Етим Эмин
ЧIехи шаир ва камалэгьли, лезги ва Дагъустандин литературайрин XIX асирдин машгьур классик Етим Эмин (Севзиханан хва Мегьамед-Эмин) 1838-йисуз Куьре округдин Ллцугъ хуьре дидедиз хьана. Гележегдин шаир дин буба Севзихан, Цилингрин хуьряй куьч хьана, ина къази тир. Мегьамед-Эмина сифте вичин бубадивай кIел-кхьин чирна, ахпа Кьеанрин, Алкьвадрин ва Вини Ярагърин медресайра чирвилер къачуна. Адакай лезги, араб, фарс ва туьрк чlаларал савадлу, и чIаларал вичин эсерар теснифзавай зари хьана. Буба кьейила, адан къуллугъ жемятди жегьил Мегьамед-Эминал тапшурмишна.
Етим Эмин умун къилихрин, рикI ачух, чарадан дердиникай хабар кьадай инсан тир. Къазивал ийидай йисара ада датIана гьахълувилин тереф хвена. Шаирдин кагъазрай аквазвайвал, ада къунши хуьрерин къазийривайни кесиб инсанрин дердияр туькIуьрун тIалабна.
Сифте чIаларилай башламишна, Етим Эмин халкьдин арада машгьур хьана: адан гьар са шиир ( «Билбил», «Туьквезбан», «Гуьзел яр» ва мсб.) сиверай-сивериз, дафтаррай дафтарриз фена, чкlана. Гьахъсузвилери агъавалзавай дуьньяда шаир гележегдикай умуд хкатна амукьнач. Адаз зулумкарри кесибриз ийизвай гужарин эхир къведайди чизвай: «Пачагьдин кIеви зулум са къуз вичиз жеда къалум», — лагьана шаирди «1877-йисан бунтариз» шиирда.
Етим Эмина вичин эсерра хайи халкьдин жуьреба-жуьре къатарин векилрин къаматар теснифна, абурун мурад-метлеб, фикир-фагьум ва къилихар къалурна. Муьгьуьббатдикай ва дагъви дишегьлидикай лап гуьзел жавагьирар кхьена. Ам вичел чан аламаз милли шаирдиз элкъвена.
Етим Эмин 1884-йисуз яргъал чIугур залан азардик кечмиш хьана. Ам Ялцугърин сурара кучукнава.
Лезги ва Дагъустандин литературайрин классик Етим Эминан эсерар чи республикадин халкьарин ва урус чIалариз таржума авунва, абур милли мектебра, педколледжра ва университетра чирзава, композиторри музыкадал зцигнава, артистри сегьнедилай лугьузва.
Ялцугъар куьч хьанвай арандин цIийи хуьруьз 1998-йисуз «Эмин-хуьр» тlвар гана, 1999-йисуз ана шаирдиз художник-скульптор Гь.Гьейбетова яратмишнавай гуьмбет эцигна.
Акимов Къ. Х. «Лезги зарияр»
Етим Эминан шиирар
- 9220 просмотров
Етим Эминан уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ 1838 — 1884
Етим Эмин лезги поезиядин классик шаир я. Халисан тIвар Мегьамед тир Эмина «Етим» лакIаб ахпа кьабулна. Е.Эмин 1838-йисуз Дагъустандин Куьре ханлухдин Цилинг хуьре дидедиз хьана. Шаирдин буба савадлу кас тир. Сифте яз кIел-кхьин бубадивай чирай шаирди гуьгъуьнлай Кьеандал Хожа Исмайил эфендидин медресада кIелна. Ахпа Алкьвадар хуьруьн медреса куьтягьна. Ада ина са Кьуръандай тарсар къачунач, гьакIни рагъэкъечIдай патан чIалар чирна. Еминан уьмуьрдин чIехи пай бубади къазивал авур Ялцугъ хуьре фена. Буба кьейидалай кьулухъ Емина бубадин чкадал кIвалахиз башламишна.
Етим Эминан яратмишунар са шумуд патахъ пай жезва. Анжах ама рикIяй лирик шаир тир. Адан шиирра дуьзвили, саявили, муьгьуьббатди кьетIен чка кьазва. Е.Эмин яратмишунрин гурлу вахтунда залан азардик акатна. Ам месе гьатна. Я чкадин, я Дербенддин духтурривай адаз куьмекиз хьанач. Шаир 1884-йисуз рагьметдиз фена. Ам хайи хуьре кучукнава.
Етим Эмин рагьметдиз фейидалай йисар алатнава. Анжах лезги поезияда ва литературада ада тур гел философиядин деринвилелди ва гужлувилелди са куьнивни гекъигиз жедач.
Шаирдин «Дустариз», «Заз сабур гуз», «Билбил», «Туькезбан», «Акваз кIан я», «Гуьзел Тамум», «Аман яр», «Ей, зи гуьзел», «Бахтавар», «Гьарай эллер», «Дуьнья гьей» ва маса шиирар къени халкьдин арада машгьур я.
К1елай чкаяр Йисар Эфендияр ( Муаллимар)
10-далди Ялцугъ 1845-1846 Малла Савзихан (дах)
10-12 К1ири 1846-1848 Алимет эфенди
12-15 Кьеан 1850-1853 Хважа Мегьамед
15-17 Алкьвадар 1853-1855 Гьажи-Абдуллагь эфенди
17-19 Ярагъ 1855-1857 Гьажи-Исмаил эфенди
19-21 Агъа-Кран 1857-1859 Абдулгьамид ва Абдулвагьид
Эфендияр
Эмин къазивилин къуллугъдал 1862-1871 йисара хьана. Адан гъилик ирид хуьр квай: Ялцугъ, Кьеан, Бигер, Макьар, Хпит1ар, Циц1ер, К1ахцугъ.
Билбил
ХупI рахада билбил сегьер вахтунда, Са гъамни авачир гьайван бахтавар! Цуькведивди дигай гатфар вахтунда, Гьала гила жуваз девран, бахтавар! Шумудни са нагъма кIелда ви назди, Гьар са тегьер рахаз гьар са авазди?! ХъуьтIуьз тади гана хупI ваз аязди, Гила ачух я ваз майдан, бахтавар. ХупI шад-хурам тушни вун ви бахтунал, Цуькверивди дигай гатфар вахтунал! КIанзава ваз: ацукь цуьквер тахтунал, Амай ничхиррин из дуван, бахтавар. Цуькверивди къугъун я ви кIвалахар, Чуьллера хъваз таза къайи булахар. Рахаз гьар са аваз, ийиз дамахар, Гьарай-эвер вуч я ви ван, бахтавар? Ашкъи гьавалу я, — ваз кьарар авач; ХъуьтIуьн зегьмет амач, ваз хабар авач, Вучда, ваз акунач, ваз хабар авач, Етим Эминан гъамни гьижран, бахтавар .
Къавумдиз
Къавум, килиг, къуллугъ за ваз лугьуда:
Са либас гъваш, ам пара ужуз тахьуй, —
Таяр-туьшерин арада къалурдай
Тегьердин затI хьуй, — вун гъафил тахьуй.
Ният уна вун базардиз фейила,
Хъсан затI хьуй – а къиметар гайила,
Вири тамам михьи либас гъайила,
Тевриз тумаж мягьсерар квачиз тахьуй.
Им фана дуьнья я, эхир рекьидай.
Дуьньядин мал са затI я хьи чкIидай.
Тевриз тумаж мягьсерарив туькIуьдай
Къацу сагърид башмакьар кимиз тахьуй.
За ваз лагьай тегьердин зар-зиба гъваш;
Яру шаршав, михьи дуьгуьр, диба гъваш;
Лазим затI я, — мина зунжур къуба гъваш,
Магьидин регъ, гьам рикIелай физ тахьуй.
