гьуьсейнова.

«Ватан авачирди виждансуз жеда»,- лагьанай чаз бубайри.Чаз чи Ватан гьикьванди ят1а, адан сергьятар чирначир,абурун тум-кьил авачир.Ватан жуван уьлкведин халкь яшамиш жезвай эхиримжи шегьердал,хуьрел,убадал куьтягь жезва.Ватан гьар са касди жуван дидедин нек хъвайи чка я.К1вал гьинай хьайит1ани маса къачуз жеда,амма гьикьван пул хьайит1ани,вагай Ватан ва диде маса къачуз жедач.Вучиз лагьйт1а гьар са касдиз диде багьа я,Диде сифте кьил я,ам эвел я.Дидеди чаз Ватан гьим ят1а,вуч ят1а,чирзава.Ахпа чун Ватандин ял ва нефес ч1угваз,адан адетралдини законралди ч1ехи жезва.Чна уьмуьр акур бубайривай,Ватандин уьк1уь цурудакай тарс къачузва,чирвал къачузва.Чаз Ватандилай артухан сергьят мад авач,я хьунни лазим туш.

Заз к1ан я зи Дагъустан,адан адетар.Чилел ахьтин уьлкве алач,зи Дагъустан хьиз,къуьн-къуьне аваз яхц1урдалай виниз гъвеч1и миллетар яшамиш жезвай ва к1валахзавай.Гьинихъди вил вегьейт1ани,дагъдин этегар кьуна,махарик квайбур хьиз, тамар эк1я хьанва.Т1ебиатдин гуьрчегвални гуьзелвал вуч я!?

Хайи чил ва Ватан к1ан хьун чаз бадеди кьеп1инин кьилихъ лагьай манийрайни махарай атана.Абуру чаз дагъви дишегьлидизни итимдиз хас вик1егьвални уьтквемвал гана.Белки гьаниз килигна я жеди,заз Ватан-им зи к1вал , за къугъунар авур гьаят, зун ч1ехи хьайи зи хизан,заз авай виридалайни багьа ва играми зат1 тирди.

Школа-гьамни зи Ватан я.Уьмуьрда такур,ван тахьай зат1ар заз гьана акуна,гьанай ван хьана.Ина заз зун арадал къвезвайди, т1ебиатдин, обществодин законрикайни къанунрикай,хабар хьана, халисан инсан ва жуван халкьдизни Ватандиз вафалу жез чирна.

Чавай чаз ик1 регьятдиз гьат тавур вири и зат1ар къакъудиз туна к1андач!Чаз вуч амукьда?Зи уьмуьрдин мана — метлеб вуч жеда? Са зат1ни.

Къуй садани дамах тавурай,ягь-намус квадарна,тамара гьатна,чаз кич1ерар гуда лагьана.Ваъ.Гьеле икьван ч1авалди зи Дагъустанди садан виликни кьил агъузна, гардан к1ирна, ажуз хьайиди туш.Чи халкьарин къуват гужлу я,дурумлу ва мягькем я.Чна Дагъустандин садвал са вахтундани ч1урдач, я садавни ч1уризни тадач.Дагъустандин винел татай са жуьрединни къачагъар хьанач.Иллаки Ирандин тарашчийрин нефс ва хиялар зурбабур хьанай.Абурун таршчивилери михьиз Дагъустандин экономика агъуз гадарнай.Ивидай акъатна чара ат1анвай дагъвияр сад хьана.И дагъвийрин садвилини дуствили ирандин чапхунчияр кук1варна,гъалибвал къазанмишна.И шад хабар Урусатдини хушдиз къаршиламишнай.

1 стр., 423 слов

На лезгинском языке «Мой родной язык»

… Дидедин ч1ал чахъ хайи йикъалай башламишна, ракъинин ишигъ хьиз, гъетерин нур хьиз, гьар декьикьада чи жигерар ч1угвазвай гьава хьиз йикъа са шумудра незвай ризкьи ва хъвазвай ядхьиз … средняя образовательная школа №1 им. В.Громаковского городского округа «город Дербент» Сочинение «Мой взгляд на сохранение родного языка» Участник конкурса: Муслимова Милена Рауловна Руководитель МБОУ СОШ №1 : …

Акьалтзавай несилди и тарихда зурба чка кьунвай вакъиаяр рик1елай ракъур тавун патал Согратлдин «Хициб» чуьлда еке мемориальный комплекс эцигнава.Ам къвезмай несилдиз чи ата бубайрин патай тунвай игитвилинни къагьриманвилин ялавлу савкьат я.И тарихда зурба метлеб авай вакьиа къейд авун патал гьар 15-сентябрдиз Дагъустанда «День единства народов» т1вар алаз ч1ехи сувар кьиле тухузва,ва зурба мярекатар кьиле тухуналди къейдзава.