- Етим Эминан уьмуьрдин юлдашдин т1вар Туьквезбан тир. Абурун садан – садал пара рик1 алайбур тир. Абуруз 2 рушни 4 хва хьана, гадаяр адан гъвеч1и яшда амаз кечмиш хьана. Вичин рушарни адаз пара рик1 алаз к1андай. Вичин гъвеч1и руш Муслиматаз Эмина «Бубад – к1ус» лугьуз эвердай. Рушариз ада к1елун – кхьин чирна.
- ТУЬКЕЗБАН
- Гьайиф тушни вун эцигиз чилерал,
- Ширин вирт я, хуш нямет я,Туькезбан,
- Хаму кард хьиз, хвена к1андай гьилерал,
- Вун жагъайдаз xyпl девлет я, Туькезбан,
- Вун жагъайдаз гьич ви къадир чизавач,
- Зар-зибада гьамиша вун хуьзавач.
- Бес за гьик1да, вун рик1елай физавач,
- Зав гвайди ви гъам-хифет я.Туькезбан.
- Гимишдин пул дуьзмишна на яхада,
- Ви ширин мез, шад билбил хьиз, рахада.
- Агьузвалмир тай-туьшерин арада,
- За ийирди ваз минет я, Туькезбан.
Обновлено: 09.01.2023
— Гьуьрметлу мугьманар, азиз балаяр, къенин мярекат чна жуван лезги ч1ал хуьниз бахшнава. Халкьдикай халкь, миллетдикай миллет айизвайди дидедин ч1ал я.
2. Ведущий 2: Дуьньядал гзаф ч1алар ала, гьуьрметлу балаяр! Гьар са халкьдихъ, гьар са инсандихъ вичин ч1ал, хайи дидед ч1ал ава. 1999 – йисуз ЮНЕСКО-ди хайи ч1аларин къайгъу ч1угунин, хейлин ч1алар дуьньядин винелай терг жезвай макъамда абур хьунин ва вилик тухунин мураддалди 21-февраль дуьньядин халкьарин дидед ч1аларин югъ яз малумарна. Гьа ч1авалай инихъ чи Россиядин ва Дагъустандани и югъ гегьеншдиз ва гурлудаказ къейдзава. И жигьетдай чи Дагъустан генани кьет1ен чкадал ала.
Ведущий 1: Дагъустанда гзаф ч1алар ава. И ч1алар гьик! арадал атанат1а за са ихьтин риваят хкин. Са шишел гваз балк1андал алаз физвайди хьаналда. Ингье ам атана чи Дагъустандиз акъатна. Адаз дагъларай физ четин жезвай . Хци рагара, къванера акьаз адан шишел къазун хьана ва ч1аларни гьарнихъ сад чк1ана. Чаз гьатайди лезги ч1ал я.
— Исятда чи аялри чаз, чи лезги ч1алакай шиирар к1елда.
Хайи къалай дидеди зун
Лезги рушан т1вар гана
Агь багьа я лезги ч1ал вин
Лезги ч1алал хуш я рахаз
Дидеди зун кьуна гъилел
Зи Ватандиз хкана
Кам вегьейла сифте чилел
Дидедин ч1ал вун я сувар
Гьар юкъуз заз аквазвай
Чи игитрихъ ава гьунар
Лезги ч1алал рахазвай.
Ведущий 2: Эвер гузва за къе вири лезги диде бубайриз, геж тавуна гьуьрметлубур, ч1ал чира куьн балайриз.
Сегьне 1. Къари: Гьи бубадин велед ят1а дидедин ч1ал тийижир, гъейрин ч1алан велед ят1а, туширт1а ак1 жедачир
Къужа: Ваъ, я къари, диде буба лезгияр тир, аялрин акун къене чебни зурба сагьибар тир, хиялрин.
Къари: Багьна вуч я!? Шегьерда ва рахаз к1амач лезгидал, дидени са шегьерда ва югъ атай кьван гуьзгуьдал.
Къужа: Квез я ахьтин диде буба, дидед ч1ал кваз такьадай, хуьруьз хтун хьана туба, ч1ал тийижиз рахадай.
Ведущий 1: Гьуьрметлу аялар! Дидед ч1ал хуьнуьх квевайни куь пай кутаз жедай рекьер гзав ава. Абрукай сад жуван хзанда, аялрин дустарин арада дидед ч1алал рахун , манияр, шиирар, газетар, журналар, ктабар к1елун я.
9. Ведущий 2. Дидедин ч1ал течидайдакай жуван халкьдин ва хайи чилин хва я руш жедач.
— Жуван хайи ч1ал чира!
— Лезги ч1ал михьиз хуьх!
— Дидед ч1ал чир тахьун айиб я!
Ведущий 1. Чи халкьдиз вичин адетар гзаф авайди я, гьа адетрикай чна са гъвеч1и сегьне къалурда. Буюр килига!
Къари: Вун хтанани къужа?
Къужа: Хтана къари, хтана. Са истикан чай цуз кван къари (чай цазва къариди).
Къари: (рак гатазва) – Рак гатазвай хьтинди я.
Къужа: Килиг кван къари вуж ят1а.
Къари: (къари килигзава). Почтальон тир къужа. Чин шегьерда к1елзавай гададилай кагъаз хтана.
Къужа: К1ела кван къари вуч кхьенват1а.
Къари: Саламалек диде ва буба. Куьн гьик1 ава? Как здоровье, как поживаете? Зун хъсанзава, учеба нормально. Скоро приеду. Куьн сагърай, досвидание.
Къужа: Ибур вуч гафар, я къари!? Са йисуз шегьердиз фена, ч1ал рик1елай фенани!? Я мусибат!!
Къари: Хьана я къужа вуна аялдиз гьикьван тахметар ийида ч1ал ик1 хьана, ч1ал ак1 хьана. Абур куьлуь-шуьлуь я.
Къари: Къужа, я къужа…
Къужа: Вуч хьана къари вак къал ква хьи?
Къари: Я къужа кал квахьнава, кал. Кьве к1вач галат хьана зин къекъведай кьван, гила вучда!?
Къужа: Ч1ал квахьайла кал квахьун еке к1валах яни, абур куьлуь-шуьлуьяр я.
Ч1ал раб яни, вучиз квахьна фирай ам, миген яни вучиз чна кхьирай ам.
11. Ведущий 2. Чна умудзава хьи, квекай гьар сад, чи хайи чилин ва дидед ч1алан халисан патриот жеда. Ч1ал амай кьван халкь амукьда!
- Для учеников 1-11 классов и дошкольников
- Бесплатные сертификаты учителям и участникам
Ахтармишунин к1валах.
Ахтармишунин к1валах кьиле тухузвайди:
4- классдин ученик Османов Роман.
Муаллим : Рамазанова Диляра Алисултановна.
Мана -метлеб
I . Гьахьун:
1.2. Вилик эцигнавай месэлаяр.
1.3. Ахтармишунин кьвалах кьиле тухунин мурад.
II . Кьилин пай.
2.3. Тайин малуматар к1ват1ун патал суалар.
III . Нетижа.
Ахтармишунин к1валах кьиле тухун патал ишлемишнавай литература.
I . Гьахьун.
Бахтавар хьуй бубадин югъ,
Акьуллу велед хьайитIа,
Битмиш ийиз лагьай къуллугъ,
Вич гьахьтин ферлид хьайитIа.
КIантIа руш хьуй, кIантIа гада,
Артух крар чирин ада.
Гъейри халкьарин арада
Хъсан я, сейлид хьайитIа.
Гьелбетда, душмандин кIвачиз
ГалтIам ягъиз чир жен вичиз,
Партид рехъ дуьз ишлемишиз
Чидайд вич велед хьайитIа. Ст I ал Сулейман
(1869 – 1937)
Акьулни жен вичин къалин,
Яшамишвал вилик гьалин,
Йикъалай — къуз артухвилин
Гьахьтин башарат хьайитIа.
Ст1ал Сулейманан т1вар заз сифтени- сифте зи ч1ехи дидедин сивяй ван хьана. Ада заз арабир Ст1ал Сулейманан шиирар к1елдай.
За дидедивай и шиирар нинбур я лагьана хабар кьуна. Дидеди заз абур Ст1ал Сулейманан шиирар я лагьана.
Ахпа зу школадиз фейила , муаллимди лезги к1елунин тарсуна чаз Ст1ал Сулейманакай ихтилат авуна. Муаллимди шаирдин уьмуьрдикай авур ихтилатди , заз ч1ехи таъсирна. Алай вахтунда за кьуд лагьай классда к1елзава. Заз лезги к1елунин тарсара шаирдикай гузвай чирвилерилай мадни алава малуматар чириз к1ан хьана. За и ахтармишунин к1валах кьиле тухвана.
1.2. Вилик эцигнавай месэлаяр.
1.3. Ахтармишунин к1валах кьиле тухунин мурад.
➢ Шаирдин уьмуьрдин ва яратмишунрин рекьикай артухан малуматар чирун.
➢ Ахтармишунин к1валахди шаирдин эсеррин жуьреба-жуьревал,манадин жегьетдай эсеррин деринвал къалурун.
1.4. Ахтармишунин к1валах кьиле тухунин къайдаяр.
➢ Ахтармишунин к1валах кьиле тухун патал артухан чирвилер къачуз жедай асул материалар жагъурун.
➢ 4- лагьай классдин аялрин арада Ст1ал Сулейманан шиирар чир хьун хабарар кьун.
1.5. Тежрибадин патахъай ахтармишунин к1валахдин важиблувал.
Ст1ал Сулейманан эсеррин ч1алан кьет1енвал.
Мана- метлебдиз килигна шаирдин шиирар кьве девирдиз чара хьун.
1.6. Гуьзлемишзавай нетижаяр.
К1ват1навай материалрикай гьам сифегьан классра « Лезги к1елунин « тарсара ,гьам ч1ехи классра Ст1ал Сулейманан эсерар к1елдайла менфят къачун
II . Кьилин пай.
2. 1. Ст1ал Сулейманан уьмуьрдикай ва яратмишунрикай малуматар. Ст1ал Сулейман 1869 лагьай йисуз Куьре магьалдин ( гилан Ст1ал Сулейманан райондин) Агъа Ст1алрин хуьре дидедиз хьана. Сулейманан бубадин т1вар Гьасанбег тир.Адан халис фамилия Гьасанбеков я. Гьасанбега вичин паб Сулейман хадалди рахкурнай.Сулейман я халуйри ,я бубади кьабулнач. Ам къунши паб Имината хвена.(1869-1876 йисара).Сулейманан 11 йис хьайила,адан буба кьена.Бубадин ч1ехи хизан Сулейманан хивез аватна.Тахай дидеди адаз са югъ ганач. Сулейманаз пуд диде хьана: Сад лагьай диде- вичин хайи диде Шейрихан.Кьвед лагьай диде Иминат диде. Пуд лагьай диде Гевгьер. Адахъни вичин 6 велед хьанай. Вичиз бегьемдиз аялвал такур Сулеймана 13 йис хьайидалай кьулухъ кьве гъилелди фу къазанмишна.Ада 4 йисуз Дербентда са девлетлудин к1валел батраквал авуна. Генжеда ,Самаркандда,Бакуда фялевиле к1валахна. Гьикьван патал к1валахнат1ани Сулейман девлетлу хьанач. Амма адаз хъсандиз азербайжан ч1ал чир хьана, урус ч1аланни гъавурда гьатиз хьана.
Къад йисуз дуьньяда къекъвейдалай гуьгъуьниз,гьа виликдай хьиз ,ич1и кьиф къекъвезвай жибинар гваз хуьруьз хтана ; хуьре хзан кутуна,лежбервал ийиз хзан хвена. Сулейманаз пуд хвани кьве руш хьанай. Мегьемед-Юсуф, Мирзе-Юсуф, Ст1ал Мусаиб. Ч1ехи гадани пуд лагьай гада дяведиз фена. Сада Севастопольда, муькуьдани Сталинградда чпин чанар эцигна. Мирзе-Юсуф сагъ- саламатдиз дяведай хтана 1975 лагьай йисуз рягьметдиз фена.Ст1ал Мусаибан т1вар Волгоградда Мамаев – курганда авай гуьмбетдал ала.
1900 лагьай йисуз. Са сеферда хуьруьз атанвай ашукьриз яб гайила, Сулеймана кьат1урвал,абуру лугьузвай гафар гьар юкъуз адан кьиле эзбер жезвайбур тир. К1вализ хъфена, гъиле бармак кьуна, Сулеймана сифте билбилдикай ч1ал туьк1уьрна.
Адан эсерра хци сатира ава. Инсандин пис хесетар негь ийизва.
Ст1ал Сулейманан шииррин тематика: Ватандикай,куьгьне заманадикай, инсандин нукьсантрикай, ц1ийи девирдикай я.
Шаирди Советрин власть тестикь хьун шадвилелди кьабулнай ва ц1ийи девирдин тарифдай ч1алар теснифна.
2. 2. Менфятлу малуматар.
Халкьдин шаир 1937 лагьай йисан 23 лагьай ноябрдиз Агъа Ст1алдал регьметдиз фена. Гьукуматдин къарардалди Махачкалада кучуднава.
Ч1ехи шаирдин т1вар 1969 лагьай йисуз хайи райондал ,Кьасумхуьруьн юкьван мектебдал, Махачкалада,Дербентда, Ростов-на- Дону, Омск, Новороссийск шегьеррин куьчейрал, библиотекайрал эцигнава. Кизилюрт шегьердин патав гвай хуьрерикай тир. Самуркент т1вар алай хуьруьз, Сулейманан т1вар гана. Чи лезги драмтеатер Ст1ал Сулейманан т1варц1ихъ гала.
Махачкалада, шаирдин сур авай багъда, Ст1ал Сулейманаз зурба гуьмбет эцигнава. Ам Дагъустандин халкьдин художник-скульптор Хасбулат Аскар Сарыджади теснифна.
Ст1ал Сулейманан роль и кинода актёр Константин Сланова тамамарна.
2. 3. Тайин малуматар к1ват1ун патал суалар.
Гьа и кар себеб яз, за сифтегьан классра к1елзавай аялриз Ст1ал Сулейманан уьмуьрдикай ва яратмишунрикай тайин тир суьгьбет авуна.
1. Ст1ал Сулейманан бубадин т1вар вуж я?
2. Ст1ал Сулейман гьина яшамиш хьана?
3. Шаирдин эсерар гьихьтин кьве патал чара жезва.
4. Шаирдин памятник теснифай скульптордин т1вар вуж я?
5. Ст1ал Сулейманан гьихьтин шиирар чида.?
6. Ст1ал Сулейманан эсерар квез бегелмиш яни?
7. Максим Горькиди Ст1ал Сулейманаз гьихьтин т1вар гана?
III . Нетижа.
3.1. Веревирд.
И ахтармишунин к1валахди Ст1ал Сулейманан уьмуьрдикай ва яратмишунрикай авай чирвилер атухарна.