Вичин тарихда дагъви халкьарин кьилел татай жуьредин мусибатар хьанач.Чи Ватандиз гзаф «ша талгьай» мугьманар илифна.Атай хьиз,абур гьак1 далудал лаш алаз рекьени хутуна.

Нин хиялдиз къведай,1999-йисуз,стхаяр хьиз яшамиш жезвай чеченрин арадай боевикар акъатна,хабарни авачиз, Дагъустандал гьужумдайди?

Чпивай хьайит1а,абур чун урусатдин лук1виликай хкудиз атанвайбур тир.

И, гьар жуьредин рангарикай ибарат хьанвай цуькверин к1унч1, заз рик1ин сидкьидай хуш я.Къуй, вун мадни авадан ва мублагь хьурай, зи дагъларин лекьерни картар хьтин, къагьриман рухвайринни рушарин уьлкве, Дагъустан!

Кхьейди Ахмедов Хидирнеби Исаевич

Министерство образования и науки Республики Дагестан

МКОУ «Гельхенская СОШ-детсад»

СОЧИНЕНИЕ

ТЕМА:

«Зи ватан»

(Дагъустандин халкьарин

садвилин йикъаз талукьарнавай.)

Кхьейди:

Лезги ч1алан ва литературадин

[Электронный ресурс]//URL: https://liarte.ru/sochinenie/na-temu-zi-vatan-na-lezginskom-yazyike/

тарсарин муаллим

Ахмедов Х.И.

Гельхен 2019

21-лагьай февраль – Лезги чIалан хайи югъ я!

Кьиле тухвана: Габибулаева Рабият Магомедсалиховна.

Мярекатдин девиз: «Дидедин чIал аманат я!»

Мярекатдин мурад – метлеб:

• лезги чIалан сувар къаршламишун;
• аялрин чирвилер деринарун;
• рахунин чал гегьеншарун;
• хайи Ватан, чIал кIанарунин гьисер кутун.

Тарсунин тадаракар:

Цуьквер, шарар, ноутбук, колонкаяр.

Мярекатдин финиф.

Мярекат тухузвай зал жуьреба – жьре шараралди, уьквералди гуьрчегарнава.

ЧIал гуьзел я! Гьар миллетдихъ аквадай.

КIвал бахтлу я, дидед чIалал рахадай.

Зи диде чIал, зи лезги чIал, зи масан!

Ваз гьуьрметда, дидедиз хьиз зи хъсан.

Гьуьрметлу балаяр, исетда чна леги чIалаз талукьварнавай чин мерекат башламишда.

Къе чна къаршламишзавайсувар им хаий лезги чIаларин сувар я. Лезги чIал, диде чIал, им чаз виридалайни багьа чIал я. Сифтени-сифте аялдин сивяй акъатзавай гаф диде я. Гьа гафунлай башламишна адаз чIал чир жеда. Дидед чIал чир тахьун им чи гьар са касдиз айиб кIвалах я.

Акьулни чIал кьвехверар я. Жуван лезги чIал хъсандиз чир хьун инсандин еке бахтлувал я.

Россия – им гьар жуьре миллетрин гьукумат я. Вишни къанни цIипуд чIал ава чи гьукуматда. Гьар миллетдиз вичин кьайдаяр, вичин агьвалатар, вичин хайи чIал ава.

— Балаяр, чун яшамиш жезвай республика гьим я?   — Дагъустан?

Гила чна чин дагъустандин тарифдин манидихъ яб акалин

Гимн Дуьняда гьикьван чIалар аватIа, гьакьван миллетарни ава.

— Чаз чи республикада гьи чIаларин ванер къвезва?  — Дарги, Авар, Лак, Табасаран, Урус ва масабур.

— Балаяр, чи миллетдин чIал гьим я? – Лезги.

— Балаяр, чун яшамиш жезвай район гьим я, аялр?  — Сулейман Стальский район.

— Аман ин тIварунихъ гала?  — СтIал Сулейманан.

— Чин хуьруьн тIвар гьим я?  -КIварчагъ.

Гила балаяр, чун килигда чин  КIварчагъа гьихьтин гуьрчаг карханаяр аватIа. Больница, школа, круб ва масабур. ( Показать фотографии)

Чи хуьре балаяр, чаз ванн къвезвайди анжах лезги чIал я, а республикада чаз ванн къведа урус, табасаран, дарги.

Чи гьукуматда балаяр, вири инсанривай рахаз жеда, гьарма вичин хаий чIалал, амма урус чIал чаз виридаз герек я, урус чIалин виридаз чир хьун лазим я. Чи ясли бахъчада, чун са лезги чIалал рахазвач, чна урус чIалин чирзава.