Ст1ал Сулейманан фамилия Гьасанбеков тирди чир хьана;
Шаир Агъа Ст1алрин хуьре кечмиш хьана;
Гьукуматдин къарардалди Махачкала шегьерда кучугнавайди;
шаирдин т1вар чи райондиз 1969 лагьай йисуз гайиди;
1957 лагьай йисуз Ст1ал Сулейманакай Бакуда фильм туьк1уьрнавайди
Ст1ал Сулейманан памятник теснифнавай скульптордин т1вар Хасбулат Аскар Сарыджади тирди чир хьана.
Зи фикирдалди и чирвилер т1имил я. За ч1ехи классрани ахтармишунин к1валах давамар хъийида.
Яб гайидай квез виридаз чухсагъул.
3. 2. Ахтармишунин к1валах кьиле тухун патал ишлемишнавай литература.
Эхь, Сулейман буба зи рикI алай шаир я. Адан яратмишунар чна вири классра чирзава. Мягьтел жедай кар ам я хьи, Сулейман бубадив я школа, я университет кIелай дипломар гвачир. Адаз уьмуьр хъсан чидай. Заз чиз, идалай хъсан документар авач. Ада хъсандиз балкIандиз пурар ядай, чил цадай, багъ-бустан кутадай. Сулейман бубадиз, чуьллери цуьк мус ахъайдатIа, хъсандиз чидай. Шаирди вири и пешеяр вичиз хуьз хьана ва вири и пешейрани ада вич шаир тирди чаз къалурна.
СтIал Сулейман зурба шаир тирди заз мектебдиз кIелиз къведалдини чидай. Зи бажидин ихтилатрай, чи хуьре гуьзел халичаяр храдай фабрика авай. Гьайиф хьи, ам кана, адан чкадал аламайди харапIайриз элкъвенвай цлар я. Чпи, халичаяр храдайла, Сулейманан чIалариз манияр лугьудалдай. Са юкъуз фабрикада кIвалахзавай дишегьлийриз Сулейманан кIвалерин мел ава лугьуз ван къведа. Зи бажиди вични зун хьтин рушарихъ галаз мелез феналда. Ана далдам-зуьрнедал илигна, гзаф инсанри Сулейман бубадин кIвалериз руг гузвалдай. Вичини гьабурухъ галаз къавал тапракда аваз руг акъудиз гатIунналда. Руг гана куьтягьайла, Сулеймана, ван хкажна, рушариз бахшнавай шиир кIелналдай. За а шиир ктабдай жагъурна.
Шаирди икI лагьанва:
Гьукуматдин багъдин емиш,
Таза тир бегьер я рушар.
Гатфар бере дагъда
Лап яру цуьквер я рушар.
Мажбур я куьн илим чирун.
Квез кIани, куьн кIанибурун
Куьн чанар, рикIер я, рушар.
И шиирди таъсир авур бажиди, вичини кьуд цIарцIин шиирар туькIуьриз, абур фабрикада манидалди лугьуз хьана.
Сулейманан шииратдин йикъан суварик атайла, зун бажиди руг акъудай кIвализ килигна. Заз акI хьанай хьи, бажидин чкадал за гьа меле иштиракзавайди хьиз. Зи япарихъ шаирдин сес галукьайла, зун мадни гьейран хьана. За фикирна, чи шаир-буба гзаф зурба кас тир. Ам гзаф акьуллу, гьахъвал кIани, Ватан патал чанни гуз гьазур кас тир. Адаз инсанар гзаф кIандай, абурухъ азадвал, регьятвилер, хъсанвилер хьана кIандай.
СтIал Сулейманан багьа тIвар тийижир лезги лезги туш. Адаз бажарагъ, тIебиатдин патай кьетIен пай ганва. Сулейманан ктабар уьлкве тирвал чкIанва. Адан манияр халкьдин сивера ава. За, СтIал Сулейманан тIвар алай районда яшамиш жезва лагьана, гзаф дамахзава.
Гьар са хуьруьхъ дамахдай
Машгьур ксар баркалладин
Къад асирдин Гомеран пак
ГьикI дамахдач Сулейманан
Амма са бязи алчахриз Сулейман буба чавай гьамишалугъ къакъудиз кIан хьана. 2016-йисан 21-мартдиз Сулейманан музейдиз цIай яна. Ихьтин кIвалахар инсанриз ваъ, анжах гьайванриз хас я.
Къайи хабар фад агакьда
Ван хьайила, кIан хьаначир
СтIал шаир Сулейманан
РикIин къене акъат тийир
Сулейман бубадин шиирар чи дамарра авай иви я, ам чаз дуьз рехъ къалурзавай маяк я, ам садавайни чавай къакъудиз жедач.
Музей кана са йисни тахьанмаз, Агъа СтIалдал музейдин цIийи дарамат хкажнава. Заз и кIвалахда къуьн кутур гьар са касдиз чухсагъул лугьуз кIанзава. Зун шад я: Сулейманан поэзиядин юкъуз Агъа СтIалдал шаирдин КIвал-музей цIийи къаматда аваз ачух хъувуна, зани суварик иштиракнай.
Яшамишрай чи Сулейман буба! Адан гуьзел жавагьирар гьамиша зи мецел жеда.
Заз зи сочинение зи бажи СтIал Мислимата шаирдиз бахшнавай цIараралди акьалтIариз кIанзава:
Лезги халкь. Ам къадим заманайрилай инихъ багъларини уьзуьмлухри кьунвай мублагь дерейра ва цуькверин атир авай ясти дагълара яшамиш жезва. Лезгистандин пак тир накьвар Каспий гьуьлуьн лепейри чуьхуьзва, адан гуьрчег ва девлетлу тамара билбилрин ван ава.Т1ебиатди и чилиз хкетарани тежедай хьтин хазинаяр бахшнава. И чилел адан рухваярни рушар ашукь хьун т1ебий кар я.
| Вложение | Размер |
|---|---|
| h.tagir_malla_isa_konspekt.docx | 37.57 КБ |
Предварительный просмотр:
- Выпустить стенгазету.
- Приготовить плакаты. Высказывания других авторов.
- Портрет.
- Выставка книг, докладов.
- Слайды фотографий.
- Подготовить кабинет, костюмы, скатерти. (тема урока…..)
- Песни на слова Тагьира Хрюгского.
- Кроссворд, словарь
Малла Иса – Эфендиев Х.
Султанбике – Гасретова Д.
Т1ежиб – Алиев Э.
Т/ Мурад: Шаирдин уьмуьр ва яратмишунар ахтармишун; поэмадин кьилин мана – метлеб ачухарун, сегьнеламишун.
Г ьемдуллагь БАБАЕВ
(Хуьруьг ТАГЬИРАЗ бахшзава)
Чи тарихдин хазинадин девлет яз,
Ви гьар са ц1ар, намус, виждан, лезет яз,
Халкьдин шаир, вун чаз нур хьиз герек яз,
Вакай тариф физва даим хуьрера.
Таъсир идай кхьиз ширин гъезелар,
Юелдай ксар, гьейран жедай гуьзелар,
Так1ан тир ваз муьфтехурар, темпелар,
Абур негьдай аваз жедай кимера.
Инсаф тийиз къанлу душман алчахриз,
Русвагь ийиз, лянет кхьиз къачагъриз,
Гъалиб хьана, душман тергай къуччагъриз
Сагъиб тир вун ви уьмуьрдин рекьера.
Къагьриманрин тариф ийиз ашкъидалд,
Кьару тир вун гъвеч1и — ч1ехи виридал,
Жавагьирар эзбер ийиз манидалд,
Ашукьарни уяхариз мелара.
Хуьруьг Тагьир — халкьдин шаир, мегьрибан,
Гзаф к1андай ваз ви Ватан — Дагъустан,
Машгьур хьана чи уьлкведа ви т1вар-ван,
Ви дережа хкаж хьана гъетерал.
Ч1алан устад, теснифчи яз, лезги яз,
Дамахни наз, гуьгьуьлни саз эгьли яз,
Туьхуьн тийидай ракъинин гуьзгуь яз,
Амукьда вун даим пак чи рик1ера.
Т/тад: портрет, тарифдин ч1алал кхьенвай плакатар, Х.Т1агьиран ктабар инерактивная доска, кроссворд.
Лезги халкь. Ам къадим заманайрилай инихъ багъларини уьзуьмлухри кьунвай мублагь дерейра ва цуькверин атир авай ясти дагълара яшамиш жезва. Лезгистандин пак тир накьвар Каспий гьуьлуьн лепейри чуьхуьзва, адан гуьрчег ва девлетлу тамара билбилрин ван ава.Т1ебиатди и чилиз хкетарани тежедай хьтин хазинаяр бахшнава. И чилел адан рухваярни рушар ашукь хьун т1ебий кар я.
И къизилдин накьвари чпел гзаф вахтунди къецепатан чапхунчиярни ч1угуна. Стха халкьарин куьмек галаз и чили вич вири жуьредин душманрикай хвена ва тарихдиз Шарвилиярни къванцин гадаяр багъишна.
Лезги халкьдин тарихдин кьисметри зурба фольклор арадал гъана. Халкьдин яратмишунри лезги шаирриз илгьамдин экв гана. Абуру халкьдин дердиярни хиялар гележегдин несилрив агакьарна. А девирда Е. Эминан, Кь. Саидан, И. Режебан, Ст1. Сулейманан поэзия яшайишдин зидвилер къалурзавай зурба яракьдиз элкъвена.
Ва гьа и чилел 1893 – йисуз Самур округдин Хуьруьгрин хуьре Алимов Т1ахьир дидедизхьана. Къенин чи мярекатдин тахсиркардин хьиз, Советрин власть жедалди лезги шаиррин кьисметар сад тир. Ша чун къе генанихъсандиз таниш жен адан уьмуьрдихъ ва яратмишунрихъ галаз.
К1в/ к1в. ахтармишун:
- Хуьруьг Т1агьиран уьмуьрдикай ва яратмишунрикай аялри суьгьбетар авун.
Бес Алимов Т1агьир? Адан аял вахтар гьи жигъирри ч1угунайва гьи кьуьруькра квахьнай?
- ученик. Алимов Тагьир 1893-йисуз виликан Самур округдин, гилан Ахцегь райондин, Хуьруьгрин хуьре кесиб хизанда хана. Ам халкьдин арада ва литературада Хуьруьг Тагьир яз машгьур хьана.
Хуьруьг Тагьира Октябрдин инкъилабдилай вилик залан уьмуьр, каш-мекь ва Советрин девирда бахтлу йикъар-йисар дадмишна, абурукай ялавлу эсерар кхьена.
Са кап фу къазанмишун патал гьвеч1и Тагьира Нухада ва Бакуда девлетлуйриз нуькервал авуна. И йисара ада ви-чин дерди-гьалдикай сифте ч1аларни теснифиз башламишна. Советрин девирда шаирдин эсеррин тема дегиш хьана — ада халкьдин шад ва бахтлу уьмуьрдикай, социалист зегьметдикай шиирар ва поэмаяр яратмишна.
- ученик. X. Тагьиран эсерар к1елзавайди гъавурда акьадай халкьд, девлетлу ч1алал кхьенва. Абуруз къетенг рифмаяр, жуъреба-жуьре рангар ядай гафар, гекъигувар хас я. Шаирдин гзаф шии-рар манийриз элкъвенва, абур артисгри ва ашукъри лугьузва.
Шаир 1958 –йисан 23-февралдиз кечмиш хьана. Ам Ахцегьа кучукпава. Шаирдиз Ахцегьа ва Хуъруъга еке гуьмбетар эцигнава, хайи хуьре музей ачухнава.
- ученик. Амма Т1агьиран шадвилер яргъал фенач. Хзандин гьал мадни к1еве гьатна. Сад лагьай класс чешнелувилелди куьтягьайла, Т1агьир мектеб гадаруниз мажбур хьана.
Ширин зат1ар гзаф ава. дуьньяда,
Сад лагьайди вун я, диде, чан диде.
Къенин юкъузни ама зи япара
Ви лай-лайдин назик, ширин ван, диде.
Гьар жуьредин четинвилиз давамна,
Вун я, диде, зун арадиз гьайиди,
Дидевилин шарт1ар вири тамамна,
Жуьрба-жуьре зиянривай хвейидй.
Йифизни вун ахварар ат1уз ширин
Шумудни садра кьеп1инал къарагъдай,
Вуч ят1а баладин дарман дердинин
Лугьуз, фена духтурривай суракьдай.
К1евиз кьуна къужахда, гуз темени
Лугьудай на: «Им зи ширин бала,я,
- ученик. Йикъар варцар къвез алатна. Гьусейнбега Т1агьир Бакуда авай вичин езне Абдулагьбегдин патав рекье туна. Адан пеше Абдулагьбегдин к1вач кьец1и набуд аял к1ула аваз къекъуьн ва мектебдин дарамат михьун хьана. Ц1ийи иесидин жаллат1вал акурла, Т1агьиран рик1елай икьван гагьда ч1угур азабар алатна:
Мергьяматсуз, мискьи, к1еви,
Фикир гьикьван ч1уру я ви,
Зилиди хьиз хъвана иви
Кьиникь яни видни, я кас?!
Буба кьейидалай кьулухъ адан яшайиш гьик1 кьиле физва.
- ученик. Кесибдал нубат атайла, гатуз регъверни ацукьда лугьудайвал, и арадаьал хиве гьатай жегьилдин ийир-тийир квахьна. К1валахизалакьдай, зегьметдикай кат тийидай Т1агьира саки вад йисуз чпин хуьре батраквал авуна. Амма руфуна фу ва тандал партал хьанач.Т1агьир гьа виликдай хьиз факъир яз амукьна.
1916- йисалай эгеч1на Т1агьира вичиз са къазикъумухдивай къелечивал чирна, ада вичин гъвеч1и стхани галаз Дагъустандани Азербайжанда и пешедалди хзан хвена. Гьа и ч1авуз 25 яшда авай жегьил эвленмиш хьана.
- ученик. 1920-й Дагъустандал Советрин яру пайдахди лепе гана. Агъзур йисарин руквади кьунвай ч1улав мурк1ар юзаз башламишна.Ханаринни беглерин, кулакринни фекьийрин, бандитринни хаинрин тум хкудун, куьгьне заманадин чиркер михьун патал хейлин йисар герек атана. Кана кармаш хьанвай миллионралди зегьметчияр хьиз, Х.Т1агьир паталдини Советрин власть кьилиз акъатай пак хиял, ч1ехи эрзиман, бахтавар уьмуьрдик кутунвай дерин умуд тир.
Акъвазна душмандин хура,
Хьана чаз машгьур гьукумат.
Вун хвашкади, Къизил Шура
Чан дуьньядин нур гьукумат!-
И къизгъин йисара Т1агьира ц1ийи рекьел акъвазнавай къайи къванерин аксина гзаф шиирар яратмишна.
Тема: Алай девирдин шиират. Ибрагьим Гьуьсейнов – халкьдин рик1е къекъвей шаир.