2000 лагь – йисалай 21 лагь – февраль вири дуьнядин хаий чIалан югъ яз малумарнава.

И сувар балаяр, жегьил сувар я. Адан 20 йис ять. И сувар чна гзаф важиблу сувар яз гьисабзава. Гьар халкьдиз ава вичин чIал, вичин къайдаяр, вичин адетар. Гьа къайдайралди, адатради, чIалади чир жезва гьим гьи миллет ятIа. Гьарда вичин къайдаяр, адетар хвена кIанда, чIалалди дамахни авуна кIанда. Вири къуватралди жуван чIал хвена кIанда. Дидедикай рахайтIа чавай чи чIалай гзаф гафар жагъуриз жеда.

-Гьихьтин гафар лугьуз жеда квевай куьн дидейриз?  — Азиз диде, масан диде, ширин диде, гуьрчаг диде, рикI алай диде, сабурлу диде, виридалай хъсан диде.

Дуьз я балаяр, и гафар чи сиявей лап регьетдиз акъктда, вучиз лагьайтIа абур чи рикI лап хушвилялди къвезвай гафар я. Гила балаяр чун «Таржума» къугъвада.

— Таржума им вуч лагьай гаф я, перевод авун урус чIалай лезги чIалаз таржума къугъун ихьтинди я. Месела масло – гъери, хлеб – фу, вода – яд, творог – шур ва я. Лезги чIалалди чаз гзаф манияр, махар шиирар кхенва. Гили чна яб акалин лезги шииррихъ.

Шиирар.

1.  Лезги чIал.         Владик Батманов.

Эй къадим тир, зи лезги чIал

Вири халкьар гьейран я вал

Рагъ я вин нур вегьезвай чIал

Уьмуьрдин гатфар лезги чIал.

Къачунва зи дамах меци

Лезги чIалин гафар яз хци

Авач затIзаз валай верцIи

Бахтунин лувар лезги чIал.

Лезги гафар – руьгьдин девлет

ЧIалаз, халкьар, ая гьуьрмет

Авайди туш чIалан къимет

РикIин шагь дамар лезги чIал.

1.  Зи чIал

Зи хайи чIал, зи лезги чIал,

Дувул фенвай дегьнедиз.

За хуьда ам тийиз усал

Мусурмандин Мекке хьиз.

За зи чIалал дамахзава,

Ам виридалай багьа я,

Гьамга яд хьиз булахдавай

Ширин я ам, михьи я.

1. Зи лезги чIал

Играми зи лезги чIалан

Аламатар чIехи я!

Ша агат куьн адан къулав,

Ам са рагъ хьиз чими я.

Адахъ ахьтин гьунар ава,

Кьуркьушум ракь цIурурдай.

Гафар хци турар ава,

Шумуд тарих чIагурдай.

1.        Лезги Ватан

Зи лезги чил, лезги Ватан

Фер фейиди кIарабрай

За хуьда, эхь, сес ви патан

КьейитIан жув азабра.

Вун галачиз девриш я зун

Уьмуьр чIулав етим я.

Анжах са вав вердиш я зун.

Тек вун галаз итим я.

1.  Хайи Ватан

Маса чилин къизилрилай,

Заз зи чилин къванер кIанда.

Саф булахдай авахьзавай

Шир-ширдин хуш ванер кIанда.

1.   Зун лезги я

Зун лезги я, Шалбуз дагъдин шим я зун!

Зун лезги я, акъсакъалрин ким я зун.

Зун лезги я, дерин фикир авай руш,

Зун лезги я, садахъайни кичIе туш!

Зун лезги я, Шарвилидин хтул я!

Зун лезги. къагьриманрин птул я!

Зун лезги я, гьуьрметзавай весийриз,

Зун лезги. куьмекзавай несилриз!

Мани : « Дидедин чIал».

Зи гафарихъ яб це, зи хва,

Лезги чIалав аламат гва.

Гьатун патал и ашкъи чанда,

Вун адан цIу кана кIанда.

Дидедин чIал, дидедин чIал,

Чан зи хайи дидедин чIал.

Дидедин чIал, дигедин чIал,

Чан зи хайи дигедин чIал.

Ваз хайи чIал кIан хьухь, зи хва,

Ам диде хьиз на хуьх, зи хва.

КьатIутI вуна адан сесер,

Ийидайвал рикIиз эсер.

Гьар гьарфунихъ ава аваз,

Гьар гаф мили шиир я ваз.

Хайи чIалан суьгьуьрдаваз,

Уьмуьр гьала бахтавар яз.

Седакъет Керимова

Танец: Ф. Зейналова «Лезги чIал».

Гьа иналди чна чи сувар акьалтIарзава. Бахтлу ислягь уьмуьр хьурай квез балаяр.