Сулейман – Стальский райондин карта
Эй, дили – дивана, къелем яхъ гъиле, Эй, дили – дивана, къелем яхъ гъиле, Душманрин чанда тур са велвеле, Гъейриди кьамир на яр – дуствиле, Сакитвилиз гьам душман я дуьньяда. Етим Эмин Шаир, жува къачу къелем Ви гьарайдиз таб гудай, Герек жен вахъ зигьин бегьем, Дуьньяни ваз яб гудай. Ибрагьим Гьуьсейнов
Зи уьлкве Зи уьлкве Мазутдин ни вахъай къвезва, Гъилерал ви къабар жезва, Гьакъисагъдиз на фу незва, Фяле уьлкве, фяле уьлкве. Къарабасдиз валай гьекьер Авахьзава сегьер-сегьер- Артухзава вуна бегьер, Лежбер уьлкве, лежбер уьлкве. Культура ви физва вилик, Шаирвал вич я ваз шерик! Куьн садра бейтериз килиг! Шаир уьлкве, шаир уьлкве.
Дуьнья ваз классдин к1вал Дуьнья ваз классдин к1вал Умудлу я гьар са хиял. Гьахъ к1анз ч1ехи хьуй гьар аял, Малим уьлкве, малим уьлкве. Ракъар – варцар титаз ялгъуз, Спутникар вуна цавуз Акъудзава бахт гъуй лугьуз, Алим уьлкве, алим уьлкве. Ислягьвилин т1вар кьаз вине, Секин ксуй лугьуз куьрпе, Яракь вуна кьунва вине, Аскер уьлкве, аскер уьлкве.
Четин гафар Мазут – мазут Къабар — хер, куркур, мозоль Гьакъисагъдиз — гьахъ гваз, добросовестно Фяле — рабочий Къарабас –чилин ч1ук, элкъвей ч1ук Лежбер – крестьянин Сегьер-сегьер – экуьнахъ фад
Четин гафар Шерик – соучастник Бейтер – ч1алар, шиирар Титаз – тан тийиз Алим- ученый Куьрпе – таза, гъвеч1и аял Яракь – оружие Аскер – солдат
ЛЕЗГИСТАНДА МЕЛЕР АВА Лезгистанда мелер ава: Лезгистанда мелер ава: Ц1ийи хуьрер кутазва къе. К1унт1арлай халкь дуьз Мелера бул кьуьлер ава, чуьллерал Мелерик тафт рахазва къе, Эвич1зава. Гьекьер ава Лезгистанда мелер ава. Алк1из къумрал чи къуьнерал. Лезгистанда мелер ава. Лезгистанда мелер ава: Куьгьне хуьрер чук1урзава. Гьяркьуь жезва куьчеяр къе — Анра дар тир к1валер авай, Машин фидай рекьер ава. Анра кк1ар рагъулзавай, Худ рахазва зуьрнеяр къе. Лезгистанда мелер ава. Лезгистанда мелер ава.
Лезгистанда мелер ава
Гуьзел гатфар Мулдин цуьквер к1унч1ар-к1унч1ар Гваз атана гуьзел гатфар. Мукьвал-мукьвал къвазва марфар, Ваз хвашгелди, гуьзел гатфар. Манийрин ван алаз кьилел, Чубарукар хтанва чаз. Ван ацалтна тамар, чуьллер, Билбилрин сес масан я чаз. Цуькведава багълар, чуьллер. Къацу хьана къуьлуьн ник1ер. Зегьмет ч1угваз шад я рик1ер, Ваз хвашгелди, гуьзел гатфар.
КIВАЛИН КIВАЛАХ: Ибрагьим Гьуьсейнован уьмуьрдикай ва яратмишунрикай куьруь суьгьбет кхьиз.
Тарсунин нетижа 1. Заз чир хьана… 2. За маса тарсара ишлемишда… 3. Заз бегенмиш хьана…
Читайте также:
- Сочинение про музей военной техники в верхней пышме
- Если бы я была водой сочинение
- Сочинение про крещение на английском языке с переводом
- Всех женщин своей большой семьи от бабушки до правнучки прадед называл доченьками сочинение
- Почему челкаш отдал деньги гавриле сочинение
«МКОУ» Саидкентская СОШ
Ахтармишунин
к1валах.
Тема:
« Зи рик1 алай шаир»
Ахтармишунин к1валах кьиле
тухузвайди:
4- классдин ученик Османов Роман.
Муаллим : Рамазанова Диляра
Алисултановна.
Мана -метлеб
I.
Гьахьун:
1.1 .Важиблувал.
1.2.
Вилик эцигнавай месэлаяр.
1.3.
Ахтармишунин кьвалах кьиле тухунин мурад.
1.4. Ахтармишунин к1валах кьиле тухунин
къайдаяр.
1.5. Тежрибадин патахъай ахтармишунин
к1валахдин важиблувал.
1.6. Гуьзлемишзавай нетижаяр.
II.
Кьилин пай.
2.1. Ст1ал Сулейманан уьмуьрдикай ва
яратмишунрикай малуматар.
2.2. Менфятлу малуматар.
2.3.
Тайин малуматар к1ват1ун патал суалар.
III.
Нетижа.
Веревирд.
Ахтармишунин
к1валах кьиле тухун патал ишлемишнавай литература.
I. Гьахьун.
1.1. Важиблувал.
Акьуллу велед хьайитIа
Бахтавар хьуй бубадин югъ,
Акьуллу велед хьайитIа,
Битмиш ийиз лагьай къуллугъ,
Вич гьахьтин ферлид хьайитIа.
КIантIа руш хьуй, кIантIа гада,
Артух крар чирин ада.
Гъейри халкьарин арада
Хъсан я, сейлид хьайитIа.
Гьелбетда, душмандин кIвачиз
ГалтIам ягъиз чир жен вичиз,
Партид рехъ дуьз ишлемишиз
Чидайд вич велед хьайитIа.
СтIал Сулейман
(1869 – 1937)
Акьулни жен вичин къалин,
Яшамишвал вилик гьалин,
Йикъалай — къуз артухвилин
Гьахьтин башарат хьайитIа.
Ст1ал Сулейманан т1вар заз сифтени- сифте зи ч1ехи дидедин сивяй ван хьана. Ада
заз арабир Ст1ал Сулейманан шиирар к1елдай.
За
дидедивай и шиирар нинбур я лагьана хабар кьуна. Дидеди заз абур Ст1ал
Сулейманан шиирар я лагьана.
Ахпа зу школадиз фейила , муаллимди лезги к1елунин тарсуна чаз Ст1ал
Сулейманакай ихтилат авуна. Муаллимди шаирдин уьмуьрдикай авур ихтилатди , заз
ч1ехи таъсирна. Алай вахтунда за кьуд лагьай классда к1елзава. Заз лезги
к1елунин тарсара шаирдикай гузвай чирвилерилай мадни алава малуматар чириз
к1ан хьана. За и ахтармишунин к1валах кьиле тухвана.
1.2.
Вилик эцигнавай месэлаяр.
Сифтегьан классра «Лезги к1елунин» тарсара шаирдикай ва адан эсеррикай гузвай
чирвилер гегьеншарун.
1.3.
Ахтармишунин к1валах кьиле тухунин мурад.
➢ Шаирдин
уьмуьрдин ва яратмишунрин рекьикай артухан малуматар чирун.
➢ Ахтармишунин
к1валахди шаирдин эсеррин жуьреба-жуьревал,манадин жегьетдай эсеррин деринвал
къалурун.
1.4.
Ахтармишунин к1валах кьиле тухунин къайдаяр.
➢ Ахтармишунин
к1валах кьиле тухун патал артухан чирвилер къачуз жедай асул материалар
жагъурун.
➢ 4-
лагьай классдин аялрин арада Ст1ал Сулейманан шиирар чир хьун хабарар кьун.
1.5.
Тежрибадин патахъай ахтармишунин к1валахдин важиблувал.
Ст1ал
Сулейманан эсеррин ч1алан кьет1енвал.
Мана- метлебдиз килигна
шаирдин шиирар кьве девирдиз чара хьун.
1.6.
Гуьзлемишзавай нетижаяр.
К1ват1навай материалрикай
гьам сифегьан классра « Лезги к1елунин « тарсара ,гьам ч1ехи классра Ст1ал
Сулейманан эсерар к1елдайла менфят къачун
II.
Кьилин пай.
2.
1. Ст1ал Сулейманан уьмуьрдикай ва
яратмишунрикай малуматар. Ст1ал Сулейман 1869 лагьай
йисуз Куьре магьалдин ( гилан Ст1ал Сулейманан райондин) Агъа Ст1алрин хуьре
дидедиз хьана. Сулейманан бубадин т1вар Гьасанбег тир.Адан халис фамилия
Гьасанбеков я. Гьасанбега вичин паб Сулейман хадалди рахкурнай.Сулейман я
халуйри ,я бубади кьабулнач. Ам къунши паб Имината хвена.(1869-1876
йисара).Сулейманан 11 йис хьайила,адан буба кьена.Бубадин ч1ехи хизан
Сулейманан хивез аватна.Тахай дидеди адаз са югъ ганач. Сулейманаз пуд диде
хьана: Сад лагьай диде- вичин хайи диде Шейрихан.Кьвед лагьай диде Иминат диде.
Пуд лагьай диде Гевгьер. Адахъни вичин 6 велед хьанай. Вичиз бегьемдиз аялвал
такур Сулеймана 13 йис хьайидалай кьулухъ кьве гъилелди фу къазанмишна.Ада 4
йисуз Дербентда са девлетлудин к1валел батраквал авуна. Генжеда
,Самаркандда,Бакуда фялевиле к1валахна. Гьикьван патал к1валахнат1ани Сулейман
девлетлу хьанач. Амма адаз хъсандиз азербайжан ч1ал чир хьана, урус ч1аланни
гъавурда гьатиз хьана.
Къад йисуз дуьньяда къекъвейдалай гуьгъуьниз,гьа виликдай хьиз ,ич1и кьиф
къекъвезвай жибинар гваз хуьруьз хтана ; хуьре хзан кутуна,лежбервал ийиз хзан
хвена. Сулейманаз пуд хвани кьве руш хьанай. Мегьемед-Юсуф, Мирзе-Юсуф, Ст1ал
Мусаиб. Ч1ехи гадани пуд лагьай гада дяведиз фена. Сада Севастопольда,
муькуьдани Сталинградда чпин чанар эцигна. Мирзе-Юсуф сагъ- саламатдиз дяведай
хтана 1975 лагьай йисуз рягьметдиз фена.Ст1ал Мусаибан т1вар Волгоградда Мамаев
– курганда авай гуьмбетдал ала.
1900 лагьай йисуз. Са сеферда хуьруьз атанвай ашукьриз яб гайила, Сулеймана
кьат1урвал,абуру лугьузвай гафар гьар юкъуз адан кьиле эзбер жезвайбур тир.
К1вализ хъфена, гъиле бармак кьуна, Сулеймана сифте билбилдикай ч1ал
туьк1уьрна.
Ст1ал Сулейманан
эсерар кьве чкадал пай жезва. Октябрдин инкъилабдилай вилик теснифайбур (
«Кавказ», « Судуяр», «Фекьияр», «Девлетлуяр чиновникар» ва масабур) ва Советрин
девирда теснифайбур ( « Рушариз», «Яру Аскер» , « Колхозчи паб Инжиханаз»,
«Большевик я чи вац1ун т1вар» ва масабур)
 |
Адан
эсерра хци сатира ава. Инсандин пис хесетар негь ийизва.
Ст1ал Сулейманан шииррин
тематика: Ватандикай,куьгьне заманадикай, инсандин нукьсантрикай, ц1ийи
девирдикай я.
Шаирди
Советрин власть тестикь хьун шадвилелди кьабулнай ва ц1ийи девирдин тарифдай
ч1алар теснифна.
2. 2. Менфятлу
малуматар.
Ст1ал Сулейман Ленинан
ордендиз ва « Дагъустандин халкьдин шаир» т1варц1из лайихлу хьана.1934 лагьай
йисуз Ст1ал Сулейман сад лагьай съездин делегат хьана.Съездал Максим Горькиди
адаз « 20 виш ассирдин Гомер» т1вар гана.
|
Халкьдин шаир 1937 лагьай йисан 23 лагьай ноябрдиз Агъа Ст1алдал регьметдиз
фена. Гьукуматдин къарардалди Махачкалада кучуднава.
Ч1ехи шаирдин
т1вар 1969 лагьай йисуз хайи райондал ,Кьасумхуьруьн юкьван мектебдал,
Махачкалада,Дербентда, Ростов-на- Дону, Омск, Новороссийск шегьеррин куьчейрал,
библиотекайрал эцигнава. Кизилюрт шегьердин патав гвай хуьрерикай тир.
Самуркент т1вар алай хуьруьз, Сулейманан т1вар гана. Чи лезги драмтеатер Ст1ал
Сулейманан т1варц1ихъ гала.
Шаирдин
хайи хуьре, адан т1варунихъ галай К1вал- музей ава. И музейда гзаф экспонатар
авай: шикилар, ктабар,шаирдин хусуси шейэр. Музей 1950- йисуз ачухна.1977-
йисуз т1ебиатдин таъсир себеб яз и к1вал амукьнач. Гьукуматдин буйругъдалди гь
к1валин патав ц1ийи к1вал эхцигна. Ана Ст1ал Сулейманаз яшамиш хьун кьисмет
хьана. 1987-1988- йисара чк1идай гьалдиз атанвай гьак1ан накьвадин керпичрин
к1вал чк1урна,адан чкадал къванцин дарамат эцигна. Амма 2016- йисан 21-мартдин
йифиз ина ц1ай кьуна ,дарамат ва маса шейэр тамамвилелди кана. Амма вири сад
хьана ва эглеш тавуна музей ц1ийи кьилелай эхциг хъувуна. 2017- йисан 18-
майдиз й1ийиз ахциг хъувур К1вал- музей ачухна. Северно- Ледовитый океанда «
Сулейман Стальский»т1вар алай ледоход ава.
Махачкалада, шаирдин сур авай багъда, Ст1ал Сулейманаз зурба гуьмбет эцигнава.
Ам Дагъустандин халкьдин художник-скульптор Хасбулат Аскар Сарыджади теснифна.
«Как рождается
песня» яни « Мани гьик1 арадиз къвезва»т1вар алаз 1957 лагьай йисуз Бакуда
Ст1ал Суьлейманакай ажербайджан ч1алал художественный фильм
т1уьк1уьрна.Кинодин сюжетда Ст1ал Сулейманан вичин ва адан хзандин ,дустарин
рик1ел хкунар гьатна.
Ст1ал Сулейманан
роль и кинода актёр Константин Сланова тамамарна.
 |
Сулейманан
шиирар манийриз элкъурна чи манидайри лугьузва. Месела «Билбил», «Колхозчи паб
Инжиханаз» ва мсб., манияр.
Зи рик1 алай шиир «
Акьуллу велед хьайит1а» шиир я. За Ст1ал Сулейманан маса шиирарни к1елна, амма
зун агъавурда акьуна хьи, заз гьеле Ст1ал Сулейманан яратмишунрикай лап т1имил
чизва.
2. 3. Тайин
малуматар к1ват1ун патал суалар.
Гьа и кар себеб яз, за
сифтегьан классра к1елзавай аялриз Ст1ал Сулейманан уьмуьрдикай ва
яратмишунрикай тайин тир суьгьбет авуна.
1. Ст1ал Сулейманан
бубадин т1вар вуж я?
2. Ст1ал Сулейман гьина
яшамиш хьана?
3. Шаирдин эсерар
гьихьтин кьве патал чара жезва.
4. Шаирдин памятник
теснифай скульптордин т1вар вуж я?
5. Ст1ал Сулейманан
гьихьтин шиирар чида.?
6. Ст1ал Сулейманан
эсерар квез бегелмиш яни?
7. Максим Горькиди Ст1ал
Сулейманаз гьихьтин т1вар гана?
III.
Нетижа.
3.1. Веревирд.
И ахтармишунин к1валахди
Ст1ал Сулейманан уьмуьрдикай ва яратмишунрикай авай чирвилер атухарна.
Месела :
Ст1ал Сулейманан фамилия Гьасанбеков тирди
чир хьана;
Шаир Агъа Ст1алрин хуьре кечмиш хьана;
Гьукуматдин къарардалди Махачкала шегьерда
кучугнавайди;
шаирдин т1вар чи райондиз 1969 лагьай
йисуз гайиди;
1957 лагьай йисуз Ст1ал Сулейманакай
Бакуда фильм туьк1уьрнавайди
Ст1ал Сулейманан памятник теснифнавай
скульптордин т1вар Хасбулат Аскар Сарыджади тирди чир хьана.
Зи фикирдалди и чирвилер
т1имил я. За ч1ехи классрани ахтармишунин к1валах давамар хъийида.
Яб гайидай квез виридаз
чухсагъул.
|
3. 2.
Ахтармишунин к1валах кьиле тухун патал ишлемишнавай литература.
С. С. Саидгасанов «СтIал
— Наме. История трех Сталов». Дагестанское книжное издательство Махачкала
2016 г.
Г. Гашаров «Лезги эдибиятдин тарих» .
Дагестанское
книжное издательство Махачкала 2011 г.
Сулейман Стальский «Сочинения».
Перевод
с лезгинского Москва 2000г.
СтIал
Сулейман «Эсерар».
Дагестанское
книжное издательство Махачкала 1994 г.
Интернет
— сесурсы
➔ https://suleiman-stalskiy.ru/o-rayone/
➔ https://stihi.ru/2014/05/03/184
➔ https://yandex.ru/turbo/fb.ru/s/article/398924/lezginskiy-poet-ashug-suleyman-stalskiy-biografiya-i-tvorchestvo
➔ https://yandex.ru/images/search?from=tabbar&text
Эхь, Сулейман буба зи рикI алай шаир я. Адан яратмишунар чна вири классра чирзава. Мягьтел жедай кар ам я хьи, Сулейман бубадив я школа, я университет кIелай дипломар гвачир. Адаз уьмуьр хъсан чидай. Заз чиз, идалай хъсан документар авач. Ада хъсандиз балкIандиз пурар ядай, чил цадай, багъ-бустан кутадай. Сулейман бубадиз, чуьллери цуьк мус ахъайдатIа, хъсандиз чидай. Шаирди вири и пешеяр вичиз хуьз хьана ва вири и пешейрани ада вич шаир тирди чаз къалурна.
СтIал Сулейман зурба шаир тирди заз мектебдиз кIелиз къведалдини чидай. Зи бажидин ихтилатрай, чи хуьре гуьзел халичаяр храдай фабрика авай. Гьайиф хьи, ам кана, адан чкадал аламайди харапIайриз элкъвенвай цлар я. Чпи, халичаяр храдайла, Сулейманан чIалариз манияр лугьудалдай. Са юкъуз фабрикада кIвалахзавай дишегьлийриз Сулейманан кIвалерин мел ава лугьуз ван къведа. Зи бажиди вични зун хьтин рушарихъ галаз мелез феналда. Ана далдам-зуьрнедал илигна, гзаф инсанри Сулейман бубадин кIвалериз руг гузвалдай. Вичини гьабурухъ галаз къавал тапракда аваз руг акъудиз гатIунналда. Руг гана куьтягьайла, Сулеймана, ван хкажна, рушариз бахшнавай шиир кIелналдай. За а шиир ктабдай жагъурна.
Шаирди икI лагьанва:
Гьукуматдин багъдин емиш,
Таза тир бегьер я рушар.
Гатфар бере дагъда
битмиш
Лап яру цуьквер я рушар.
Вирибуруз кхьин-чIурун,
Мажбур я куьн илим чирун.
Квез кIани, куьн кIанибурун
Куьн чанар, рикIер я, рушар.
И шиирди таъсир авур бажиди, вичини кьуд цIарцIин шиирар туькIуьриз, абур фабрикада манидалди лугьуз хьана.
Сулейманан шииратдин йикъан суварик атайла, зун бажиди руг акъудай кIвализ килигна. Заз акI хьанай хьи, бажидин чкадал за гьа меле иштиракзавайди хьиз. Зи япарихъ шаирдин сес галукьайла, зун мадни гьейран хьана. За фикирна, чи шаир-буба гзаф зурба кас тир. Ам гзаф акьуллу, гьахъвал кIани, Ватан патал чанни гуз гьазур кас тир. Адаз инсанар гзаф кIандай, абурухъ азадвал, регьятвилер, хъсанвилер хьана кIандай.
СтIал Сулейманан багьа тIвар тийижир лезги лезги туш. Адаз бажарагъ, тIебиатдин патай кьетIен пай ганва. Сулейманан ктабар уьлкве тирвал чкIанва. Адан манияр халкьдин сивера ава. За, СтIал Сулейманан тIвар алай районда яшамиш жезва лагьана, гзаф дамахзава.
Гьар са хуьруьхъ дамахдай
са кар ава,
Машгьур ксар баркалладин
зар алай,
Къад асирдин Гомеран пак
тIвар алай,
ГьикI дамахдач Сулейманан
райондал!
Амма са бязи алчахриз Сулейман буба чавай гьамишалугъ къакъудиз кIан хьана. 2016-йисан 21-мартдиз Сулейманан музейдиз цIай яна. Ихьтин кIвалахар инсанриз ваъ, анжах гьайванриз хас я.
Къайи хабар фад агакьда
яргъазни,
Ван хьайила, кIан хьаначир
агъазни.
СтIал шаир Сулейманан
кIвал кана,
РикIин къене акъат тийир
тIал хьана.
Сулейман бубадин шиирар чи дамарра авай иви я, ам чаз дуьз рехъ къалурзавай маяк я, ам садавайни чавай къакъудиз жедач.
Музей кана са йисни тахьанмаз, Агъа СтIалдал музейдин цIийи дарамат хкажнава. Заз и кIвалахда къуьн кутур гьар са касдиз чухсагъул лугьуз кIанзава. Зун шад я: Сулейманан поэзиядин юкъуз Агъа СтIалдал шаирдин КIвал-музей цIийи къаматда аваз ачух хъувуна, зани суварик иштиракнай.
Яшамишрай чи Сулейман буба! Адан гуьзел жавагьирар гьамиша зи мецел жеда.
Заз зи сочинение зи бажи СтIал Мислимата шаирдиз бахшнавай цIараралди акьалтIариз кIанзава:
Ажузвална, такуй садни вилериз!
Гьулдан хьиз хьухь, къилав гана
гъилериз!
Хаин — вуч кас ятIа, уях хьана
чун…
Къарагъ, шаир! Ви далудихъ
гала чун!
Зарема Агьмедпашаева, Кьулан СтIалрин СОШ-дин 8-классдин ученица.